آزادی در سخنان سید محمد خاتمی

این نوشتار، گردآمده‌ای از گفتاوردهای محمد خاتمی دربارهٔ آزادی است.

بخشی‌ از مجموعه‌ گفتارها درباره محمّد خاتمی
دانشور، فقیه شیعه و سیاستمدار اصلاح‌طلب ایرانی پنجمین رئیس جمهور ایران (۳ اوت ۱۹۹۷ - ۳ اوت ۲۰۰۵) موضوعات در آثار و سخنان او گفتگوی تمدن‌ها و فرهنگ‌ها آزادی اصلاحات شخصیت‌ها و سرشناسان دربارهٔ او دیدگاه‌ها دربارهٔ خاتمی
ن ب و

بر پایهٔ تاریخ

۱۹۹۸

بگذاریم که فضای نسیم باز آزادی که به برکت انقلاب دمیده است به‌صورت یک روند در جامعه ما در بیاید.

۱۱ دی ۱۳۷۶–۱۱ دی ۱۳۷۷

• «این جور نیست که دموکراسی یعنی لیبرالیسم… دموکراسی راه است. این راه ممکن است به لیبرالیسم منجر بشود یا ممکن است به یک حکومت دینی منجر شود، اما راه را اگر دموکراسی است انتخاب نکرده‌ایم آن طرفش چه، یا دیکتاتوری است یا دموکراسی.»
• «بین جامعهٔ مدنی و لیبرالیسم خلط می‌شود و خیال می‌کنند هر که می‌گوید جامعهٔ مدنی یعنی می‌گوید لیبرالیسم، لیبرالیسم جهات منفی دارد، جهات مثبت هم دارد. بنده نمی‌خواهم مطلق حکم بکنم که همه چیز یا بد و یا خوب خوب. بنده به عنوان کسی که یک سلایقی دارم، برداشت‌هایی دارم و اعتقاداتی دارم، لیبرالیسم را هم از نظر تئوری فلسفی نمی‌پسندم و معتقدم که در جامعهٔ ما با توجه به حقایقش اصلاً زیان‌بار است. اما دموکراسی را ممکن است آدم بپذیرد بدون اینکه دچار این باشد که حتماً پذیرش دموکراسی یعنی لیبرالیسم.»
• «بالاخره ما قبول داریم که انسان بر سرنوشت خودش حاکم است یا نیست و قبول داریم که اندیشه کردن آزاد است و ابراز آن آزاد است. البته هر جامعه‌ای یک حدودی برای ابرازش دارد. هرج و مرج که نیست، ماهم قانون اساسی داریم؛ یعنی در این چارچوب قانون اساسی که حدودی برای ابراز نظر بیان کرده، می‌گویم این آزادی را قبول داریم یا نداریم. این حداقل جامعهٔ مدنی است که ما حق حاکمیت انسان بر سرنوشتش را بشناسیم که بتواند حرف بزند، بتواند اجتماعات تشکیل بدهد و هر فردی بتواند در فرایند رسیدن قدرت شرکت کند. به قدرت رسیدن که بد نیست، قدرت را ابزار اهداف بزرگ کردن خوب است، ولی قدرت را هدف قرار دادن بد است…»
  • ۲۸ ژوئیه ۱۹۹۸/ ۶ مرداد ۱۳۷۷؛ «در جمع مدیران خبرگزاری جمهوری اسلامی»^[1]
• «یکی از دردهای مهم و مشکل ما…[این است که] دچار آشفتگی فکری هستیم و باید از این آشفته‌فکری نجات پیدا بکنیم. باید اهل فکر بشویم. فکر هم اگر بخواهد بشود باید اهل پرسش باشیم و پرسش هم اگر بخواهیم داشته باشیم، باید فضای آزاد و امنی وجود داشته باشد که پرسش بشود، فکر بشود و براساس فکر نجات پیدا بکنیم؛ به‌خصوص ما اول باید خودمان را بشناسیم، هویّت خودمان را بشناسیم. ما که ملّتِ از زیر بوته درآمده نیستیم، ما تمدن‌سازیم، آثار و مآثر تمدن ما هنوز هم در دنیا درخشان است؛ گرچه منظور ازاینکه ما تمدن داریم و حالا می‌خواهیم به خودمان بازگردیم این نیست که می‌خواهیم به تمدنی که هشت قرن پیش و ده قرن پیش بودبرگردیم؛ بلکه ملتی که تمدن ساخته است باز هم می‌تواند تمدن‌ساز باشد و تمدن یعنی پاسخ دادن به نیازها و سوال‌های زمان. تمدن گذشتهٔ ما پاسخ به نیازهای زمان خودش بود. آن نیازها وپرسش‌ها گذشته است. اما با تکیه بر مبنای مشترک ما، هویت مشترک تاریخی ما که دین اسلام مهمترین آن است و جنبه‌های ملی تاریخی ای که داریم ما می‌توانیم بازهم تمدن ساز بشویم. امیدوار بودیم و هستیم که انقلاب اسلامی آغاز نجات ما از آشفته فکری باشد.»
  • ۷ دسامبر ۱۹۹۸/ ۱۶ آذر ۱۳۷۷؛ «سخنرانی به مناسبت روز دانشجو در دانشگاه صنعتی شریف»^[2]
• «ما باید برای حفظ انقلابمان و دستاوردهای انقلابمان دست به دست هم بدهیم و بگذاریم که فضای نسیم باز آزادی که به برکت انقلاب دمیده است، بصورت یک روند، در جامعه ما در بیاید.»
  • ۲۹ سپتامبر ۱۹۹۸/ ۷ مهر ۱۳۷۷؛ «سخنرانی در مراسم آغاز سال تحصیلی دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی»^[3]

۲۰۰۱

۱۲ دی ۱۳۷۹ - ۱۱ دی ۱۳۸۰

”	دینداری منشأ وحدت و همزیستی در جامعهٔ ما بوده است و نمی‌توان با نفی آن حتی به آزادی دست یافت.	“
—۳ اکتبر ۲۰۰۱/ ۱۱ مهر ۱۳۸۰

• «از آنجا که فکر، پرسش، چرا و چون‌‏ کردن‌‏ و دغدغه‌‏ ی خاطرداشتن‌‏ را از ذات انسان نمی‌توان گرفت؛ در جایی که آزادی نباشد، اندیشه زیرزمینی خواهد شد. هنگامی که فکر زیرزمینی شد، از معرض انتقاد دور شد و به ضدِّ فکر تبدیل خواهد شد.»
  • ۹ آوریل ۲۰۰۱/ ۲۰ فروردین ۱۳۸۰ «در جمع مسئولان و کارکنان جهاد دانشگاهی»
• «دینداری منشأ وحدت و همزیستی در جامعهٔ ما بوده است و نمی‌توان با نفی آن حتی به آزادی دست یافت.»
  • ۳ اکتبر ۲۰۰۱/ ۱۱ مهر ۱۳۸۰؛ «در جمع اعضای جبههٔ مشارکت ایران اسلامی» ^[4]

۲۰۰۲

۱۱ دی ۱۳۸۰ - ۱۱ دی ۱۳۸۱

• «آزادی اسلامی، آزادی اندیشه، آزادی بیان و آزادی انتخاب، آزادی نظارت همه‌جانبهٔ ملت بر همه ارکان حکومت است و چه کسی گفته است که آزادی مورد نظر یعنی بی‌بند-و-باری، فقط سفسطه‌گران و مخالفان با آزادی حقیقی و مخالفان با اسلام برای این که آزادی واقعی را از مردم بگیرند، مردم را تحریک می‌کنند که کسانی که دم از آزادی می‌زنند می‌خواهند بی‌بند-و-باری را در جامعه تحمیل کنند. هرگز، اسلام با بی‌بند و باری مخالف است…»
  • ۵ ژوئن ۲۰۰۲/ ۱۵ خرداد ۱۳۸۱؛ «سیزدهمین سالگرد ارتحال بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران» ^[5]

۲۰۰۳

۱۱ دی ۱۳۸۱ - ۱۱ دی ۱۳۸۲

• «ما خطر خشونت و ترور که به نام دین در برابر آزادی و پیشرفت می‌ایستد، بزرگ می‌شماریم؛ اما خطر بی‌تفاوتی نسبت به پایداری برای رهایی از اسارت و تجاوز را نیز کم نمی‌پنداریم.»
  • ۱۳ مه ۲۰۰۳/ ۲۳ اردیبهشت ۱۳۸۲؛ «سخنرانی در ورزشگاه شهرداری بیروت» ^[6]
• «خساراتی که بشر در طول تاریخ متحمل شده است؛ ناشی از دین بدون آزادی و آزادی بدون دین بوده است.»
• «متأسفانه سیر تاریخی می‌گوید آنجا که آزادی بوده، دین کمرنگ شده است و آن جا که دین پررنگ بوده، آزادی جایگاه زیادی نداشته است و این ستمی است که هم به دین شده و هم به آزادی.»
• «هیچ‌کس نمی‌تواند به نام‌های دین، علم و منافع خاص چیزی را به انسان‌ها تحمیل کند.»
• «معتقدم انسان ایمان را توأم با آزادی می‌تواند داشته باشد.»
  • ۱۴ مه ۲۰۰۳/ ۲۴ اردیبهشت ۱۳۸۲؛ «دانشگاه سن‌ژوزف، بیروت»^[7]
• «تنها راه دفاع از اسلام، استقلال و آزادی، توأم شدن دین با آزادی است.»
• «بنده به لحاظ تفکر فردی و تحلیل شرایط تاریخی و اجتماعی معتقدم، در جامعه مردمسالار دینی، دین، حد آزادی را تعیین می‌کند و آزادی، دین را با معیارهای زمان سازگار می‌کند.»
• «من از موضع دین از آزادی، استقلال، عدالت و مردم‌سالاری، دفاع می‌کنم و با استبداد و دیکتاتوری مبارزه می‌کنم.»
  • ۵ اوت ۲۰۰۳/ ۱۳ مرداد ۱۳۸۲؛ «در جمع نمایندگان مجلس شورای اسلامی و اعضای هیات دولت»^[8]
• «بعضی‌ها فکر می‌کنند انسان با خدا رقابت می‌کند و اگر حق انسان‌ها را به رسمیت بشناسیم و به آنها حرمت بگذاریم تا خودشان به سرنوشت خودشان حاکم باشند، جای خدا را تنگ می‌کنیم و اگر انسان به رسمیت شناخته شود به خدا اهانت شده است. در حالی که عقل نشانهٔ عظمت خداست و هر چه انسان آزادتر، پیشروتر و آفریننده‌تر باشد به خدا نزدیکتر است و پیامبران آمده‌اند که بگویند ایمان و عقل با هم در تعارض نیستند بلکه مکمل یکدیگرند. آمده‌اند فرابخوانند انسان را به آزادی توأم با معرفت و خردورزی توأم با ایمان. این پیام پیامبران خداست و یکی از ملاکها و شاخصه‌های نظامی که مدعی پیروی از پیامبران است، این است که آیا این دو چیز با هم حفظ شده است یا یکی، دیگری را می‌خواهد به نفع خودش از صحنه بیرون کند؟»
  • ۶ اوت ۲۰۰۳/ ۱۵ مرداد ۱۳۸۲؛ «بیست و سومین سالگرد تشکیل جهاد دانشگاهی»^[9]
• «ما برای رهایی از ذهنیت‌های استبدادزده و طی راه دشوار رسیدن به جامعه‌ای دین‌مدار و مردم‌سالار نیاز به تمرین و تن دادن به قواعد مردمسالارانه و رعایت ادب و اخلاق اسلامی داریم.»
  • ۱۰ اکتبر ۲۰۰۳/ ۱۸ مهر ۱۳۸۲؛ «سومین اجلاس عمومی مجمع جهانی اهل بیت (ع)»^[10]

۲۰۰۴

۱۱ دی ۱۳۸۲–۱۱ دی ۱۳۸۳

• «ما با هر کسی که بخواهد آزادی را محدود کند، مبارزه می‌کنیم.»
  • ۲۷ ژانویه ۲۰۰۴/ ۷ بهمن ۱۳۸۲؛ «در گفت‌وگو با استاندارد»^[11]
• «خود ملت باید بخواهد محیطی آرام، آزاد، محیطی که در آن اندیشه انسان حرمت داشته باشد فراهم آید و به هیچ‌چیز دیگری جز محیط آزاد، آرام، مردمسالار تن درندهد.»
  • ۸ فوریه ۲۰۰۴/ ۱۹ بهمن ۱۳۸۲؛ «ر مراسم هفدهمین جشنوراه خوارزمی»^[12]
• «تردید نکنید که اجبار، تحمیل و خودکامگی چیزی جز فساد نمی‌آورد اما آزادی و فضای باز در عین این که ممکن است که خسارت‌هایی داشته باشد اما در متن همین فضا است که فضیلت رشد می‌یابد.»
  • ۱۹ فوریه ۲۰۰۴/ ۳۰ بهمن ۱۳۸۲؛ «مراسم اعطای نشان دولتی»^[13]

۲۰۰۵

۱۲ دی ۱۳۸۳ – ۱۱ دی ۱۳۸۴

• «من به آینده‌ای که بشر آزاد باشد و معنویت، به زندگی لطافت بدهد، امیدوار و مطمئنم که جامعهٔ بشری به آن سو می‌رود.»
  • ۸ فوریه ۲۰۰۵/ ۲۰ بهمن ۱۳۸۳؛ «بیست و دومین دورهٔ معرفی کتاب سال و دوازدهمین دورهٔ اهدای جایزهٔ جهانی کتاب» ^[14]
• «امروز باید بگوییم که دفاع از آزادی یک عبادت است. بگوییم که دفاع از حقوق انسان یک عبادت است. شرکت در انتخابات برای تعیین سرنوشت یک منسک و دفاع از عدالت یک عبادت است.»
  • ۲۸ فوریه ۲۰۰۵/ ۱۰ اسفند ۱۳۸۳؛ «در مجلس دانش‌آموزی» ^[15]
• «عشق به حقیقت و تلاش برای دریافت آن، عشق به آزادی و تعالی و کوشش برای رسیدن به آن، جوهر آدمی است؛ اگر امید به این دریافت و رسیدن نبود، زندگی پرمرارت آدمی در طول تاریخ ناممکن می‌شد. آنچه خواستنی است، دوستی و مهر است که زندگی را طربناک می‌کند؛ آنچه ناخواستنی است، خشونت و نامهربانی است که جهنم جان آدمی است.»
  • ۲۳ دسامبر ۲۰۰۵/ ۲ دی ۱۳۸۴؛ نخستین نوشتار خود در وبلاگ http://www.khatamionline.com^[16]
• «زمان ما برای رهایی نیازمند دین است، دینی که علاوه بر خدا، به عدالت، آزادی و حقوق انسان، باور داشته باشد و به فقر و جهل و جنگ و ترور و تحقیر انسان کافر نیز.»
  • ۲ دسامبر ۲۰۰۵/ ۱۱ آذر ۱۳۸۴؛ دهمین کنفرانس بین‌المللی «کلمه سواء» با عنوان «توسعه انسانی؛ ابعاد دینی، اجتماعی و معرفتی»، بیروت، لبنان ^[17]
• «پیشترها گفته‌ام و باز تکرار می‌کنم خواست تاریخی مّلت ما، که دست کم طی حدود دو قرن گذشته، که بارها در صورت حرکتها و جریانها و نهضتهای دینی و اجتماعی و سیاسی تجّلی یافته در این سه شعار متجّلی است «آزادی، استقلال و پیشرفت».
  • در نامه‌ای به فردا

۲۰۰۶

۱۱ دی ۱۳۸۴ – ۱۱ دی ۱۳۸۵

• «امروز هم می‌گویم که با توجه به شرایط تاریخی و اجتماعی ایران، جز بر پایه دین نمی‌توان به آزادی و مردم سالاری رسید و درنقطه مقابل نیز دین اگر سازگار با معیارهای مردم سالاری و پیشرفت نباشد مشکل خواهد آفرید و معتقدم اسلام دین خرد عدالت و معرف حق انسان برای حاکمیت بر سرنوشت خویش است؛ و چنین دینی نه تنها با مردم سالاری ناسازگارنیست بلکه می‌تواند پایدار کننده و در عین حال لطیف کننده آن باشد.»
  • ۳۰ سپتامبر ۲۰۰۶ /۸ مهر ۱۳۸۵؛ «مصاحبه با با روزنامهٔ لوموند» ^[18]
• «رسیدن به جهان آزاد و آباد اما از مجرای آگاهی و اراده خود آدمی می‌گذرد، انسانی که مستعد دانستن و آزاد در گزینش و انتخاب و حاکم بر سرنوشت خود آفریده شده است.»
  • ۲۴ اکتبر ۲۰۰۶/ ۲ آبان ۱۳۸۵/ ۱ شوال ۱۴۲۷؛ «پیام به مناسبت عید فطر ۱۴۲۷» ^[19]
• «واقعیت این است که در ایران با توجه به اهمیت اسلام و هویت دینی کشور، نمی‌توان بدون دین و معنویت از آزادی و دموکراسی سخن گفت و هر کس که می‌خواهد در ایران تغییرات فرهنگی و سیاسی مثبت ایجاد کند، باید با این هویت دینی همراه باشد.»
  • ۳ نوامبر ۲۰۰۶/ ۱۲ آبان ۱۳۸۵؛ «سخنرانی در چاتم هاوس» ^[20]
• «بیش از ۱۰۰ سال است که ملت ما اعم از روحانی، دانشگاهی، کشاورز، زن و مرد بدون هیچگونه ابهامی، آزادی، استقلال، مردم‌سالاری و تبدیل رابطهٔ «خدایگان و برده»، به «دولت و ملت» را به محوریت خود ملت فریاد زدند. این فریاد را حتی کسانی که کم‌شنوا نیز باشند می‌توانند بشنوند.»
  • ۴ دسامبر ۲۰۰۶/ ۱۳ آذر ۱۳۸۵؛ «در کنگرهٔ جوانان اصلاح‌طلب» ^[21]
• «نمی توان به نام دفاع از اسلام جلو پرسش و آزادی اندیشه را گرفت، بلکه باید اسلام را فرازمانی و فرامکانی دید.»
  • ۲۸ مارس ۲۰۰۷/ ۸ فروردین ۱۳۸۶؛ «سخنرانی در دانشگاه الازهر» ^[22]
• «من از اسلامی دفاع می‌کنم، که برای آزادی احترام قایل است.»
  • ۱۸ اوت ۲۰۰۷/ ۲۷ مرداد ۱۳۸۶^[23]
• «انسان‌ها وابسته به هر تمدن و آیین فرهنگی که باشند نیازمند شنیدن از یکدیگرند تا بتوانند در تبدیل جهان هراس‌انگیز امروز به جهانی امن و آزاد و همبسته گامی فرا پیش نهند.»
  • ۲۴ سپتامبر ۲۰۰۷/ ۲ مهر ۱۳۸۶؛ پیام به نشست :زمینه‌های عینی و ذهنی گفت‌وگوی تمدنها؛ دانشگاه صنعتی شریف^[24]

۲۰۰۸

۱۱ دی ۱۳۸۶ تا ۱۱ دی ۱۳۸۷

• «معتقدم جوهر ادیان با آزادی، پیشرفت و ترقی انسان مغایرت ندارد و با عقل انسان و به‌کارگیری آن مخالفتی ندارد. معتقدم میان دین به این معنا با سیاست تضادی وجود ندارد.»
• «ملت ایران یکصد سال است که سه چیز می‌خواهد؛ آزادی، استقلال، پیشرفت چرا که از استبداد و دیکتاتوری رنج برده، از وابستگی به اجانب رنج برده و از عقب‌ماندگی نیز رنج برده است. همه حرکت‌های یکصدساله در این جهت قابل توجیه است.»
  • ۱۵ ژانویه ۲۰۰۸/ ۲۵ دی ۱۳۸۶؛ «مصاحبه با روزنامهٔ ال‌پائیس، مادرید» ^[25]
• «در جامعهٔ استبدادی ممکن است در صورت تحولات اجتماعی، آزادی‌خواهی، ترقی‌خواهی و پیشرفت‌خواهی به وجود بیاید، اما اگر به موانع بیرونی و درونی و استبدادزدگی توجه نداشته باشیم، تحقق این امور با مشکل مواجه می‌شود.»
  • ۱۹ ژانویه ۲۰۰۸/ ۲۹ دی ۱۳۸۶؛ «سخنرانی در خانهٔ هنرمندان، به مناسبت مُحرّم» ^[26]
• «من برای دفاع از اسلام منطق‌مدار، اسلام آزادی‌محور و اسلام انسان‌ساز در برابر تنگ‌نظری و گرایش‌های افراطی که به نام اسلام بهانه به دست دشمنان اسلام داده و راه را برای تسلط بر دنیای اسلام و سرکوب ملت‌ها هموار کرده در حد توانم همواره تلاش کرده و می‌کنم.»
  • ۹ اوت ۲۰۰۸/ ۱۹ مرداد ۱۳۸۶؛ « در دیدار با خبرنگاران حوزه دولت اصلاحات» ^[27]

۲۰۰۹

• «راه آزادی و عدالت و سربلندی راه همواری نیست و اگر به راستی به راهی که برگزیده‌ایم ایمان داریم، باید هزینه پیمودن آن را نیز بپردازیم و با شکیبایی و ایمان به خدا و امید به موفقیت دست یابیم»
  • ۳۱ ژوئیه ۲۰۰۹/ ۹ مرداد ۱۳۸۸؛ «سخنرانی در میدان نقش جهان» ^[28]

۲۰۱۰

• «آزادی و دین وقتی در مقابل هم قرار بگیرند هر دو زیان می‌بینند… این دو اگر با هم باشند، هم آزادی تلطیف می‌شود و هم دین از تصلب نجات پیدا می‌کند.»
• «نسل امروز بداند می‌شود دین‌دار بود وحکومت سازگار با دین داشت در عین حال، انسان حرمت و آزادی و پیشرفت و علم داشته باشد و اتفاقاً این حکومت می‌تواند بسیاری از نقص‌های دنیای امروز را نداشته باشد.»
  • ۷ آوریل ۲۰۱۰/ ۱۸ فروردین ۱۳۸۹؛ «در دیدار با گروهی از دانشجویان دانشگاه تهران» ^[29]
• «آزادی یعنی مخالف بتواند در برابر آنجایی که قدرت و اختیارات است، حرف بزند.»
  • ۲۱ ژوئن ۲۰۱۰/ ۳۱ خرداد ۱۳۸۹؛ «در دیدار با اعضای شورای مرکزی حزب جوانان اسلامی» ^[30]
• «بشر آزاد آفریده شده و آزادی می‌خواهد؛ اگر به این آزادی جواب داده شد یا اگر جایی باید محدود شود با منطق و پذیرش واقعی خود او باشد...»
  • ۱۳ نوامبر ۲۰۱۰/ ۲۲ آبان ۱۳۸۹؛ «دیدار جمعی از استادان، مدیران و مسئولان اسبق دانشگاه‌ها و آموزش عالی» ^[31]

۲۰۱۱

۱۱ دی ۱۳۸۹–۱۱ دی ۱۳۹۰

• «انسان گرسنگی را می‌تواند تحمل کند ولی تحقیرشدگی تا مغز استخوان او را می‌سوزاند؛ و استبداد انسان را تحقیر می‌کند، انسان نمی‌تواند استبداد را بپذیرد. انسان آزادی توأم با گرسنگی را بر سیری با استبداد ترجیح می‌دهد. این فطرت انسان است.»
  • ۶ فوریه ۲۰۱۱/ ۱۷ بهمن ۱۳۸۹؛ «در دیداری که با اعضای شورای هماهنگی جبهه اصلاحات در آستانه سی و دومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران» ^[32]
• «ایمان، گلی است که در بوستان آزادی می‌روید؛ ایمان تحمیلی نیست، ایمان را نمی‌توان به دیگران داد، در فضای آزاد با به کار انداختن خرد و عقلانیت است که انسان به خاطر فطرتی که دارد به آن حقیقت می‌رسد و ایمان می‌آورد، به همین دلیل است ایمان‌های ارثی، ایمان‌هایی که به صورت عادت درآمده است ایمان‌هایی که به خاطر تعصبات ایجاد شده است، به آن صورت ارزشی ندارد.»
• «ایمان مبتنی بر آگاهی و انتخاب است که در فضایی که آزادی وجود داشته باشد انسان امکان انتخاب دارد و البته این فضا باید آلوده به خرافات و کج‌روی‌ها و تعصبات نشود.»
  • ۳ مه ۲۰۱۱/ ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۰؛ «در جمع معلمان» ^[33]
• «آزادی یعنی: آزادی بیان، آزادی اندیشه، آزادی انتخاب، آزادی پرسش از قدرت و هزینه نداشتن پرسش.»
• «ایمان حقیقی هم در متن آزادی به‌وجود می‌آید. زیرا ایمان ارزشمند ایمانی است که با انتخاب و خردورزی به دست آید و انتخاب و خردورزی منوط به وجود آزادی است.»
• «انقلاب ما خواستار آزادی‌های اساسی مورد نظر جهان سکولار منهای بداخلاقی و ولنگاری است که دشمن عقل و امنیت و کرامت انسانی است.»
  • ۱۲ مه ۲۰۱۱/ ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۰؛ «در دیدار جمعی از رزمندگان دوران دفاع مقدس و ایثارگران» ^[34]
• «خواهان آزادی هستید؟ باید این آزادی را بخواهید، بشناسید و اراده کنید تا آن را به دست آورید. عدالت می‌خواهید، باید آن را بخواهید، بشناسید و اراده کنید و مهم تر از آن، آن را پاسداری کنید تا رهزنان آن را از شما نگیرند.»
  • ۱۳ ژوئیه ۲۰۱۱/ ۲۲ تیر ۱۳۹۰؛ «دیدار با اعضای انجمن فرهنگ و سیاست دانشجویان دانشگاه شیراز» ^[35]
• «اگر هدف پیامبران آزادسازی انسان است و اگر خواست این مردم مسلمان به سوی آزادی، استقلال و پیشرفت است، یقیناً دین خدا منافی با آن نیست بلکه مؤیِّد آن است.»
• «ما می‌گوییم برداشتمان از اسلام این است که جامعه را به آزادی، عدالت و برخورداری همگان می‌رساند و معتقدیم برداشت درستی است.»
  • ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۱/ ۲۲ تیر ۱۳۹۰؛ «دیدار با اعضای شورای مرکزی انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه‌های تهران و علوم پزشکی تهران» ^[36]
• «اندیشه و خلاقیت جز در سایهٔ آزادی تحقق پیدا نمی‌کند؛ آزادی بی‌بند-و-باری نیست بلکه مراد از آزادی اینکه اندیشه کردن و بیان اندیشه هزینه نداشته باشد؛ اگر چنین بود اندیشه هم می‌آید در حالی که عدم امنیت و ترس از فکر کردن و بیان آن بزرگترین مانع خلاقیت است و حاصل کار سرخوردگی و نومیدی است.»
  • ۱۶ اکتبر ۲۰۱۱/ ۲۴ مهر ۱۳۹۰؛ «در دیدار با جمعی از اساتید دانشگاه‌های کشور» ^[37]
• «آیا می‌توان قرائتی از اسلام داشت که با آزادی انسان، حقوق بشر، انسان‌های آزاد و حکومت‌های مسئول سازگار باشد؟»
  • ۱۹ دسامبر ۲۰۱۱/ ۴ دی ۱۳۹۰؛ «در مصاحبه با آیین گفت‌وگوبه قلم حمید سیدی» ^[38]

۲۰۱۲

۱۱ دی ۱۳۹۰ - ۱۲ دی ۱۳۹۱

• «اگر حکومتی واقعاً آزادی‌خواه باشد و آزادی را مایهٔ پیشرفت و حتی امنیت پایدار و رشد و توسعه جامعه بداند، باید با درایت حتی هزینه‌های فضای باز و آزاد در کوتاه‌مدت را تحمل کند تا آزادی و آزاد زیستن و قواعد آن در جامعه نهادینه شود و افراد عادت کنند که چگونه می‌توان آزاد بود و از آن پاسداری کرد و دچار هرج-و-مرج و ولنگاری هم نشد.»
• «آزادی به معنی درست آن از شاه‌بیت‌های مطالبهٔ تاریخی ملت و از محورهای اصیل اصلاحات بوده است و هنوز هم می‌گویم: زنده باد مخالف من یک شعار بنیادین است.»
  • ۱۹ مه ۲۰۱۲/ ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۱؛ «در دیدار با جمعی از جوانان، فعالان سیاسی، هنرمندان و روزنامه نگاران، در آستانه دوم خرداد» ^[39]
• «ما باید جمهوری اسلامی را به گونه‌ای بفهمیم و ترویج کنیم و برای استقرارش تلاش کنیم که نه تنها با دوپایهٔ اصلی انقلاب، یعنی آزادی و استقلال سازگار باشد، بلکه بر آن مبتنی باشد.»
  • ۱۲ اوت ۲۰۱۲/ ۲۲ مرداد ۱۳۹۱؛ «دیدار با جمعی از خبرنگاران و اصحاب رسانه به مناسبت روز خبرنگار» ^[40]
• «اگر دانشگاه جایی برای آزاداندیشی و آزادی است، رسالت بزرگ آن، دو امر خواهد بود: ۱) پاسداری از آگاهی و دانش و معرفت و تلاش برای بسط آن؛ ۲) پاسداری از آزادی‌های اساسی و تلاش برای تقویت قدرت انتخاب و اراده انسان‌ها در جامعه. این رسالتی است که دانشگاه به معنای واقعی کلمه باید داشته باشد.»
  • ۸ سپتامبر ۲۰۱۲/ ۱۸ شهریور ۱۳۹۱؛ «دیدار با اعضای انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران و دانشگاه علوم پزشکی تهران» ^[41]

۲۰۱۳

۱۲ دی ۱۳۹۱ - ۱۱ دی ۱۳۹۲

• «به نظر می‌رسد که عدالت روح دین باشد و آزادی هم در دل آن نهفته است؛ دین هم به عدالت و هم به آزادی نظر دارد.»
  • ۲۱ آوریل ۲۰۱۳/ ۱ اردیبهشت ۱۳۹۲؛ «در نخستین جلسه ۱۳۹۲ بنیاد باران» ^[42]
• «آنکه آزادی‌خواه است، آزادی را برای همه می‌خواهد حتی فاشیست‌ها، اما فاشیست‌ها جز برای خود برای کس دیگری آزادی نمی‌خواهند.»
  • ۳ ژوئیه ۲۰۱۳/ ۱۲ تیر ۱۳۹۲؛ «دیدار با جمعی از دانشجویان دانشگاه‌های سراسر کشور» ^[43]

۲۰۱۴

۱۱ دی ۱۳۹۲ - ۱۱ دی ۱۳۹۳

• «در مرام اهل بیت، تحمیل نبود؛ اما تحمل بود. آن‌ها حتی به مخالف خود احترام می‌گذاشتند و به ضایع شدن حقِّ آن‌ها راضی نبودند. چرا که در نظر آن‌ها ایمانی ارزش دارد که از روی آگاهی و اختیار به‌دست آید و نیز دائماً توسط آن‌ها به مردم هشدار داده می‌شد که خودشان حق را بشناسند، از آن دفاع کنند و در مقابل باطل و ناحق اعتراض کنند.»
  • ۳ آوریل ۲۰۱۴/ ۱۴ فروردین ۱۳۹۳؛ «در مراسم گرامیداشت سالروز شهادت حضرت فاطمه زهرا (س)» ^[44]
• «جمهوری اسلامی الگویی غیر از الگویی است که داعش، طالبان و انسان‌های آدم‌کش، متعصب و عقب‌مانده ارائه می‌دهند. جمهوری اسلامی بر اراده و آزادی و اندیشهٔ مردم استوار است و هدف آن بهبود وضعیت مادی و معنوی جامعه و حفظ و کرامت انسان است –هرانسانی با هر عقیده‌ای- به شرط آنکه دست به سلاح نبرد است. همه این را می‌خواهند و باید بکوشیم که این اجرایی شود.»
  • ۲۶ اوت ۲۰۱۴/ ۴ شهریور ۱۳۹۳؛ «در دیدار جمعی از آزادگان و ایثارگران» ^[45]
• «ما مسلمانان مستحق زندگی خوب هستیم و مستحق داشتن امنیت و آزادی – که از آن محرومیم - و مستحق داشتن جامعهٔ پیشرو در عرصه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هستیم و امروز از آن محرومیم.»
  • ۱۳ اکتبر ۲۰۱۴/ ۲۱ مهر ۱۳۹۳/ ۱۸ ذی‌الحجه ۱۴۳۵؛ «مراسم عید غدیر خم» ^[46]

۲۰۱۵

۱۱ دی ۱۳۹۳ - ۱۱ دی ۱۳۹۴

• «مردم ایران می‌خواهند آزادی، توسعه و پیشرفت داشته باشند و ارزش‌های دینی که مهم‌ترین آن در عرصه حیات اجتماعی، اخلاق و عدالت است، بر جامعه حاکم باشد. خواست اصلاحی مردم ما آزادی، استقلال و پیشرفت توأم با ارزش‌های الهی است.»
  • ۸ فوریه ۲۰۱۴/ ۱۹ بهمن ۱۳۹۳؛ «در دیدار جمع ایثارگران اصلاح‌طلب، آزادگان و خانواده‌های شهدا» ^[47]
• «جامعهٔ ما باید اول بتواند خود را و همدیگر را تحمل کند تا بتواند نظام مردم‌سالار را حاکم کند. جامعه فقط نباید آزادی را بخواهد بلکه بداند که برای این آزادی باید هزینه دهد و از آن دفاع کند.»
• «اگر مردم ما همگی آزادی و استقلال و پیشرفت را بخواهند و برایش هزینه دهند، هیچ قدرتی نمی‌تواند در برابر آن‌ها بایستد.»
  • ۲۹ آوریل ۲۰۱۴/ ۹ اردیبهشت ۱۳۹۴؛ «در جمع دانشجویان و اصلاح‌طلبان قم» ^[48]
• «انسان مطلوب انسانی است آگاه، آزاد و اخلاقی. مگر دین جز برای تربیت انسان آزاد، آگاه و اخلاقی آمده است؟ رسالت دین، انسان‌سازی است.»
• «اگر دینی مبلغ جهالت و نافی آگاهی باشد، مطمئن باشید که دین خدا نیست. اگر به نام دین با آزادی انسان مخالفت شود آن دین، دین انحرافی است؛ و اگر دینی رفتار غیراخلاقی را مجاز می‌داند، دین مطلوب خداوند نیست.»
  • ۱۰ مه ۲۰۱۴/ ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۴؛ «در دیدار سالیانه فرهنگیان و جمعی از معلمان» ^[49]
• «اینکه بر آزادی اندیشه تأکید می‌کنیم به معنی آزادی ولنگاری نیست بلکه آزادی فکر و بیان و آزادی نقد است که می‌تواند مانع فساد شود. مطبوعات آزاد و تقویت آن‌ها بزرگترین عامل جلوگیری از فساد است. با نگاه به آینده دست به دست هم دهیم و با فساد مبارزه کنیم.»
  • ۱۹ اوت ۲۰۱۴/ ۱۸ مرداد ۱۳۹۴؛ «در دیدار جمعی از آزادگان» ^[50]

۲۰۱۶

۱۱ دی ۱۳۹۴ – ۱۲ دی ۱۳۹۵

• «هویت انسان به اندیشه است و اندیشه فقط در فضای آزادی و آزادگی بروز و ظهور می‌کند. پرسش به سادگی مطرح می‌شود و پاسخ تلاش می‌شود آزادانه جست‌وجو شود. حال این تلاش یا خلاقیت ذهن خود انسان یا گرفتن از دیگران است.»
• «برای اینکه بتوانید فکر کنید، خلاقیت داشته باشید، پرسش را پاسخ دهید و تلاش و تحقیق کنید، باید آزادی باشد. اگر آزادی نبود، اندیشه نیست و اگر اندیشه نبود، زندگی، زندگی انسانی نیست.»
  • ۱۸ ژوئیه ۲۰۱۶/ ۲۸ تیر ۱۳۹۵؛ «در جمع عده‌ای از نخبگان و دانشگاهیان خوزستان» ^[51]
• «اصلاح‌طلبی جریانی است که حرکت جامعه را درک می‌کند که خواستار آزادی و استقلال و پیشرفت است و این خواست تاریخی خود را در بستر هویت دینی خود می‌خواهد.»
  • ۳ اکتبر ۲۰۱۶/ ۱۲ مهر ۱۳۹۵؛ «در دیدار با اعضای شورای مرکزی انجمن اسلامی دانشگاه تهران» ^[52]

۲۰۱۷

۱۲ دی ۱۳۹۵ – ۱۱ دی ۱۳۹۶

• «هنرمند باید در فضای آزاد آنچه را که در قلب و دلش است، بیافریند.»
  • ۱۴ فوریه ۲۰۱۷/ ۲۶ بهمن ۱۳۹۵؛ «در حاشیهٔ بازدید از یک نمایشگاه هنری » ^[53]
• «اگر ما بخواهیم به عنوان مسلمانِ مسؤول، آزادی را تجربه بکنیم و آن آزادی با هویت خودمان سازگار باشد، باید متوجه این باشیم که ماهیت و کارکرد و رویکرد آزادی در دنیای مدرن چیست؛ البته بکوشیم ریشه‌ها و مایه‌هایش را هم در مکتب، فرهنگ و آیین خودمان پیدا بکنیم.»
• «اگر در جامعه عدالت نباشد، آزادی هم پایدار نمی‌شود.»
  • ۲۶ فوریه ۲۰۱۷/ ۸ اسفند ۱۳۹۵؛ «در دیدار اعضای حزب اتحاد ملت» ^[54]
• «اگر دین را اینچنین ببینیم که در مقابل دنیای انسان و آزادی، حرمت و کرامت انسانی و عدالت قرار بگیرد، طبیعی است که زدگی از دین پیدا می‌شود و ما در اسلام چنین چیزی را قبول نداریم.»
• «ما از منافع [کشور] خود کوتاه نمی‌آییم اما این امر به معنی استقبال از تنش نیست بلکه با انتخاب روش درست می‌توان منافع را حفظ کرد.»
  • ۴ آوریل ۲۰۱۷/ ۱۵ فروردين ۱۳۹۶؛ «در جمع اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها» ^[55]

نوشتارهای وابسته

• سید محمد خاتمی
• آزادی
• اصلاح‌طلبان ایران

منابع

1. ↑ «مروری بردیدگاه‌های «آموزگار ادب و شکیبایی»، ۱». ایسنا. ۲۵ تیر ۱۳۸۴. 
2. ↑ «مروری بردیدگاه‌های «آموزگار ادب وشکیبایی»، ۶». ایسنا. ۳۱ تیر ۱۳۸۴. 
3. ↑ «مروری بردیدگاه‌های «آموزگار ادب و شکیبایی»، ۲». ایسنا. ۳۱ تیر ۱۳۸۴. 
4. ↑ «سخنان رئیس جمهور در جمع اعضای جبههٔ مشارکت ایران اسلامی». ایسنا. ۱۱ مهر ۱۳۸۰. 
5. ↑ «حجت السلام سید محمد خاتمی: احترام امام خمینی (ره) به رای مردم، برای زینت نبود». ایسنا. ۱۵ خرداد ۱۳۸۱. 
6. ↑ «رئیس جمهور در اجتماع مردم بیروت: راه تحقق صلح در خاورمیانه برگرداندن حقوق غصب شده در سرزمین‌های اسلامی و عربی است». ایسنا. ۲۴ اردیبهشت ۱۳۸۲. 
7. ↑ «خاتمی در جمع دانشگاهیان دانشگاه سن‌ژوزف بیروت: خساراتی که بشر در طول تاریخ متحمل شده است؛ ناشی از دین بدون آزادی و آزادی بدون دین بوده است». ایسنا. ۲۴ اردیبهشت ۱۳۸۲. 
8. ↑ «تاسف رئیس‌جمهور ازنگاه امنیتی به جامعه وانفعال نخبگان؛ حکومت دینی می‌تواند و باید موجب نجات ایران و تحول دردنیا شود اگر فاشیستی یا لیبرالیستی به آن نگاه نشود». ایسنا. ۱۳ مرداد ۱۳۸۲. 
9. ↑ «رئیس جمهور: * هر چه انسان آزادتر، پیشروتر و آفریننده‌تر باشد به خدا نزدیکتر است * جهاد دانشگاهی مظهر پیوند ایمان و عقل است * رد تلویحی استعفای دکتر معین». ایسنا. ۱۵ مرداد ۱۳۸۲. 
10. ↑ «رئیس جمهور: *اسلام اهل بیت (ع) منادی صلح و گفت‌وگوی تمدن‌ها است *باید اجازه ندهیم امت اسلامی تاوان خشونت‌گرایی متمایل به ترور و تحقیر را به نام اسلام بپردازد». ایسننا. ۱۸ مهر ۱۳۸۲. 
11. ↑ «خاتمی در گفت‌وگو با استاندارد: با هر کسی که بخواهد آزادی را محدود کند، مبارزه می‌کنیم امیدوارم تا جمعه راه حلی پیدا شود». ایسنا. ۷ بهمن ۱۳۸۲. 
12. ↑ «رئیس‌جمهور: قدرت باید توسط مردم مهار و جلوی خودسریهای آن گرفته شود ملت باید بخواهد که به هیچ‌چیز دیگری جز محیط آزاد، آرام، مردم‌سالار تن درندهد». ایسنا. ۱۹ بهمن ۱۳۸۲. 
13. ↑ «رئیس جمهور: در فضای باز و آزادی است که فضیلت رشد می‌یابد اجبار، تحمیل و خودکامگی چیزی جز فساد نمی‌آورد». ایسنا. ۳۰ بهمن ۱۳۸۲. 
14. ↑ «خاتمی: راه روشن امروزوفردا، جز آزادی سیاسی، انضباط اخلاقی و پاسداری از خرد و اندیشه نیست به آینده‌ای که بشر آزاد باشد و معنویت، به زندگی لطافت بدهد، امیدوارم». ایسنا. ۲۰ بهمن ۱۳۸۳. 
15. ↑ «رئیس‌جمهور در مجلس دانش‌آموزی: دفاع از آزادی، حقوق انسان و عدالت، عبادت است استوارکردن مردم‌سالاری، مستلزم تحمل است». ایسنا. ۱۰ اسفند ۱۳۸۳. 
16. ↑ ««خاتمی هم به جمع وبلاگ‌نویسان پیوست» محمد خاتمی: بیایید برای آبادانی و اعتلای ایران عزیز از هیچ کوششی خسته نشویم». ایسنا. ۲ دی ۱۳۸۴. 
17. ↑ «گزارشی از آغاز همایش «توسعهٔ انسانی» با حضور متفکران مسلمان و مسیحی در لبنان». ایسنا. ۱۱ آذر ۱۳۸۴. 
18. ↑ «خاتمی: *این غرب است که باید اعتمادسازی کند *راهی جز مذاکره‌وتفاهم دربحث هسته‌ای وجود ندارد *اسلام دین خردوعدالت و معرف حق انسان برای حاکمیت برسرنوشتش است». ایسنا. ۸ مهر ۱۳۸۵. 
19. ↑ «خاتمی در پیام تبریکی به مناسبت عید سعید فطر: حرکت به سوی جهانی بهتر از مسیر گزینش آزاد می‌گذرد». ایسنا. ۲ آبان ۱۳۸۵. 
20. ↑ «/گزارش کامل سفر خاتمی به انگلستان/ *خشونت را منزوی کنیم». ایسنا. / ۱۲ آبان ۱۳۸۵. 
21. ↑ «خاتمی در کنگرهٔ جوانان اصلاح‌طلب:/کامل/ با حضور فراگیر در انتخابات، باطل‌السحر اموری باشیم که قدرت‌شان به نفع ملت، کشور و انقلاب اسلامی نیست»». ایسنا. 
22. ↑ «سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین سیّد محمّد خاتمی در دانشگاه الازهر». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۸ فروردین ۱۳۸۶. 
23. ↑ «سید محمد خاتمی: هیچ وقت به سرنوشت ملت، انقلاب و اسلام پشت نخواهم کرد». ایسنا. ۲۷ مرداد ۱۳۸۶. 
24. ↑ «سید محمد خاتمی: گفت‌وگوی فرهنگ‌هاوتمدن‌ها دغدغه‌ای از سر دردمندی است گفت‌وگو میان فرهنگ‌ها و تمدن‌ها می‌کوشد عرصه نوینی در مناسبات ملی و بین‌المللی بگشاید». ایسنا. ۲ مهر ۱۳۸۶. 
25. ↑ «خاتمی: امیدوارم ائتلاف تمدنها پا بگیرد انقلاب اسلامی بزرگترین اصلاحات بود دخالت بیگانه را در ایران به شدت نفی می‌کنیم». ایسنا. ۲۵ دی ۱۳۸۶. 
26. ↑ «خاتمی: *مردم‌سالاری‌خواهی گفتمان غالب جامعه است *شکوه عشق، بلندی همت و ایمان‌وآرامش در عاشورا متجلی است». ایسنا. ۲۹ دی ۱۳۸۶. 
27. ↑ «اعتقاداتی دارم که نمی توانم از آن دست بردارم». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۱۶ مرداد ۱۳۸۷. 
28. ↑ «ایرانیان رشید هرگز از خواست‌های به حق خود دست برنخواهند داشت». وب‌سایت سید محمد خاتمی. 
29. ↑ «انسان به بلوغی رسیده که دیگر امکان ندارد حکومت‌های استبدادی را بپذیرد». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۱۸ فروردین ۱۳۸۹. 
30. ↑ «ما اهل تعاملیم منتهی تعاملی که دقیقاً از خواست و مطالبات مردم دفاع کند». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۳۱ خرداد ۱۳۸۹. 
31. ↑ «با بخشنامه و دستورالعمل نه جهان عوض می‌شود و نه جهان بینی». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۲۲ آبان ۱۳۸۹. 
32. ↑ «انسان آزادی توأم با گرسنگی را بر سیری با استبداد ترجیح می‌دهد». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۱۷ بهمن ۱۳۸۹. 
33. ↑ «قدرت نباید در هاله‌ای از تقدس پوشانده شود». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۰. 
34. ↑ «امروز هیچ‌کس نمی‌تواند جلوی حرف حق را بگیرد». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۰. 
35. ↑ «نگرانی جدی من از سست شدن بنیادهای دینی جامعه است». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۲۲ تیر ۱۳۹۰. 
36. ↑ «روح زمانه ما روح آزادی‌خواهی و رهایی انسان است». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۷ مرداد ۱۳۹۰. 
37. ↑ «آزادی محافل علمی و دانشگاهی و رسانه‌ای عامل بزرگ جلوگیری از فساد است». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۲۴ مهر ۱۳۹۰. 
38. ↑ «چراغ «گفت‌وگو» در شب «جنگ و خشونت»». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۴ دی ۱۳۹۰. 
39. ↑ «محدود کردن اندیشه و بیان و سلب حقوق اساسی مردم منجر به بروز مشکلات سهمگین می‌شود». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۱. 
40. ↑ «نام «خبرنگار» مترادف واژه آزادی است». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۲۲ مرداد ۱۳۹۱. 
41. ↑ «پای بندی به قانون اساسی راه روشن همه ماست، قانونی که خود وحی منزل نیست!». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۱۸ شهریور ۱۳۹۱. 
42. ↑ «زور و پول و تزویر نمی‌تواند منشأ قدرت باشد». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۱ اردیبهشت ۱۳۹۲. 
43. ↑ «در انتخابات اخیر اصلاح و تغییر رویکردها در درون نظام پیروز شد». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۱۲ تیر ۱۳۹۲. 
44. ↑ «اهل بیت (ع) بدون آگاهی و خواست مردم نخواستند حتی با زور و کودتا حکومت عدل را برپا کنند». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۱۴ فروردین ۱۳۹۳. 
45. ↑ «باید بدانیم چه می‌خواهیم و حاضر باشیم برای آن خواسته هزینه بدهیم». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۴ شهریور ۱۳۹۳. 
46. ↑ «شیعه و سنی برای نجات مسلمانان، علی (ع) را الگو قرار دهند». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۲۱ مهر ۱۳۹۳. 
47. ↑ «همه باید به آرمان‌های اصلی انقلاب بازگردیم». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۱۹ بهمن ۱۳۹۳. 
48. ↑ «تامین آزادی‌های اساسی موجب تقویت اخلاق می‌شود». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۹ اردیبهشت ۱۳۹۴. 
49. ↑ «زمزمه تجزیه کشورهای منطقه خطرناک است». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۴. 
50. ↑ «این همه تفرقه در سال همدلی یعنی چه؟». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۲۸ مرداد ۱۳۹۴. 
51. ↑ «کودتای ترکیه زنگ خطری برای همه کشورهاست». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۲۸ تیر ۱۳۹۵. 
52. ↑ «سیدمحمدخاتمی: اصلاح طلبان با حفظ هویت خود تعامل کنند». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۱۲ مهر ۱۳۹۵. 
53. ↑ «هتر و بیشتر باید به هنرمندان توجه می شد». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۲۶ بهمن ۱۳۹۵. 
54. ↑ «سیدمحمد خاتمی: زمینه ای فراهم شود که نفرت ها به همدلی ها و تقابل ها به مشارکت ها تبدیل شود». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۸ اسفند ۱۳۹۵. 
55. ↑ «سیدمحمدخاتمی: مجلس کار نظارتی خود را فقط به یک نماینده واگذار نکند». وب‌سایت سید محمد خاتمی. ۱۵ فروردين ۱۳۹۶.