وزیر بازرگانی (ایران)

وزیر بازرگانی با نام سابق وزیر تجارت وزیر وزارت‌خانهٔ بازرگانی و یکی از اعضای هیئت دولت جمهوری اسلامی ایران بود.

وزیر بازرگانی
وزارت بازرگانی
جایگاه	تهران، ایران
نامزدکننده	رئیس‌جمهور
گمارنده	رئیس‌جمهور با رأی اعتماد مجلس
بنیادگذاری	۱۲۵۲ (تشکیل)[۱] ۸ مهر ۱۳۱۶ (تشکیل)[۲] ۱۰ بهمن ۱۳۳۴ (تشکیل)[۳] ۲۴ تیر ۱۳۵۳ (تشکیل)[۴]
نخستین دارنده	عبدالوهاب آصف‌الدوله
دارندهٔ نهایی	مهدی غضنفری
برافتاده	۱۲۹۳ (ادغام)[۵] ۲۸ دی ۱۳۲۰ (ادغام)[۶] ۱ اسفند ۱۳۴۱ (ادغام)[۷] ۸ تیر ۱۳۹۰ (ادغام)[۸]

نخستین بار در شعبان ۱۲۸۹ هجری قمری، به پیشنهاد صدراعظم وقت میرزا حسین‌خان سپهسالار، مقرر شد که «وزارت تجارت و زراعت» به‌همراه ۸ وزارت‌خانه دیگر ایجاد شود که بعد از موافقت ناصرالدین‌شاه، به وزارت تجارت تغییر نام پیدا کرد. فعالیت این وزارت‌خانه با وقوع انقلاب مشروطه در سال ۱۲۸۵ با تغییراتی ادامه یافت تا اینکه در سال ۱۲۹۳ با وزارت فوائد عامه ادغام و «وزارت فوائد عامه و تجارت» تشکیل شد که مدتی بعد به «وزارت فوائد عامه و فلاحت و تجارت» تغییر نام یافت.

در سال ۱۳۰۸، وزارت فوائد عامه و فلاحت و تجارت به «وزارت اقتصاد ملی» و «وزارت طرق و شوارع» تفکیک و در سال ۱۳۱۰، وزارت اقتصاد ملی به «اداره‌کل صناعت»، «اداره‌کل تجارت» و «اداره‌کل فلاحت» تجزیه شد. در سال ۱۳۱۶، اداره‌کل صناعت و معادن به وزارت صناعت و معادن و اداره‌کل تجارت به وزارت تجارت تبدیل شد که در سال ۱۳۱۷ به‌دنبال پیشنهاد فرهنگستان ایران، نام «وزارت صناعت و معادن» به «وزارت پیشه و هنر» و همچنین نام «وزارت تجارت» به «وزارت بازرگانی» تغییر یافت. در سال ۱۳۲۰، وزارت پیشه و هنر با وزارت بازرگانی ادغام و «وزارت بازرگانی و پیشه و هنر» تشکیل شد که در سال ۱۳۲۶ به وزارت اقتصاد ملی تغییر نام داد. در سال ۱۳۳۴، این وزارت‌خانه دوباره به «وزارت صنایع و معادن» و «وزارت بازرگانی» تجزیه شد؛ ولی باز هم در سال ۱۳۴۱ ادغام شدند و وزارت اقتصاد تشکیل شد. در سال ۱۳۵۳، وزارت اقتصاد فروپاشید و بخش‌هایی از آن با وزارت دارایی ادغام شد و وزارت امور اقتصادی و دارایی تشکیل شد. همچنین «وزارت صنایع و معادن» و «وزارت بازرگانی» دوباره تشکیل شد.^[۱][۵] در سال ۱۳۹۰، «وزارت صنایع و معادن» و «وزارت بازرگانی» ادغام و «وزارت صنعت، معدن و تجارت» تشکیل شد.

فهرست

قاجار

وزیر تجارت

• مهدی‌خان غفاری کاشانی (اسفند ۱۲۸۵ – شهریور ۱۲۸۶)
• میرزا تقی‌خان مجدالملک (شهریور ۱۲۸۶ – مهر ۱۲۸۶)

وزیر تجارت و گمرکات

• حسین پیرنیا (آبان ۱۲۸۶ – آذر ۱۲۸۶)

وزیر تجارت

• مهدی‌خان غفاری کاشانی (دی ۱۲۸۶ – اسفند ۱۲۸۶)

وزیر تجارت و گمرکات

• حسین پیرنیا (اسفند ۱۲۸۶ – اردیبهشت ۱۲۸۷)

وزیر تجارت

• علینقی‌خان مفاخرالملک (دی ۱۲۸۷ – اردیبهشت ۱۲۸۸)
• حسین پیرنیا (بهمن ۱۲۹۱ – تیر ۱۲۹۲)
• اسماعیل ممتاز (تیر ۱۲۹۲ – مرداد ۱۲۹۳)

پهلوی

وضعیت
سرپرست
سازمان‌های سیاسی
مستقل   حزب ملیون   حزب مردم   حزب رستاخیز

ر.	نام		نگاره	آغاز تصدی	پایان تصدی	دولت	م.
۱		حسین علاء		مهر ۱۳۱۶	فروردین ۱۳۱۷	جم ۲	[۹]
–		صادق وثیقی[الف] سرپرست		فروردین ۱۳۱۷	شهریور ۱۳۲۰		[۱۰]
						متین‌دفتری	[۱۱]
						ع. منصور ۱	[۱۲]
						فروغی ۴	[۱۳]
۲		عباسقلی گلشائیان[ب]		شهریور ۱۳۲۰	پاییز ۱۳۲۰	فروغی ۵	[۱۴]
وزیر اقتصاد ملی ‏
۳		ابراهیم کاشانی		آبان ۱۳۳۴	۱۴ فروردین ۱۳۳۶	علاء ۲	[۱۵]
						علاء ۳	[۱۶]
۴		مصطفی تجدد		۱۵ فروردین ۱۳۳۶	۲۹ آبان ۱۳۳۶	اقبال	[۱۷]
۵		عباسقلی نیساری		آبان ۱۳۳۶	خرداد ۱۳۳۸
۶		عبدالحسین اعتبار		۲۲ خرداد ۱۳۳۸	۱۰ بهمن ۱۳۳۸		[۱۸]
۷		حسنعلی منصور		۱۰ بهمن ۱۳۳۸	۷ شهریور ۱۳۳۹		[۱۹]
–		سید محمد سجادی سرپرست		۹ شهریور ۱۳۳۹	۱۳ مهر ۱۳۳۹	شریف‌امامی ۱	[۲۰]
۸		علی‌اصغر پورهمایون		۱۳ مهر ۱۳۳۹	۱۶ اردیبهشت ۱۳۴۰		[۲۱]
						شریف‌امامی ۲	[۲۲]
–				۱۹ اردیبهشت ۱۳۴۰	۳ تیر ۱۳۴۰	امینی	[۲۳]
۹		جهانگیر آموزگار		۳ تیر ۱۳۴۰	۵ خرداد ۱۳۴۱		[۲۴]
–		ابوالقاسم کاظمیه سرپرست		۶ خرداد ۱۳۴۱	۲۶ تیر ۱۳۴۱		[۲۵]
۱۰		غلامحسین جهانشاهی		۳۰ تیر ۱۳۴۱	۲۹ بهمن ۱۳۴۱	علم ۱	[۲۶]
وزیر اقتصاد ‏
۱۱		فریدون مهدوی		۷ اردیبهشت ۱۳۵۳	۱۸ بهمن ۱۳۵۴	هویدا ۳	[۲۷]
						هویدا ۴	[۲۸]
۱۲		منوچهر تسلیمی		۱۸ بهمن ۱۳۵۴	۱۵ مرداد ۱۳۵۶		[۲۹]
۱۳		کاظم خسروشاهی		۱۶ مرداد ۱۳۵۶	۵ شهریور ۱۳۵۷	آموزگار	[۳۰]
۱۴		محمدرضی ویشکایی		۵ شهریور ۱۳۵۷	آبان ۱۳۵۷	شریف‌امامی ۳	[۳۱]
–		احمد معمارزاده		آبان ۱۳۵۷	آبان ۱۳۵۷	ازهاری
۱۵				آبان ۱۳۵۷	۱۶ دی ۱۳۵۷
–		عباسقلی بختیار (زادهٔ ۱۳۰۵) سرپرست		دی ۱۳۵۷	بهمن ۱۳۵۷	بختیار

جمهوری اسلامی

وضعیت
سرپرست
سازمان‌های سیاسی
مستقل   نظامی   نهضت آزادی ایران   حزب جمهوری اسلامی   حزب مؤتلفه اسلامی   جمعیت دفاع از ارزش‌های انقلاب اسلامی

ر.	نام		نگاره	آغاز تصدی	پایان تصدی	دولت	رئیس دولت	م.
۱۶		رضا صدر		۲۹ بهمن ۱۳۵۷	۱۹ شهریور ۱۳۵۹	موقت	بازرگان	[۳۲]
						موقت شورای انقلاب	بهشتی
							بنی‌صدر
–		محمدصادق اسلامی سرپرست		شهریور ۱۳۵۹	۲۰ اسفند ۱۳۵۹	نخست	رجایی
۱۷		حسین کاظم‌پور اردبیلی		۲۰ اسفند ۱۳۵۹	۲۶ مرداد ۱۳۶۰			[۳۳]
۱۸		حبیب‌الله عسگراولادی (۱۳۹۲–۱۳۱۱)		۲۶ مرداد ۱۳۶۰	۱۱ مرداد ۱۳۶۲	دوم	باهنر
						موقت	مهدوی کنی
						سوم	موسوی	[۳۴][۳۵]
–		سید مجید هدایت‌زاده (زادهٔ ۱۳۳۱) سرپرست		۱۱ مرداد ۱۳۶۲	۶ شهریور ۱۳۶۲
۱۹		حسن عابدی جعفری (زادهٔ ۱۳۳۰)		۶ شهریور ۱۳۶۲	۳ شهریور ۱۳۶۷			[۳۶]
						چهارم		[۳۷]
–		عبدالحسین وهاجی سرپرست		۳ شهریور ۱۳۶۷	۳۱ اردیبهشت ۱۳۶۸			[۳۸]
–		مجتبی خسروتاج سرپرست		۳۱ اردیبهشت ۱۳۶۸	۷ شهریور ۱۳۶۸			[۳۹]
۲۰		عبدالحسین وهاجی		۷ شهریور ۱۳۶۸	۲۵ مرداد ۱۳۷۲	پنجم	هاشمی	[۴۰]
۲۱		یحیی آل اسحاق		۲۵ مرداد ۱۳۷۲	۲۹ مرداد ۱۳۷۶	ششم
۲۲		محمد شریعتمداری (زادهٔ ۱۳۳۹)		۲۹ مرداد ۱۳۷۶	۲ شهریور ۱۳۸۴	هفتم	خاتمی	[۴۱]
						هشتم		[۴۲]
۲۳		سید مسعود میرکاظمی (زادهٔ ۱۳۳۹)		۲ شهریور ۱۳۸۴	۱۲ شهریور ۱۳۸۸	نهم	احمدی‌نژاد	[۴۳]
۲۴		مهدی غضنفری (زادهٔ ۱۳۳۹)		۱۲ شهریور ۱۳۸۸	۱۲ مرداد ۱۳۹۰	دهم		[۴۴]

یادداشت

1. در پاییز ۱۳۱۷، با پیشنهاد فرهنگستان ایران، نام «وزارت تجارت» به «وزارت بازرگانی» تغییر یافت.
2. در دولت پنجم فروغی، معاونت اقتصادی وزارت دارایی با وزارت بازرگانی ادغام و گلشائیان وزیر بازرگانی و اقتصاد شد.

پانویس

1. محمدی، کبری (۱۳۷۵). «بازرگانی، وزارت». در میرسلیم، سید مصطفی. دانشنامه جهان اسلام. ج. ۱: ب – باقی نهاوندی. تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی. صص. ۴۵۵–۴۵۸.
2. «قانون اجازه تأسیس دو وزارتخانه تجارت و صناعت». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. ۸ مهر ۱۳۱۶.^{[پیوند مرده]}
3. «قانون راجع به تفکیک وزارت اقتصاد ملی به دو وزارتخانه بازرگانی - صنایع و معادن». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. ۳۱ اردیبهشت ۱۳۳۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۶ ژوئیه ۲۰۲۳.
4. «قانون تشکیل وزارت بازرگانی». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. ۲۴ تیر ۱۳۵۳. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ آوریل ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۶ ژوئیه ۲۰۲۳.
5. گنجی، ندا (۳ مهر ۱۳۹۱). «از تجارت آزاد تا تجارت دولتی». دنیای اقتصاد (۲۷۴۳): ۳۱.
6. «قانون اجازه توأم شدن سازمان وزارت بازرگانی و پیشه و هنر». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. ۲۸ دی ۱۳۲۰.^{[پیوند مرده]}
7. «قانون ادغام وزارتخانه‌های صنایع و معادن و بازرگانی». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. ۸ آذر ۱۳۵۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ آوریل ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۶ ژوئیه ۲۰۲۳.
8. «قانون تشکیل دو وزارتخانه تعاون، کار و رفاه اجتماعی و صنعت، معدن و تجارت». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. ۸ تیر ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۶ ژوئیه ۲۰۲۳.
9. «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی دوره ۱۱ جلسه ۶». کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. ۸ مهر ۱۳۱۶.^{[پیوند مرده]}
10. «استعفاء آقای وزیر تجارت». کوشش (۳۶۶۱): ۲. ۲۲ فروردین ۱۳۱۷ – به واسطهٔ سامانه نشریات ایران.
11. «تصمیم مجلس شورای ملی دائر به ابراز رأی اعتماد به کابینه آقای دکتر متین‌دفتری». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. ۲۰ آبان ۱۳۱۸.^{[پیوند مرده]}
12. «تصمیم مجلس شورای ملی دائر به ابراز رأی اعتماد به کابینه آقای علی منصور نخست‌وزیر». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. ۹ تیر ۱۳۱۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ نوامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰ اکتبر ۲۰۲۲.
13. «تصمیم قانون دائر به ابراز رأی اعتماد به کابینه آقای فروغی». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. ۶ شهریور ۱۳۲۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ ژوئیه ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۱۰ ژوئن ۲۰۲۳.
14. «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی دوره ۱۲ جلسه ۱۱۷». کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. ۳۰ شهریور ۱۳۲۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ اکتبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰ اکتبر ۲۰۲۲.
15. «مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی دوره ۱۸ جلسه ۱۶۸». کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. ۱۸ آبان ۱۳۳۴.^{[پیوند مرده]}
16. شجیعی، نخبگان سیاسی ایران، ۲۹۵.
17. شجیعی، نخبگان سیاسی ایران، ۲۹۶.
18. «وزرای جدید به پیشگاه شاهنشاه معرفی شدند». اطلاعات (۹۹۳۵): ۱. ۲۲ خرداد ۱۳۳۸ – به واسطهٔ ویکی‌انبار.
19. «معرفی وزیران بازرگانی و کار». اطلاعات (۱۰۱۲۷): ۱. ۱۰ بهمن ۱۳۳۸ – به واسطهٔ ویکی‌انبار.
20. «هیئت وزیران جدید». اطلاعات (۱۰۲۹۶): ۱. ۱۰ شهریور ۱۳۳۹ – به واسطهٔ ویکی‌انبار.
21. «امروز کابینه ترمیم شد». اطلاعات (۱۰۳۲۵): ۱. ۱۳ مهر ۱۳۳۹ – به واسطهٔ ویکی‌انبار.
22. «هیئت دولت جدید». اطلاعات (۱۰۴۵۵): ۲۵. ۲۱ اسفند ۱۳۳۹ – به واسطهٔ ویکی‌انبار.
23. «هیئت وزیران جدید». اطلاعات (۱۰۴۹۹): ۲۴. ۱۹ اردیبهشت ۱۳۴۰ – به واسطهٔ ویکی‌انبار.
24. «شرفیابی نخست‌وزیر بحضور شاهنشاه». اطلاعات (۱۰۵۳۷): ۲۴. ۴ تیر ۱۳۴۰ – به واسطهٔ ویکی‌انبار.
25. «سرپرست وزارت بازرگانی». اطلاعات (۱۰۸۰۹): ۲۰. ۶ خرداد ۱۳۴۱ – به واسطهٔ ویکی‌انبار.
26. شجیعی، نخبگان سیاسی ایران، ۳۱۵.
27. «اعضای کابینه هویدا بعد از ترمیم دیروز». اطلاعات (۱۴۳۹۰): ۴. ۸ اردیبهشت ۱۳۵۳ – به واسطهٔ ویکی‌انبار.
28. «کابینه هویدا معرفی شد». اطلاعات (۱۴۸۱۶): ۴. ۳۱ شهریور ۱۳۵۴ – به واسطهٔ ویکی‌انبار.
29. «کابینه هویدا مجدداً ترمیم شد». اطلاعات (۱۴۹۳۰): ۳. ۱۹ بهمن ۱۳۵۴ – به واسطهٔ ویکی‌انبار.
30. «وزراء کابینه آموزگار». اطلاعات (۱۵۳۸۲): ۲۴. ۱۷ مرداد ۱۳۵۶ – به واسطهٔ ویکی‌انبار.
31. «نام و سمت اعضای کابینه جدید». اطلاعات (۱۵۶۹۷): ۴. ۶ شهریور ۱۳۵۷ – به واسطهٔ ویکی‌انبار.
32. «وزرای کشاورزی، بازرگانی و طرح‌های انقلاب تعیین شدند». اطلاعات (۱۵۷۸۷): ۲. ۲۹ بهمن ۱۳۵۷ – به واسطهٔ ویکی‌انبار.
33. «مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی دوره ۱ جلسه ۱۲۳». کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ مه ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۹ مه ۲۰۱۸.
34. «مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی دوره ۱ جلسه ۲۳۳» (PDF). کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. ۱۱ آبان ۱۳۶۰. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۵ مارس ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ تیر ۱۳۹۷.
35. «پذیرش استعفای عسگراولادی و توکلی». جمهوری اسلامی: ۲. ۱۱ مرداد ۱۳۶۲.
36. «رأی اعتماد مجلس به دو وزیر پیشنهادی نخست‌وزیر». جمهوری اسلامی: ۱۱. ۷ شهریور ۱۳۶۲.
37. «مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی دوره ۲ جلسه ۱۸۶» (PDF). کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. ۶ آبان ۱۳۶۴. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۷ مارس ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ تیر ۱۳۹۷.
38. "Chronology July 16, 1988–October 15, 1988". The Middle East Journal. Washington, D.C.: Middle East Institute. 43 (1): 89. Winter 1989. JSTOR 4327881.
39. "Chronology April 16, 1989-July 15, 1989". The Middle East Journal. Washington, D.C.: Middle East Institute. 43 (4): 674. Autumn 1989. JSTOR 4328018.
40. «مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی دوره ۳ جلسه ۱۳۸» (PDF). کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. ۷ شهریور ۱۳۶۸. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲ ژوئیه ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۱۰ تیر ۱۳۹۷.
41. «تبلور حماسه دوم خرداد، در رأی اعتماد قاطع مجلس به دولت خاتمی». همشهری. سال پنجم (۱۳۳۵). ۳۰ مرداد ۱۳۷۶.
42. «نخستین جلسه هیئت وزیران جدید تشکیل شد». همشهری. سال نهم (۲۴۸۴). ۳ شهریور ۱۳۸۰.
43. «نتیجه نهایی آرای کابینه احمدی‌نژاد». ایسنا. ۲ شهریور ۱۳۸۴.
44. «رأی اعتماد نمایندگان مجلس هشتم به ۱۸ وزیر پیشنهادی رئیس‌جمهور». ایسنا. ۱۲ شهریور ۱۳۸۸.

منابع

• شجیعی، زهرا (۱۳۷۲). نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی: مطالعه از نظر جامعه‌شناسی سیاسی. ج. ۳: هیأت وزیران ایران در عصر مشروطیت (ویراست دوم). تهران: انتشارات سخن. شابک ۹۶۴-۳۷۲-۰۸۸-۸.

عنوان جدید	عضو هیئت دولت ۱۲۹۳–۱۲۵۲	ادغام با وزارت فوائد عامه در وزارت فوائد عامه و تجارت
انتزاع از وزارت اقتصاد ملی	عضو هیئت دولت ۱۳۲۰–۱۳۱۶	ادغام با وزارت صنایع و معادن در وزارت بازرگانی و پیشه و هنر
انتزاع از وزارت اقتصاد ملی	عضو هیئت دولت ۱۳۴۱–۱۳۳۴	ادغام با وزارت صنایع و معادن در وزارت اقتصاد
انتزاع از وزارت اقتصاد	عضو هیئت دولت ۱۳۹۰–۱۳۵۳	ادغام با وزارت صنایع و معادن در وزارت صنعت، معدن و تجارت