کودتای ۲۸ مرداد
براندازی دولت مصدق توسط آمریکا و بریتانیا / From Wikipedia, the free encyclopedia
کودتای ۲۸ مرداد، سرنگونی نخستوزیر ایران محمد مصدق که بهطور دموکراتیک انتخاب شده بود با طرح و تحریک آمریکا و بریتانیا و رهبری ارتش شاهنشاهی ایران برای تحکیم حکمرانی سلطنتی پادشاه محمدرضا پهلوی در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بود.[3] آمریکا (تحت نام پروژه تی.پی. (حزب توده) آژاکس یا عملیات آژاکس) و بریتانیا (تحت نام عملیات چکمه) به این کودتا کمک کردند.[4][5][6][7] روحانیت مانند سید ابوالقاسم کاشانی و سید محمد بهبهانی[8] نیز نقش قابل توجهی در پشتیبانی آن ایفا کرد.[9][10]
کودتای ۲۸ مرداد | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
جشن پیروزی هواداران کودتا در تهران | |||||||
| |||||||
طرفهای درگیر | |||||||
بریتانیا | دولت ایران | ||||||
فرماندهان و رهبران | |||||||
| |||||||
واحدهای درگیر | |||||||
گارد جاویدان ارتش شاهنشاهی ایران هواداران سلطنت سیا ام ای ۶ |
دستههای ارتش شاهنشاهی ایران هواداران محمد مصدق | ||||||
تلفات و خسارات | |||||||
کشتهها: ۲۰۰–۳۰۰[1][2] |
جنبش ملی شدن نفت از اعتراضات کارگران صنعت نفت در ۲۳ تیر ۱۳۲۵ شروع شد. انگلیس در سال ۱۳۲۷ مذاکره ای با عباسقلی گلشاییان وزیر دارایی محمد ساعد مراغهای انجام داد که به قرارداد گس–گلشائیان در تیرماه ۱۳۲۸ منجر شد. این قرارداد در مجلس شانزدهم و در دولت حاجعلی رزمآرا در آذرماه ۱۳۲۹ ابتدا توسط کمیسیون نفت و در ادامه با گزارش این کمیسیون مبنی بر مردود بودن این قرارداد در مجلس شورای ملی رد شد.[11][12]مصدق خواستار حسابرسی اسناد شرکت نفت ایران و انگلیس، یک کورپوریشن بریتانیایی (که اکنون بخشی از بیپی است)، تا تأیید شود این شرکت واقعاً حق سهم مندرج در قرارداد را به ایران میپردازد، و محدود سازی کنترل این شرکت بر ذخیرههای نفتی ایران (خلع ید) شده بود.[13] در پی عدم همکاری این شرکت با حکومت ایران، مجلس رأی به ملیسازی صنعت نفت ایران و اخراج نمایندگان شرکتی خارجی از این کشور داد.[14][15][16] شکایت انگلستان به دادگاه لاهه به جایی نرسید.[17] پس از این رأی، بریتانیا برای وارد کردن فشار اقتصادی به ایران تحریم جهانی نفت ایران را آغاز کرد.[18] در آغاز، بریتانیا ارتش خود را برای در دست گرفتن کنترل پالایشگاه نفت آبادان، که توسط بریتانیا ساخته شده و در آن زمان بزرگترین پالایشگاه جهان بود، به حرکت درآورد ولی نخستوزیر کلمنت اتلی (که تا ۱۹۵۱ در قدرت بود) در عوض تصمیم گرفت تحریم اقتصادی را تشدید کند[19] و در عین حال از مأموران ایرانی برای تضعیف حکومت مصدق استفاده کند.[20]: ۳ مهندسین ایرانی پالایشگاه آبادان را راه اندازی کردند ولی طی دو سال ۱۳۳۰–۱۳۳۱ نتوانستند نفتی صادر کنند. از خرداد ۱۳۳۰ تا اسفند ۱۳۳۱ پنج پیشنهاد نفت توسط انگلیس آمریکا و بانک جهانی به مصدق ارائه شد. مصدق برای رفع تحریمها آماده بود کلیه ضرر و زیان شرکت در مورد تجهیزات را پرداخت کند ولی انگلیس و آمریکا اصرار میکردند که ایران باید سودی را که انگلیس در مدت باقیمانده از قرارداد ۱۹۳۳ یعنی تا ۱۹۹۳ قرار بود بدست بیاورد پرداخت کند. از نظر مصدق این مبلغ نا عادلانه و غیر عملی بود. در نهایت آمریکا و انگلیس به این نتیجه رسیدند که کودتا برای بیرون راندن مصدق تنها راه است.[21] نخستوزیر بریتانیا وینستون چرچیل و دولت آیزنهاور در آمریکا، که مصدق را متقاعدکردنی نمیدیدند و از نفوذ در حال رشد حزب توده ایران که یک حزب کمونیستی بود بیمناک بودند، در اوایل سال ۱۹۵۳ تصمیم به سرنگونی حکومت ایران گرفتند. دولت پیشین ترومن در آمریکا با کودتا مخالفت کرده بود، و از سابقه ای که درگیریای سیا بر جای میگذاشت هراس داشت،[20]: ۳ و تا اواخر سال ۱۹۵۲ حکومت آمریکا اقدام یکجانبه (بدون حمایت بریتانیا) برای کمک به حکومت مصدق را در نظر گرفته بود.[22][23][24] در پایان سال ۱۳۳۱–۱۹۵۲ روشن بود که دولت مصدق نمیتواند با کشورهای غربی به توافق برسد. در گزارشهای سیا آمده است که هدف عملیات آژاکس، بازسازی منزلت و قدرت شاه و جایگزینی دولت مصدق با دولتی بود که ایران را با سیاستهای سازنده اداره کند و دولتهای غربی بتوانند دربارهٔ بازار نفت با آن به توافق برسند. در مارس ۱۹۵۳ (اسفند ۳۱-فروردین۳۲) وزارت خارجه آمریکا از سازمان سیا میخواهد امکان ساقط کردن مصدق از طریق عملیات مخفیانه را بررسی کند. نتیجه ارزیابی سیا این است که امکان دارد. سپس سیا به همراه ام آی سیکس عملیات را شروع میکنند. کرمیت روزولت، رئیس خاور نزدیک و آفریقای سیا با رئیس دفتر ایران سیا، راجر گولران، و دو افسر سیا در بیروت دیدار میکند و در ۱۴ ژوئن ۱۹۵۳ (۲۴ خرداد ۳۲) طرح کودتا به دفتر سرویس اطلاعات سری بریتانیا ارائه میشود.[25]
پس از کودتا حکومتی تشکیل شد که سرلشکر فضلالله زاهدی در رأس آن قرار داشت و به محمدرضا پهلوی، شاه ایران،[26] اجازه داد با قدرت بیشتری به عنوان یک پادشاه حکومت کند. او برای حفظ قدرت اتکای شدیدی به پشتیبانی آمریکا داشت.[27][28][16][29] بنا بر اسناد سیا که از طبقهبندی خارج شده، برخی از رعب آورترین خلافکاران در تهران توسط سیا استخدام شدند تا در ۱۹ اوت شورشهایی به پشتیبانی از شاه را صحنه سازی کنند.[3][30][31] مردان دیگری که از سیا پول گرفته بودند با اتوبوس و کامیون به تهران آورده شدند و خیابانهای شهر را تصرف کردند.[32] بین ۲۰۰[1] و ۳۰۰[2] نفر بر اثر درگیری کشته شدند. مصدق دستگیر، و در دادگاه نظامی شاه محاکمه و به خاطر خیانت محکوم شد. در ۲۱ دسامبر ۱۹۵۳، او به سه سال زندان محکوم شد، و سپس برای باقی عمرش در بازداشت خانگی قرار داده شد.[33]: 280 [34][35] دیگر هواداران مصدق زندانی شدند، و هواداران متعددی مجازات مرگ گرفتند.[16] پس از کودتا، شاه در ۲۶ سال بعد به حکمرانی خود به عنوان فرمانروای مطلق ادامه داد[28][16] تا این که در انقلاب ۱۳۵۷ سرنگون شد.[28][16][20]
در اوت ۲۰۱۳، حکومت آمریکا با انتشار انبوه اسناد سابقاً طبقهبندی شده حکومتی که نشان میداد آمریکا مسئول برنامهریزی و نیز اجرای کودتا، از جمله رشوه دادن به سیاستمداران ایرانی، مقامات عالیرتبه ارتشی و امنیتی، و نیز پروپاگاندای حامی کودتا بوده، رسماً نقش آمریکا در کودتا را به رسمیت شناخت.[36][37] از سیا نقل شده که به رسمیت شناخته که کودتا «به فرمان سیا» به عنوان کنشی از سیاست خارجی آمریکا انجام شده، ایده آن در عالیترین سطوح حکومت کلید خورده و تأیید شده است.[38] در سال ۲۰۲۳, سیا اعتراف کرد که پشتیبانی از کودتا عملی «غیردمکراتیک» بوده است.[39]
طرفداران سلطنت در ایران، مصدق را به نقض قانون اساسی مشروطه متهم و از برکناری او توسط شاه با همراهی ارتش دفاع میکنند.[40] آنها نقش دولتهای خارجی در این رویداد را مردود دانسته و این کودتا را «قیام و رستاخیز ملی» مینامند.[41][42]