اهل بیت

اهل بیت یا اهلِ خانۀ پیامبر (به عربی:أهل البیت) به معنای مردمِ خانه یا خانوادهٔ خانه، در سنت اسلامی این اصطلاح برای خانوادهٔ پیامبر اسلام استفاده می‌شود.^[1] اهل بیت به‌طور ویژه‌ای برای مسلمانان شیعه مهم هستند؛ زیرا شیعیان عموماً احادیث را با اهل بیت یا نزدیکان آن‌ها مستند می‌کنند.

در مذهب تشیع، اهل بیت، مرکز اسلام و مفسر قرآن و سنت هستند. شیعیان باور دارند که آن‌ها جانشین پیامبر هستند و شامل محمد، علی، فاطمه ، حسن، حسین (به‌طور کلی معروف به «اصحاب کسا») و سایر امامان می‌شود. نظرات مختلفی در مورد قلمرو و اهمیت اهل بیت وجود دارد.

در اسلام سنی اهل بیت پیامبر شامل زنان پیامبر، دخترش فاطمه، علی و دو فرزندش حسن و حسین می‌شود. باقی سنی‌ها تمام نوادگان محمد را و بعضی اوقات نوادگان عمویش عباس ابن عبدالمطلب را نیز اهل بیت می‌دانند.^[2]

اهل‌بیت در اصطلاح برای هم سنخ یک شخص به کار می‌رود ، برای مثال سلمان از خانواده‌ی پیامبر اسلام نبود و با عبارت «منا اهل البیت» جزو اهل‌بیت پیامبر معرفی شد؛ چون هم سنخ رسول خدا شد. از سوی دیگر، پسر نوح که از خانواده‌ی او بود، اما با عبارت «لیس من اهلک» از اهل‌بیت او جدا شد؛ چون هم سنخ پدرش نبود.

معنای اهل بیت

عبارت «اهل» حاکی از اعضای خانوادهٔ یک مرد شامل مردان قبیله، نزدیکان و خویشاوندان زن (یا زنان) و بچه‌ها می‌شود.
عبارت «بیت» به معنی منزل یا مسکن که شامل چادر و ساختمان می‌شود. اهل بیت به معنای تمام اعضای خانوادهٔ یک مرد یا تمام کسانی که با او زندگی می‌کنند، می‌شود. اهل بیت حالت مودبانهٔ خطاب قرار دادن خانواده یا زن خانواده است.^[3] عبارات زیر همه یک معنی دارند:

1. اهل البیت: مردم خانه
2. اهل النبی: خانوادهٔ پیامبر
3. اهل بیت النبی: خانوادهٔ خانهٔ پیامبر^{[نیازمند منبع]}
4. هم سنخ نبی: شبیه ترین کس به پیامبر

تفسیر

بحث‌های زیادی دربارهٔ اینکه چه کسانی اهل بیت هستند، صورت گرفته‌است. هرچند که اختلافات زیادی بوده ولی یک اجماع بین شیعه است «اهل کسا» ویژهٔ علی، فاطمه، حسن و حسین اعضای خانه با مالکیت محمّدبن عبدالله است ولی اهل سنت نظرات متفاوتی دارد.

هرچند که یکی از ادله اهل سنت آیات ۳۲ و ۳۳ سوره احزاب در قرآن مجید می‌باشد: ترجمه:

ای زنان پیغمبر، شما مانند دیگر زنان نیستید (بلکه مقامتان رفیع‌تر است) اگر خدا ترس و پرهیزکار باشید، پس زنهار نازک و نرم سخن مگویید مبادا آن که بیمار دلان طمع کنند، (بلکه متین) و شایسته سخن گویید.(۳۲) و در خانه‌هایتان بنشینید(و بی‌حاجت و ضرورت از منزل بیرون نروید) و مانند دوره جاهلیت پیشین با آرایش و خود آرایی بیرون نیایید، و نماز به پا دارید و زکات بدهید و از امر خدا و رسول اطاعت کنید. خدا چنین می‌خواهد که هر پلیدی را از شما خانواده(نبوت) بزداید و شما را از هر آلودگی پاک و منزه گرداند(۳۳) و از آن همه آیات الهی و حکمتی که در خانه‌های شما تلاوت می‌شود متذکر شوید(و پند گیرید، و بدانید) که همانا خدا را (به خلق) لطف و مهربانی است و (به حال همه) آگاه است.^[4]

در آیه ۳۳ احزاب نیز هرچند که در ابتدای آیه، موضوع بحث زنان پیامبر می‌باشد ولی آیه دو قسمت متفاوت دارد، بخش اول مورد خطاب، زنان پیامبر هستند با ضمیر مؤنث جمع می‌باشد، ولی بخش دوم آیه، مورد خطاب، مذکر جمع می‌باشد.

آیه: (وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ ٱلْجٰهِلِیَّةِ ٱلْأُولَیٰ ۖ وَأَقِمْنَ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتِینَ ٱلزَّکَوٰةَ وَأَطِعْنَ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥٓ ۚ إِنَّمَا یُرِیدُ ٱللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ ٱلرِّجْسَ أَهْلَ ٱلْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًۭا {۳۳}

و در خانه‌های خود بمانید، و همچون دوران جاهلیّت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید، و نماز را برپا دارید، و زکات را بپردازید، و خدا و رسولش را اطاعت کنید؛ خداوند فقط می‌خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد)

اهمیّت

اهل بیت در قرآن

اهل بیت در قرآن در جاهای مختلفی ذکر شده‌است. یکی از مهم‌ترین آن‌ها آیهٔ ۳۳ سورهٔ احزاب است:
و در خانه‌هایتان بنشینید و آرام گیرید و مانند دورهٔ جاهلیت پیشین با آرایش و خودآرایی بیرون نیایید، و نماز به پا دارید و زکات (مال به فقیران) بدهید و از امر خدا و رسول اطاعت کنید. خدا چنین می‌خواهد که هر رجس و آلایشی را از شما اهل بیت ببرد و شما را از هر عیب پاک و منزه گرداند. (۳۳)

دیدگاه تاریخی

به‌گفتهٔ فرانسیس ادواردز پیترز، استاد بازنشسته دانشگاه نیویورک در رشته اسلام و خاورمیانه‌شناسی، در پیش از اسلام و در اوایل اسلام، اهل بیت لقب قریش بود و منظور بیت همان خانه کعبه در مکه بود. این کاربرد بعدها تحت شعاع تعبیری قرار گرفت که باری سیاسی داشت و در مورد آیه ۳۳ سی و سومین سوره قرآن (احزاب) نقل می‌شد. سرچشمه این تعبیر بعد از کشته شدن عثمان و اوایل دوران اموی، هم‌زمان با شروع رقابت خاندان اموی و علی بر سر خلافت است. در تعبیر فوق منظور از اهل بیت خانواده پیامبر و به‌طور خاص علی، فاطمه، حسن و حسین است. به‌گفتهٔ پیتر، به‌دنبال این تعبیر احادیثی به نقل از پیامبر اسلام، محمد مصطفی در مورد این آیه رواج یافت از جمله حدیث پنج تن آل عبا.^[5]

به نوشته لئورا وچا ولیری در دانشنامه اسلام، آیات پیش از این در مورد دستور العمل‌هایی برای زنان پیامبر است و افعال و ضمایر به صورت جمع مؤنث هستند؛ ولی در این آیه که خطاب به اهل خانه است، ضمایر به صورت جمع مذکر هستند؛ بنابراین گفته شده که دیگر بحث زنان پیامبر مطرح نیست، یا حداقل صرفاً آن‌ها نیستند. پس این آیه به چه کسی بر می‌گردد؟ عبارت اهل بیت فقط می‌تواند معنی «خانواده پیامبر» را بدهد. این امتیاز به‌طور طبیعی به همه خویشاوندان محمد منتهی می‌شود، چه آن‌هایی که در قبیله او بودند، چه انصار و در واقع همه جامعه؛ ولی داستانی وجود دارد که در بسیاری از احادیث آمده‌است؛ بنابراین روایت، محمد عبای خود را در موقعیت‌های گوناگون (از جمله رویداد مباهله) بر روی نوه‌هایش حسن و حسین، دخترش فاطمه و دامادش علی افکند؛ و بدین ترتیب، این پنج تن هستند که عنوان اصحاب کسا به آن‌ها داده می‌شود. تلاش‌هایی صورت گرفته تا زنان پیامبر را هم به این گروه اضافه کنند؛ ولی عموماً شمار افرادی که واجد این امتیاز هستند محدود به پنج است.^[6]

ویلفرد مادلونگ دیدگاه پیترز را نقد می‌کند و می‌گوید قرآن در آیه تطهیر (آیه ۳۳ سوره احزاب) به اهل بیت محمد، مقام طهارت را اعطا می‌کند. هرچند این آیه در خلال آیات مربوط به زنان محمد است، اما ضمیر آن به صورت جمع مذکر است. به نوشته مادلونگ، علی‌رغم رویکرد شیعی در این موضوع، حتی در منابع اهل سنت نظیر تفسیر طبری نیز، مصداق این آیه «محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین» هستند. هرچند بنابر تفسیری، زنان محمد هم از طریق ازدواج می‌توانند به طهارت برسند، اما در اصل ارجاع آیه به خویشاوندان خونی محمد است، که به جهت این مقام از پذیرش صدقه منع شده‌اند.^[7] به نوشته حامد الگار نیز آیه تطهیر در شأن پنج تن آل عبا است.^[8]

دیدگاه سنتی اسلامی

در قرآن این واژه برای خاندان ابراهیم به‌کار رفته و به آنان بخشایش و برکت آسمانی را نوید داده‌است.^[9] همچنین در جای دیگر، این واژه برای اشاره به خاندان محمد به‌کار برده و گفته که خداوند، می‌خواهد آنان را از هرگونه زشتی و پلیدی بپیراید.^[10]

مصادیق اهل بیت

در مورد اینکه آیه شامل چه کسانی می‌شود، بین مفسران و محدثان و متکلمان اختلاف است.^[11]

• همه مفسران شیعه و برخی از مفسران اهل سنت مراد این آیه را پنج تن آل عبا، یا اصحاب کساء دانسته‌اند: پیامبر اسلام، علی، فاطمه، حسن و حسین. این نظریه بر اساس روایات شیعه و سنی مانند حدیث کساء، حدیث مباهله، و حدیث مودت قربی است.^[12][13][14]
• برخی مفسران اهل سنت معتقدند که این آیه تنها شامل همسران پیامبر اسلام می‌شود.
• گروه دیگری از مفسران اهل سنت معتقدند که اهل بیت در آیهٔ مذکور همسران پیامبر اسلام، علی، فاطمه، حسن و حسین هستند.
• بعضی از مفسران آیه را عام دانسته و آن را شامل همهٔ نزدیکان پیامبر اسلام، از جمله همسران فرزندان، نزدیکان و حتی غلامان و کنیران وی دانسته‌اند.
• گروهی دیگر از مفسران گفته‌اند منظور از اهل بیت کسانی است که صدقه بر آن‌ها حرام است؛ یعنی فرزندان علی، فرزندان عقیل، فرزندان جعفر و فرزندان عباس.

در باور شیعیان مقصود از اهل بیت در احادیثی چون حدیث ثقلین، حدیث سفینه و حدیث نجوم، امامان دوازده گانهاند؛ زیرا به دلایل عقلی و نقلی منزلتی که در این احادیث آمده تنها برای آنان ثابت است؛ چنانچه جمعی از اهل سنت هم به آن تصریح کرده‌اند. شیعیان بر اساس دلایل یادشده و شواهدی که در تاریخ اسلام وارد شده‌است، معتقدند که واژه اهل بیت صرفاً به چهارده معصوم اطلاق می‌گردد و بنا بر آن شواهد، حتی همسران پیامبر خدا نیز از دایره اهل بیت خارج‌اند، هر چند به عنوان همسر پیامبر خدا جایگاه آنان محفوظ است.^[15]

دیگر اهل بیت

به غیر از پنج تن و یا به‌طور جامع‌تر، چهارده معصوم که معمولاً جزو اهل بیت دانسته شده‌اند؛ افرادی دیگر نیز از اهل بیت شمرده شده‌اند: جبرئیل، سلمان، ابوذر و زبیر تا پیش از بزرگ شدن پسرش عبدالله.

جبرئیل

در بعضی از روایات نیز جبرئیل ششمین نفر پس از پنج تن (جَبْریلُ سادِسُنا) خوانده شده است.^[16] در حدیث معروف کساء نیز جبرئیل از خداوند اذن می خواهد که با هبوط به زمین و قرار گرفتن در جمع اصحاب کساء به عنوان ششمین نفر از آنها باشد.^[17]

سلمان

برخی ذکر کرده‌اند که پیامبر اسلام برای حفر خندق در جنگ احزاب، محدوده‌ای برای مسلمانان مشخص کرد. مهاجر و انصار درباره سلمان که مرد نیرومندی بود اختلاف کردند و هرکدام سلمان را برای خود می‌خواستند که پیامبر اسلام با این حدیث «سلمان منا اهل البیت»، او را از اهل‌بیت خواند.^[18]

ابوذر

در حدیثی منسوب به پیامبر اسلام اینچنین آمده‌است که: يا أباذَرٍّ، إنَّكَ مِنّا أهلَ البَيتِ حديث. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله: اى ابوذر، تو از ما اهل بيت هستى.^[19]

زبیر (موقتاً)

در حدیثی منسوب به علی ابن ابی‌طالب؛ گفته گشته‌است که: «ما زال الزبیر رجلًا منا اهل البیت حتی نَشَا ابنه المشئوم عبدالله»؛^[20] زبير همواره از ما اهل‌بیت بود تا آن‌كه فرزند شومش عبداللَّه نشو و نما كرد.»^[21]

جستارهای وابسته

• پنج‌تن
• ثقلین
• چهارده معصوم
• آیه تطهیر
• آیه مودت

منابع

1. Ahl al-Bayt, Encyclopedia of Islam
2. Who are Ahlul-Bayt?
3. Mufradat al-Qur'an by Raghib Isfahani; Qamus by Firoozabadi; Majm'a al-Bahrayn
4. ^{[قرآن احزاب ۳۲]}
5. A Reader on classical Islam By Francis E. Peters, Prinston University, 1994, Page 131-1
6. "Fāṭima." Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Online, 2014. Reference.
7. Madelung, 1997, p. 14 and 15
8. H. Algar, “Al-E Aba,” Encyclopædia Iranica, I/7, p. 742; an updated version is available online at http://www.iranicaonline.org/articles/al-e-aba-the-family-of-the-cloak-i (accessed on 14 May 2014).
9. سوره هود، آیه ۷۳
10. سوره احزاب، آیه ۳۳
11. Encyclopaedia Islamica
12. Encyclopaedia Islamica، ۱۰/۲۶۶
13. فضائل الخمسه من الصّحّاح السّته، ۱/۲۱۴
14. اعیان الشیعه، ۱/۳۰۹
15. A Shi'i-Sunni dialogue, 14–19
16. قندوزی، ینابیع الموده، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۲۳؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۲، ص۶۳، ج۴۳، ص۴۹.
17. قمی، مفاتیح الجنان، حدیث کساء.
18. طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۷۲۶ و ج۸، ص۵۳۳؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۶۲.
19. [ أمالي الطوسيّ : 525 / 1162 ، مكارم الأخلاق : 2 / 363 / 2661 ، تنبيه الخواطر : 2 / 51 كلّها عن أبي ذرّ . ]
20. صبحی صالح، نهج البلاغه، ص۵۵۵، حکمت۴۵۳.
21. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمومنین (علیه‌السّلام)، ج۱۵، ص۵۶۹.