فهرست وزیران امور خارجه ایران
فهرست از ویکی‌پدیا، دانشنامه آزاد
نهاد وزارت امور خارجه ایران از قدیمی‌ترین نهادهای حکومتیِ نوین ایران است. نخستین بار در زمان فتحعلی‌شاه قاجار تشکیلات روابط خارجی کشور «وزارت» نامیده شد. طی فرمانی به تاریخ ذیحجهٔ ۱۲۳۶ ه.ق (برابر با شهریور یا مهر ۱۲۰۰ ه.خ)، مسئولیت «انتظام مَهامّ وزارت خارجه» به عبدالوهاب نشاط اصفهانی (ملقب به معتمدالدوله) سپرده شد.[پانویس ۱]
- بالا راست: نشاط اصفهانی نخستین وزیر امورخارجه ایران بود.
- بالا چپ: سعید مؤتمن‌الملک میرزا سعید خان انصاری (مؤتمن‌الملک) از دولتمردان روزگار ناصرالدین‌شاه بود که حدود ۲۵ سال وزارت امور خارجه را برعهده داشت.
- پایین راست: حسین فاطمی جوان‌ترین وزیر امور خارجه ایران که پیشنهاد ملی‌شدن نفت ایران را برای نخستین بار بیان کرد.
- پایین چپ: سید عباس عراقچی وزیر امور خارجه کنونی ایران
پیش از انقلاب مشروطه معمولاً شاه وزیر خارجه را مستقیماً برمی‌گزید و وزیر خارجه لزوماً زیر نظر صدراعظم وقت انجام وظیفه نمی‌کرد.
به دلیل فراگیر نبودن نام خانوادگی پیش از تصویب قانون سجل احوال، بسیاری از سیاستمداران دوران قاجار از لقب بهره می‌بردند؛ ولی در بسیاری موارد یک لقب در دوره‌های گوناگون به چند نفر اعطا شده است که سبب سردرگمی تاریخ‌خوانان می‌شود. از این رو، پیش از لقب حتماً نام کوچک فرد ذکر شده است. در این فهرست تا جای ممکن از آوردن عنوان‌هایی همچون میرزا، خان، پرنس، شیخ و حاجی پرهیز شده است.
در فهرست زیر، در صورتی که پُست وزارت امور خارجه خالی بوده و کسی آن را سرپرستی (کفالت) کرده باشد، نام او در فهرست آمده است؛ ولی چنانچه وزیر امور خارجه تعیین شده باشد و به هر دلیلی حاضر نبوده و کسی سرپرستی (کفالت) این سمت را برعهده گرفته باشد، نام این سرپرست در پانویس آمده است.
دربارهٔ زمان آغاز وزارت وزیران، ذکر این نکته لازم است که در دورهٔ مشروطه نخست‌وزیر هیئت دولت را به‌ترتیب به شاه، مجلس شورای ملی و سرانجام به مجلس سنا معرفی می‌کرد که میان این معرفی‌ها گاهی چندین روز فاصله بود. در این فهرست تا جای ممکن تاریخ معرفی وزیر امور خارجه به شاه آمده است، زیرا در دوره‌های فَترت میان تشکیل مجالس - که گاهی چندین سال به طول می‌انجامیده است - امکان معرفی هیئت دولت به مجلس وجود نداشته است.
نخستین وزیر خارجهٔ ایران
برخی تاریخ‌نگاران همانند محمد محیط طباطبایی، نشاط را نخستین وزیر خارجهٔ ایران می‌دانند.[پانویس ۲] فریدون آدمیت نیز از ابوالحسن شیرازی به‌عنوان دومین وزیر خارجهٔ ایران یاد می‌کند؛ پس چنین می‌نماید که او نشاط را نخستین وزیر خارجه دانسته است.[پانویس ۳] همچنین، برابر متن فرمان فتحعلی شاه تشکیلات روابط خارجی ایران در زمان تصدی نشاط «وزارت» نامیده شده است. ولی میرفضل‌الله خاوری شیرازی در تاریخ ذوالقرنین آورده است: «[معتمدالدوله] تا اواخر کار مسمیٰ به اسم وزارت نبود ولی هموارهٔ اوقات کار وزارت را می‌نمود.»[پانویس ۴] احتمالاً منظور خاوری شیرازی از وزارت، وزارت عظمی بوده است زیرا همین زمان بوده است که فتحعلی شاه به تقلید از عثمانی‌ها عنوان «وزیر اعظم» را به «صدراعظم» دگر گرداند و نام سمتِ وزارت را که پیش از این به وزارت عظمی اطلاق می‌شد بر چند سمت جداگانهٔ حکومتی نهاد.
پیش از انقلاب مشروطه
| شماره | نگاره | نام | آغاز وزارت | پایان وزارت | صدراعظم وقت | شاه |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱ |  |
عبدالوهاب نشاط اصفهانی (معتمدالدوله) | ذیحجهٔ ۱۲۳۶ ه. ق (شهریور یا مهر ۱۲۰۰ ه.خ) [پانویس ۵] |
محرم ۱۲۳۹ ه. ق (شهریور یا مهر ۱۲۰۲ ه.خ) [پانویس ۶] |
محمدحسین صدر اصفهانی (امین‌الدوله) | فتحعلی شاه |
| ۲ |  |
ابوالحسن شیرازی (ایلچی کبیر) |
محرم ۱۲۳۹ ه. ق (شهریور یا مهر ۱۲۰۲ ه.خ) |
صفر ۱۲۳۹ ه. ق (مهر یا آبان ۱۲۰۲ ه.خ) [پانویس ۷] | ||
| صفر ۱۲۳۹ ه. ق (مهر یا آبان ۱۲۰۲ ه.خ) |
شوال ۱۲۴۰ ه. ق (اردیبهشت یا خرداد ۱۲۰۴ ه.خ) |
عبدالله امین‌الدوله | ||||
| شوال ۱۲۴۰ ه. ق (اردیبهشت یا خرداد ۱۲۰۴ ه.خ) [پانویس ۸] |
۵ رمضان ۱۲۴۳ ه. ق (۱ فروردین ۱۲۰۷ ه.خ) [پانویس ۹] |
الله‌یار آصف‌الدوله | ||||
| ۵ رمضان ۱۲۴۳ ه. ق (۱ فروردین ۱۲۰۷ ه.خ) |
۱۹ جمادی‌الثانی ۱۲۵۰ ه. ق (۱ آبان ۱۲۱۳ ه.خ) [پانویس ۱۰] |
عبدالله امین‌الدوله | ||||
| ... |  |
علی فراهانی (قائم‌مقام سوم)[پانویس ۱۱] |
رمضان ۱۲۵۰ ه. ق (دی یا بهمن ۱۲۱۳ ه.خ) |
۲۹ صفر ۱۲۵۱ ه. ق (۵ تیر ۱۲۱۴ ه.خ) [پانویس ۱۲] |
ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی | محمد شاه |
| ۳ |  |
میرزا مسعود انصاری | جمادی‌الاول ۱۲۵۱ ه. ق (شهریور یا مهر ۱۲۱۴ ه.خ) [پانویس ۱۳] |
شعبان ۱۲۵۶ ه. ق (مهر یا آبان ۱۲۱۹ ه.خ) [پانویس ۱۴] |
عباس بیات ایروانی (حاج میرزا آقاسی) | |
| (۲) | |
ابوالحسن شیرازی (ایلچی کبیر) |
شوال ۱۲۵۶ ه. ق (آذر یا دی ۱۲۱۹ ه.خ) [پانویس ۱۵] |
شعبان ۱۲۶۲ ه. ق (مرداد ۱۲۲۵ ه.خ) [پانویس ۱۶] | ||
| (۳) | |
میرزا مسعود انصاری[پانویس ۱۷] | ۱۲۶۲ ه. ق (۱۲۲۵ ه.خ) |
۲۲ ذیقعدهٔ ۱۲۶۴ ه. ق (۲۸ مهر ۱۲۲۷ ه.خ) | ||
| ۲۲ ذیقعدهٔ ۱۲۶۴ ه. ق (۲۸ مهر ۱۲۲۷ ه.خ) |
ربیع‌الاول ۱۲۶۵ ه. ق (بهمن یا اسفند ۱۲۲۷ ه.خ) |
محمدتقی فراهانی (امیرکبیر) | ناصرالدین شاه | |||
| ... | -[پانویس ۱۸] | ربیع‌الاول ۱۲۶۵ ه. ق (بهمن یا اسفند ۱۲۲۷ ه.خ) |
۱۹ رمضان ۱۲۶۷ ه. ق (۲۷ تیر ۱۲۳۰ ه.خ) | |||
| ۴ |  |
محمدعلی شیرازی | ۱۹ رمضان ۱۲۶۷ ه. ق (۲۷ تیر ۱۲۳۰ ه.خ)[پانویس ۱۹] |
۱۸ محرم ۱۲۶۸ ه. ق (۲۲ آبان ۱۲۳۰ ه.خ) [پانویس ۲۰] | ||
| ۲۴ محرم ۱۲۶۸ ه. ق (۲۸ آبان ۱۲۳۰ ه.خ) [پانویس ۲۱] |
۱۸ ربیع‌الثانی ۱۲۶۸ ه. ق (۲۰ بهمن ۱۲۳۰ ه.خ) [پانویس ۲۲] |
نصرالله نوری (میرزا آقاخان نوری) | ||||
| ... |  |
سعید انصاری (مؤتمن‌الملک) (کفیل)[پانویس ۲۳] | ربیع‌الثانی ۱۲۶۸ ه. ق (بهمن یا اسفند ۱۲۳۰ ه.خ) |
ربیع‌الثانی ۱۲۶۹ ه. ق (دی یا بهمن ۱۲۳۱ ه.خ) | ||
| ۵ | |
سعید انصاری (مؤتمن‌الملک)[پانویس ۲۴] | ربیع‌الثانی ۱۲۶۹ ه. ق (دی یا بهمن ۱۲۳۱ ه.خ) |
۲۰ محرم ۱۲۷۵ ه. ق (۸ شهریور ۱۲۳۷ ه.خ) [پانویس ۲۵] | ||
| ۲۰ محرم ۱۲۷۵ ه. ق (۸ شهریور ۱۲۳۷ ه.خ) |
۱۵ ذیحجهٔ ۱۲۸۳ ه. ق (۳۱ فروردین ۱۲۴۶ ه.خ) |
— | ||||
| ۱۵ ذیحجهٔ ۱۲۸۳ ه. ق (۳۱ فروردین ۱۲۴۶ ه.خ)[پانویس ۲۶] |
۲۹ شعبان ۱۲۸۸ ه. ق (۲۲ آبان ۱۲۵۰ ه.خ) |
یوسف مستوفی‌الممالک | ||||
| ۲۹ شعبان ۱۲۸۸ ه. ق (۲۲ آبان ۱۲۵۰ ه.خ) |
۲۱ رجب ۱۲۹۰ ه. ق (۲۳ شهریور ۱۲۵۲ ه.خ) [پانویس ۲۷] |
حسین سپهسالار | ||||
| ۲۱ رجب ۱۲۹۰ ه. ق (۲۳ شهریور ۱۲۵۲ ه.خ) |
شعبان ۱۲۹۰ ه. ق (مهر ۱۲۵۲ ه.خ) |
— | ||||
| ... |  |
محمد رئیس نوری (صدیق‌الملک)[پانویس ۲۸] (کفیل) | شعبان ۱۲۹۰ ه. ق (مهر ۱۲۵۲ ه.خ) |
۲۰ شوال ۱۲۹۰ ه. ق (۲۰ آذر ۱۲۵۲ ه.خ) | ||
| ۶ |  |
حسین سپهسالار (مشیرالدوله) | ۲۰ شوال ۱۲۹۰ ه. ق (۲۰ آذر ۱۲۵۲ ه.خ) |
شوال ۱۲۹۷ ه. ق (شهریور ۱۲۵۹ ه.خ) | ||
| (۵) | |
سعید انصاری (مؤتمن‌الملک) | ۹ شوال ۱۲۹۷ ه. ق (۲۴ شهریور ۱۲۵۹ ه.خ)[پانویس ۲۹] |
۷ جمادی‌الاول ۱۳۰۱ ه. ق (۱۵ اسفند ۱۲۶۲ ه.خ) [پانویس ۳۰] | ||
| ... | |
محمد رئیس نوری (صدیق‌الملک) (کفیل) | ۷ جمادی‌الاول ۱۳۰۱ ه. ق (۱۵ اسفند ۱۲۶۲ ه.خ) |
۱۲ جمادی‌الاول ۱۳۰۱ ه. ق (۲۰ اسفند ۱۲۶۲ ه.خ) | ||
| ۷ |  |
محمود قراگوزلو (ناصرالملک) | ۱۳ جمادی‌الاول ۱۳۰۱ ه. ق (۲۱ اسفند ۱۲۶۲ ه.خ) [پانویس ۳۱] |
۲۹ شعبان ۱۳۰۱ ه. ق (۴ تیر ۱۲۶۳ ه.خ) | ||
| ۲۹ شعبان ۱۳۰۱ ه. ق (۴ تیر ۱۲۶۳ ه.خ) |
۳۰ جمادی‌الاول ۱۳۰۳ ه. ق (۱۶ اسفند ۱۲۶۴ ه.خ) |
یوسف مستوفی‌الممالک | ||||
| ۸ |  |
یحیی مشیرالدوله | ۳۰ جمادی‌الاول ۱۳۰۳ ه. ق (۱۶ اسفند ۱۲۶۴ ه.خ) [پانویس ۳۲] |
۳ رجب ۱۳۰۳ ه. ق (۱۸ فروردین ۱۲۶۵ ه.خ) | ||
| ۳ رجب ۱۳۰۳ ه. ق (۱۸ فروردین ۱۲۶۵ ه.خ) |
۱۱ ذیحجهٔ ۱۳۰۴ ه. ق (۹ شهریور ۱۲۶۶ ه.خ) [پانویس ۳۳] |
— | ||||
| ۹ |  |
عباس قوام‌الدوله (تفرشی) | ۱۱ ذیحجهٔ ۱۳۰۴ ه. ق (۹ شهریور ۱۲۶۶ ه.خ) |
۷ رجب ۱۳۱۰ ه. ق (۷ بهمن ۱۲۷۱ ه.خ) | ||
| ۷ رجب ۱۳۱۰ ه. ق (۷ بهمن ۱۲۷۱ ه.خ) |
۱۷ ذیقعدهٔ ۱۳۱۳ ه. ق (۱۲ اردیبهشت ۱۲۷۵ ه.خ) |
علی‌اصغر امین‌السلطان | ||||
| ۱۷ ذیقعدهٔ ۱۳۱۳ ه. ق (۱۲ اردیبهشت ۱۲۷۵ ه.خ) [پانویس ۳۴] |
۱۸ محرم ۱۳۱۴ ه. ق (۱۰ تیر ۱۲۷۵ ه.خ) [پانویس ۳۵] |
مظفرالدین شاه | ||||
| ... |  |
نصرالله نایینی (مشیرالملک)[پانویس ۳۶] | ۱۸ محرم ۱۳۱۴ ه. ق (۱۰ تیر ۱۲۷۵ ه.خ) |
۱۶ جمادی‌الثانی ۱۳۱۴ ه. ق (۲ آذر ۱۲۷۵ ه.خ) [پانویس ۳۷] | ||
| ۱۰ |  |
محسن مظاهر (مشیرالدوله) | ۱۶ جمادی‌الثانی ۱۳۱۴ ه. ق (۲ آذر ۱۲۷۵ ه.خ) |
شوال ۱۳۱۴ ه. ق (فروردین ۱۲۷۶ ه.خ) [پانویس ۳۸] |
—[پانویس ۳۹] | |
| شوال ۱۳۱۴ ه. ق (فروردین ۱۲۷۶ ه.خ) |
۱۵ محرم ۱۳۱۶ ه. ق (۱۵ خرداد ۱۲۷۷ ه.خ) [پانویس ۴۰] |
علی امین‌الدوله | ||||
| ۱۵ محرم ۱۳۱۶ ه. ق (۱۵ خرداد ۱۲۷۷ ه.خ) |
۲۲ ربیع‌الاول ۱۳۱۶ ه. ق (۲۰ مرداد ۱۲۷۷ ه.خ) |
محسن مظاهر (مشیرالدوله)[پانویس ۴۱] | ||||
| ۲۲ ربیع‌الاول ۱۳۱۶ ه. ق (۲۰ مرداد ۱۲۷۷ ه.خ) [پانویس ۴۲] |
۱ ربیع‌الثانی ۱۳۱۷ ه. ق (۱۸ مرداد ۱۲۷۸ ه.خ) [پانویس ۴۳] |
علی‌اصغر اتابک (امین‌السلطان) | ||||
| ۱۱ | |
نصرالله نایینی (مشیرالدوله) | ۱ ربیع‌الثانی ۱۳۱۷ ه. ق (۱۸ مرداد ۱۲۷۸ ه.خ) |
۲۲ جمادی‌الثانی ۱۳۲۱ ه. ق (۲۳ شهریور ۱۲۸۲ ه.خ) | ||
| ۲۲ جمادی‌الثانی ۱۳۲۱ ه. ق (۲۳ شهریور ۱۲۸۲ ه.خ) |
۵ ذیقعدهٔ ۱۳۲۱ ه. ق (۲ بهمن ۱۲۸۲ ه.خ) |
—[پانویس ۴۴] | ||||
| ۵ ذیقعدهٔ ۱۳۲۱ ه. ق (۲ بهمن ۱۲۸۲ ه.خ) |
۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ ه. ق (۶ مرداد ۱۲۸۵ ه.خ) [پانویس ۴۵] |
عبدالمجید عین‌الدوله[پانویس ۴۶] |
پادشاهی مشروطه
| شماره | نگاره | نام | آغاز وزارت | پایان وزارت | رئیس دولت | شاه |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱۲ |  |
محمدعلی علاءالسلطنه | ۱۳ بهمن ۱۲۸۵[پانویس ۴۷] | ۲۹ اسفند ۱۲۸۵ | نصرالله نایینی (مشیرالدوله) | محمدعلی شاه |
| ۲۹ اسفند ۱۲۸۵ | ۹ اردیبهشت ۱۲۸۶ | سلطانعلی وزیر افخم | ||||
| ۱۳ اردیبهشت ۱۲۸۶ | ۹ شهریور ۱۲۸۶ | علی‌اصغر اتابک (امین‌السلطان) | ||||
| ۱۳ |  |
جواد سعدالدوله | ۲۴ شهریور ۱۲۸۶ | ۱۱ مهر ۱۲۸۶[پانویس ۴۸] | احمد مشیرالسلطنه | |
| (۱۲) | |
محمدعلی علاءالسلطنه | ۱۱ مهر ۱۲۸۶ | ۲۶ مهر ۱۲۸۶ | ||
| ۱۴ |  |
حسن مشیرالدوله (پیرنیا) | ۳ آبان ۱۲۸۶ | ۲۸ آذر ۱۲۸۶ | ابوالقاسم قراگوزلو (ناصرالملک) | |
| ۳۰ آذر ۱۲۸۶ | ۸ اسفند ۱۲۸۶ | حسینقلی نظام‌السلطنهٔ مافی | ||||
| ۹ اسفند ۱۲۸۶ | ۱۰ خرداد ۱۲۸۷ | |||||
| (۱۲) | |
محمدعلی علاءالسلطنه | ۱۷ خرداد ۱۲۸۷ | ۲ تیر ۱۲۸۷ | احمد مشیرالسلطنه | |
| ۲ تیر ۱۲۸۷ | ۱۵ دی ۱۲۸۷ | |||||
| (۱۳) | |
جواد سعدالدوله | ۱۵ دی ۱۲۸۷ | ۹ اردیبهشت ۱۲۸۸ | ||
| ۱۲ اردیبهشت ۱۲۸۸ | ۲۲ تیر ۱۲۸۸ | جواد سعدالدوله[پانویس ۴۹] | ||||
| ... | اسدالله مشارالسلطنه (قدیمی نوایی)[پانویس ۵۰] | ۲۶ تیر ۱۲۸۸ | ۸ مهر ۱۲۸۸ | -[پانویس ۵۱] | احمد شاه [پانویس ۵۲] | |
| ۸ مهر ۱۲۸۸ | ۹ آذر ۱۲۸۸ | محمدولی سپهدار اعظم (خلعتبری) | ||||
| (۱۲) | |
محمدعلی علاءالسلطنه | ۹ آذر ۱۲۸۸ | ۱۶ بهمن ۱۲۸۸[پانویس ۵۳] | ||
| ... |  |
اسماعیل ثقةالملک (کفیل) | ۱۶ بهمن ۱۲۸۸ | ۲۸ اسفند ۱۲۸۸ | ||
| ۱۵ |  |
محمدابراهیم غفاری (معاون‌الدوله) | ۲۸ اسفند ۱۲۸۸[پانویس ۵۴] | ۸ اردیبهشت ۱۲۸۹ | ||
| ۸ اردیبهشت ۱۲۸۹ | ۱۹ تیر ۱۲۸۹ | |||||
| ۱۶ | .jpg) |
حسینقلی نواب | ۲ مرداد ۱۲۸۹ | ۶ آبان ۱۲۸۹ | حسن مستوفی‌الممالک (مستوفی) | |
| ۶ آبان ۱۲۸۹ | ۵ دی ۱۲۸۹[پانویس ۵۵] | |||||
| ۱۷ |  |
حسن محتشم‌السلطنه (اسفندیاری) | ۱۲ دی ۱۲۸۹ | ۴ اسفند ۱۲۸۹ | ||
| ۲۰ اسفند ۱۲۸۹ | ۲۷ تیر ۱۲۹۰ | محمدولی سپهدار اعظم (خلعتبری) | ||||
| ۲۷ تیر ۱۲۹۰ | ۳۱ تیر ۱۲۹۰ | |||||
| ۱۸ |  |
حسن وثوق‌الدوله (وثوق)[پانویس ۵۶] | ۳ مرداد ۱۲۹۰ | ۷ آذر ۱۲۹۰ | نجفقلی صمصام‌السلطنه (نجفقلی صمصام بختیاری) | |
| ۷ آذر ۱۲۹۰ | ۲۸ دی ۱۲۹۱ | |||||
| ۲۸ دی ۱۲۹۱ | ۲۶ مرداد ۱۲۹۳ | محمدعلی علاءالسلطنه | ||||
| (۱۲) | |
محمدعلی علاءالسلطنه | ۲۶ مرداد ۱۲۹۳ | ۱ اسفند ۱۲۹۳ | حسن مستوفی‌الممالک (مستوفی) | |
| (۱۵) | |
محمدابراهیم غفاری (معاون‌الدوله) | ۱ اسفند ۱۲۹۳ | ۱۹ اسفند ۱۲۹۳ | ||
| ۲۳ اسفند ۱۲۹۳ | ۵ اردیبهشت ۱۲۹۴ | حسن مشیرالدوله (پیرنیا) | ||||
| (۱۷) | |
حسن محتشم‌السلطنه (اسفندیاری) | ۱۰ اردیبهشت ۱۲۹۴ | ۱۲ تیر ۱۲۹۴ | عبدالمجید عین‌الدوله | |
| ... |  |
حسن مستوفی‌الممالک (مستوفی) | ۲۶ مرداد ۱۲۹۴ | ۲ دی ۱۲۹۴ | حسن مستوفی‌الممالک (مستوفی) | |
| ۱۹ |  |
علیقلی مشاورالممالک (مسعود انصاری) | ۲ دی ۱۲۹۴ | ۱۲ اسفند ۱۲۹۴ | عبدالحسین فرمانفرما (فرمانفرمائیان) | |
| ۲۰ |  |
اکبر صارم‌الدوله (مسعود) | ۱۴ اسفند ۱۲۹۴ | ۷ شهریور ۱۲۹۵ | محمدولی سپهسالار اعظم (خلعتبری) | |
| (۱۸) | |
حسن وثوق‌الدوله (وثوق)[پانویس ۵۷] | ۷ شهریور ۱۲۹۵ | ۶ خرداد ۱۲۹۶ | حسن وثوق‌الدوله (وثوق) | |
| (۱۲) | |
محمدعلی علاءالسلطنه | ۸ خرداد ۱۲۹۶ | ۲۸ آبان ۱۲۹۶ | محمدعلی علاءالسلطنه | |
| ۲۸ آبان ۱۲۹۶ | دی ۱۲۹۶ | عبدالمجید عین‌الدوله | ||||
| (۱۹) | |
علیقلی مسعود انصاری (مشاورالممالک) | ۷ دی ۱۲۹۶ | ۵ اردیبهشت ۱۲۹۷ | حسن مستوفی‌الممالک (مستوفی) | |
| ۸ اردیبهشت ۱۲۹۷ | ۲۶ خرداد ۱۲۹۷ | نجفقلی صمصام‌السلطنه (نجفقلی صمصام بختیاری) | ||||
| ۲۱ | اسدالله مشارالسلطنه (قدیمی نوایی) | ۲۹ خرداد ۱۲۹۷ | ۱۱ مرداد ۱۲۹۷ | |||
| (۱۹) | |
علیقلی مسعود انصاری (مشاورالممالک)[پانویس ۵۸] | ۱۱ مرداد ۱۲۹۷ | تیر ۱۲۹۸ | حسن وثوق‌الدوله (وثوق) | |
| ۲۲ |  |
فیروز فیروز (فیروز)[پانویس ۵۹] | مرداد ۱۲۹۸ | ۳ تیر ۱۲۹۹ | ||
| (۲۱) | اسدالله مشارالسلطنه (قدیمی نوایی) | ۱۰ تیر ۱۲۹۹ | ۴ آبان ۱۲۹۹ | حسن مشیرالدوله (پیرنیا) | ||
| ... |  |
مصطفی‌قلی کمال هدایت (فهیم‌الدوله) (کفیل) | ۵ آبان ۱۲۹۹ | ۱۶ دی ۱۲۹۹[پانویس ۶۰] | فتح‌الله سپهدار اعظم (اکبر) | |
| ... |  |
جهانگیر ناظم‌الملک (محبی حسینی) (کفیل) | ۱۷ دی ۱۲۹۹ | ۱۵ بهمن ۱۲۹۹ | ||
| (۱۷) | |
حسن اسفندیاری (محتشم‌السلطنه) | ۲۷ بهمن ۱۲۹۹ | ۳ اسفند ۱۲۹۹ | ||
| ۲۳ |  |
محمود جم (مدیرالملک) | ۵ اسفند ۱۲۹۹ | ۲۱ اردیبهشت ۱۳۰۰ | سید ضیاءالدین طباطبایی | |
| ۲۴ |  |
محمدتقی معززالدوله (نبوی) | ۲۱ اردیبهشت ۱۳۰۰ | ۳ خرداد ۱۳۰۰ | ||
| (۱۷) | |
حسن اسفندیاری (محتشم‌السلطنه) | ۱۴ خرداد ۱۳۰۰ | ۴ شهریور ۱۳۰۰ | احمد قوام‌السلطنه (قوام) | |
| ... |  |
ابوالقاسم انتظام‌الملک (عمید) (کفیل) | ۵ شهریور ۱۳۰۰ | ۱۵ مهر ۱۳۰۰[پانویس ۶۱] | ||
| ... |  |
محمد مصدق‌السلطنه (مصدق) | ۸ مهر ۱۳۰۰ | ۱۶ مهر ۱۳۰۰ | ||
| (۲۱) | اسدالله مشارالسلطنه (قدیمی نوایی) | ۱۶ مهر ۱۳۰۰ | ۲۷ دی ۱۳۰۰ | |||
| ۲۵ |  |
ابراهیم حکیم‌الملک (حکیم‌الملک) | ۲ بهمن ۱۳۰۰ | ۲۲ خرداد ۱۳۰۱ | حسن مشیرالدوله (پیرنیا) | |
| ۲۶ |  |
احمد قوام‌السلطنه (قوام)[پانویس ۶۲] | ۲۷ خرداد ۱۳۰۱ | ۲۹ دی ۱۳۰۱ | احمد قوام‌السلطنه (قوام) | |
| ۲۷ |  |
محمدعلی فروغی (ذَکاءُالمُلک) | ۲۶ بهمن ۱۳۰۱ | ۲۴ خرداد ۱۳۰۲ | حسن مستوفی‌الممالک (مستوفی) | |
| ۲۸ | |
محمد مصدق‌السلطنه (مصدق) | ۲۶ خرداد ۱۳۰۲ | ۳۱ شهریور ۱۳۰۲ | حسن مشیرالدوله (پیرنیا) | |
| (۲۷) | |
محمدعلی فروغی (ذَکاءُالمُلک) | ۳ آبان ۱۳۰۲ | ۷ شهریور ۱۳۰۳ | رضا خان سردارسپه (پهلوی) | |
| ۲۹ | حسن مشار (مشارالملک) | ۸ شهریور ۱۳۰۳ | ۲۸ آذر ۱۳۰۴ | |||
| ۲۹ آذر ۱۳۰۴ | ۲۰ دی ۱۳۰۴ | محمدعلی فروغی | رضا شاه | |||
| ... | داوود مفتاح (مفتاح‌السلطنه) (کفیل) | بهمن ۱۳۰۴ | ۱۵ خرداد ۱۳۰۵ | |||
| ... |  |
حسن تقی‌زاده[پانویس ۶۳] | ۲۲ خرداد ۱۳۰۵ | ۳ مرداد ۱۳۰۵ | حسن مستوفی | |
| (۱۹) | |
علیقلی مسعود انصاری (مشاورالممالک)[پانویس ۶۴] | ۳ مرداد ۱۳۰۵ | ۲۶ شهریور ۱۳۰۵ | ||
| ۲۶ شهریور ۱۳۰۵ | ۱۸ بهمن ۱۳۰۵ | |||||
| ۱۸ بهمن ۱۳۰۵ | ۵ خرداد ۱۳۰۶ | |||||
| ۱۱ خرداد ۱۳۰۶ | ۳۱ اردیبهشت ۱۳۰۷ | مهدیقلی هدایت | ||||
| ... | فتح‌الله پاکروان (کفیل) | ۱ تیر ۱۳۰۷ | ۱ دی ۱۳۰۷ | |||
| ... | |
ابوالقاسم عمید (کفیل) | ۶ دی ۱۳۰۷ | ۱۴ دی ۱۳۰۷ | ||
| ۳۰ | محمدعلی فرزین | اسفند ۱۳۰۷ | ۳۰ آبان ۱۳۰۸ | |||
| ۱ آذر ۱۳۰۸ | ۲۱ اردیبهشت ۱۳۰۹ | |||||
| (۲۷) | |
محمدعلی فروغی (ذَکاءُالمُلک) | ۲۲ اردیبهشت ۱۳۰۹ | ۱ بهمن ۱۳۰۹ | ||
| ۱ بهمن ۱۳۰۹ | ۲۱ شهریور ۱۳۱۲ | |||||
| ۳۱ |  |
باقر کاظمی | ۲۶ شهریور ۱۳۱۲ | ۱۰ آذر ۱۳۱۴ | محمدعلی فروغی | |
| ۱۱ آذر ۱۳۱۴ | ۲۸ اسفند ۱۳۱۴ | محمود جم | ||||
| ۳۲ |  |
عنایت‌الله سمیعی | ۵ فروردین ۱۳۱۵ | ۱ مهر ۱۳۱۶ | ||
| ۱ مهر ۱۳۱۶ | ۵ اسفند ۱۳۱۶[پانویس ۶۵] | |||||
| ... |  |
مصطفی عدل (کفیل) | ۱۰ اسفند ۱۳۱۶ | ۳۱ اردیبهشت ۱۳۱۷ | ||
| ۳۳ |  |
علی سهیلی | ۳۱ اردیبهشت ۱۳۱۷ | ۲۷ تیر ۱۳۱۷ | ||
| ۳۴ | مظفر اعلم | ۲۷ تیر ۱۳۱۷ | ۳ آبان ۱۳۱۸ | |||
| ۳ آبان ۱۳۱۸ | ۵ تیر ۱۳۱۹ | احمد متین‌دفتری | ||||
| ۵ تیر ۱۳۱۹ | آبان ۱۳۱۹ | رجبعلی منصور | ||||
| ... |  |
جواد عامری (کفیل) | آبان ۱۳۱۹ | ۵ شهریور ۱۳۲۰ | ||
| (۳۳) | |
علی سهیلی | ۵ شهریور ۱۳۲۰ | ۳۰ شهریور ۱۳۲۰ | محمدعلی فروغی | محمدرضا شاه |
| ۳۰ شهریور ۱۳۲۰ | ۱۲ آذر ۱۳۲۰ | |||||
| ۱۳ آذر ۱۳۲۰ | ۱۱ اسفند ۱۳۲۰ | |||||
| ۱۱ اسفند ۱۳۲۰ | ۱۷ اسفند ۱۳۲۰ | |||||
| ۱۸ اسفند ۱۳۲۰ | ۲ تیر ۱۳۲۱ | علی سهیلی | ||||
| ۳۵ |  |
محمد ساعد مراغه‌ای | ۲ تیر ۱۳۲۱ | ۸ مرداد ۱۳۲۱ | ||
| ۱۸ مرداد ۱۳۲۱ | ۲۴ بهمن ۱۳۲۱ | احمد قوام | ||||
| ۲۸ بهمن ۱۳۲۱ | ۲۵ اسفند ۱۳۲۲ | علی سهیلی | ||||
| ۶ فروردین ۱۳۲۳ | ۱۶ فروردین ۱۳۲۳ | محمد ساعد مراغه‌ای | ||||
| ۱۷ فروردین ۱۳۲۳ | ۴ شهریور ۱۳۲۳ | |||||
| ۱۱ شهریور ۱۳۲۳ | ۱۸ آبان ۱۳۲۳ | |||||
| ۳۶ | محسن رئیس | ۴ آذر ۱۳۲۳ | ۱۶ آذر ۱۳۲۳ | مرتضی‌قلی بیات | ||
| ۳۷ |  |
نصرالله انتظام وزیری | ۱۶ آذر ۱۳۲۳ | ۱۲ فروردین ۱۳۲۴ | ||
| ۳۸ | انوشیروان سپهبدی | ۲۰ اردیبهشت ۱۳۲۴ | ۱۳ خرداد ۱۳۲۴ | ابراهیم حکیمی | ||
| ۲۲ تیر ۱۳۲۴ | ۲۹ مهر ۱۳۲۴ | محسن صدر | ||||
| ۳۹ |  |
ابوالقاسم نجم | ۱۲ آبان ۱۳۲۴ | ۳۰ دی ۱۳۲۴ | ابراهیم حکیمی | |
| (۲۶) | |
احمد قوام | ۲۵ بهمن ۱۳۲۴ | ۹ مرداد ۱۳۲۵ | احمد قوام | |
| ۱۲ مرداد ۱۳۲۵ | ۲۴ مهر ۱۳۲۵ | |||||
| ۲۸ مهر ۱۳۲۵ | ۱۸ آذر ۱۳۲۵ | |||||
| ۴۰ | محمدعلی همایون‌جاه | ۱۸ آذر ۱۳۲۵ | ۲۸ خرداد ۱۳۲۶ | |||
| (۳۸) | انوشیروان سپهبدی | ۳۰ خرداد ۱۳۲۶ | ۴ شهریور ۱۳۲۶ | |||
| ۴۱ |  |
موسی نوری اسفندیاری | ۱۹ شهریور ۱۳۲۶ | ۱۲ آذر ۱۳۲۶[پانویس ۶۶] | ||
| (۳۱) | |
باقر کاظمی | ۱۵ بهمن ۱۳۲۶[پانویس ۶۷] | ۲۰ اسفند ۱۳۲۶ | ابراهیم حکیمی[پانویس ۶۸] | |
| (۴۱) | |
موسی نوری اسفندیاری | ۲۰ اسفند ۱۳۲۶ | ۱ تیر ۱۳۲۷ | ||
| ۳۰ خرداد ۱۳۲۷ | ۱۶ آبان ۱۳۲۷ | عبدالحسین هژیر | ||||
| ۴۲ |  |
علی‌اصغر حکمت[پانویس ۶۹] | ۲۵ آبان ۱۳۲۷ | ۲۱ آذر ۱۳۲۷ | محمد ساعد مراغه‌ای | |
| ۲۲ آذر ۱۳۲۷ | ۲۱ دی ۱۳۲۷ | |||||
| ۴۳ |  |
علی‌اکبر سیاسی | ۲۴ دی ۱۳۲۸ | ۴ اسفند ۱۳۲۸ | ||
| ۴۴ |  |
حسین علاء[پانویس ۷۰] | ۷ اسفند ۱۳۲۸ | ۲ فروردین ۱۳۲۹ | ||
| ۱۴ فروردین ۱۳۲۹ | ۵ تیر ۱۳۲۹ | رجبعلی منصور | ||||
| ... | محمود صلاحی (کفیل) | ۶ تیر ۱۳۲۹ | ۱۹ شهریور ۱۳۲۹ | حاج‌علی رزم‌آرا | ||
| (۳۶) | محسن رئیس | ۱۹ شهریور ۱۳۲۹ | ۱۶ اسفند ۱۳۲۹[پانویس ۷۱] | |||
| ۴۵ |  |
عبدالله انتظام وزیری[پانویس ۷۲] | ۲۱ اسفند ۱۳۲۹ | ۶ اردیبهشت ۱۳۳۰ | حسین علاء | |
| (۳۱) | |
باقر کاظمی | ۱۱ اردیبهشت ۱۳۳۰ | ۲۶ تیر ۱۳۳۱ | محمد مصدق | |
| ... | |
علی سهیلی | ۲۷ تیر ۱۳۳۱ | ۳۰ تیر ۱۳۳۱ | احمد قوام | |
| ۴۶ | حسین نواب | ۴ مرداد ۱۳۳۱ | ۱۷ مهر ۱۳۳۱ | محمد مصدق | ||
| ۴۷ |  |
حسین فاطمی | ۱۹ مهر ۱۳۳۱ | ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ | ||
| ... | عبدالحسین مفتاح (کفیل) | ۱ شهریور ۱۳۳۲ | ۲۹ شهریور ۱۳۳۲ | فضل‌الله زاهدی | ||
| (۴۵) | |
عبدالله انتظام وزیری | ۲۹ شهریور ۱۳۳۲ | ۱ اردیبهشت ۱۳۳۳ | ||
| ۲ اردیبهشت ۱۳۳۳ | ۱۶ فروردین ۱۳۳۴ | |||||
| ۱۹ فروردین ۱۳۳۴ | ۳ دی ۱۳۳۴ | حسین علاء | ||||
| ۴۸ |  |
علیقلی اردلان | ۳ دی ۱۳۳۴ | ۲۴ خرداد ۱۳۳۵ | ||
| ۲۶ خرداد ۱۳۳۵ | ۱۴ فروردین ۱۳۳۶ | |||||
| ۲۰ فروردین ۱۳۳۶ | ۲۸ اردیبهشت ۱۳۳۷ | منوچهر اقبال | ||||
| (۴۲) | |
علی‌اصغر حکمت | ۲۰ اردیبهشت ۱۳۳۷ | ۲۰ خرداد ۱۳۳۸ | ||
| ۴۹ |  |
جلال عبده | ۲۲ خرداد ۱۳۳۸ | ۱۱ مرداد ۱۳۳۸ | ||
| ۵۰ |  |
غلامعباس آرام | ۱۱ مرداد ۱۳۳۸ | ۷ شهریور ۱۳۳۹ | ||
| ۵۱ |  |
یدالله عضدی | ۹ شهریور ۱۳۳۹ | ۲ اسفند ۱۳۳۹ | جعفر شریف‌امامی | |
| ۵۲ |  |
حسین قدس نخعی[پانویس ۷۳] | ۲۰ اسفند ۱۳۳۹ | ۱۴ اردیبهشت ۱۳۴۰ | ||
| ۱۶ اردیبهشت ۱۳۴۰ | فروردین ۱۳۴۱ | علی امینی | ||||
| (۵۰) | |
غلامعباس آرام | ۱۲ فروردین ۱۳۴۱ | ۲۷ تیر ۱۳۴۱ | ||
| ۲۸ تیر ۱۳۴۱ | ۲۹ بهمن ۱۳۴۱ | اسدالله علم | ||||
| ۳۰ بهمن ۱۳۴۱ | ۲۹ مهر ۱۳۴۲ | |||||
| ۳۰ مهر ۱۳۴۲ | ۱۷ اسفند ۱۳۴۲ | |||||
| ۱۷ اسفند ۱۳۴۲ | ۱۵ آذر ۱۳۴۳ | حسنعلی منصور | ||||
| ۱۵ آذر ۱۳۴۳ | ۶ بهمن ۱۳۴۳[پانویس ۷۴] | |||||
| ۱۷ بهمن ۱۳۴۳ | ۲۲ دی ۱۳۴۵ | امیرعباس هویدا | ||||
| ۵۳ |  |
اردشیر زاهدی | ۲۲ دی ۱۳۴۵ | ۲۴ مهر ۱۳۴۶ | ||
| ۲۶ مهر ۱۳۴۶ | ۳ آذر ۱۳۴۷ | |||||
| ۳ آذر ۱۳۴۷ | ۱۲ دی ۱۳۴۹ | |||||
| ۱۲ دی ۱۳۴۹ | ۲۱ شهریور ۱۳۵۰ | |||||
| ۵۴ |  |
عباسعلی خلعتبری | ۲۲ شهریور ۱۳۵۰ | ۷ اردیبهشت ۱۳۵۳ | ||
| ۷ اردیبهشت ۱۳۵۳ | ۳۰ شهریور ۱۳۵۴ | |||||
| ۳۱ شهریور ۱۳۵۴ | ۳ شهریور ۱۳۵۶ | |||||
| ۳ شهریور ۱۳۵۶ | ۲۵ شهریور ۱۳۵۷ | جمشید آموزگار | ||||
| ۵۵ |  |
امیرخسرو افشار قاسملو | ۲۵ شهریور ۱۳۵۷ | ۱ آذر ۱۳۵۷ | جعفر شریف‌امامی | |
| ۱ آذر ۱۳۵۷ | ۱۶ دی ۱۳۵۷ | غلامرضا ازهاری | ||||
| ۵۶ |  |
احمد میرفندرسکی | ۲۶ دی ۱۳۵۷ | ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ | شاپور بختیار |
جمهوری اسلامی
| شماره | نگاره | نام | آغاز وزارت | پایان وزارت | رئیس دولت | رهبر |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ۵۷ |  |
کریم سنجابی | ۲۴ بهمن ۱۳۵۷ | ۲۶ فروردین ۱۳۵۸[پانویس ۷۵] | مهدی بازرگان | سید روح‌الله خمینی |
| ... |  |
مهدی بازرگان (سرپرست) | ۲۶ فروردین ۱۳۵۸ | ۲ اردیبهشت ۱۳۵۸ | ||
| ... |  |
ابراهیم یزدی | ۲ اردیبهشت ۱۳۵۸ | ۹ اردیبهشت ۱۳۵۸ | ||
| ۵۸ | ۹ اردیبهشت ۱۳۵۸ | ۱۴ آبان ۱۳۵۸[پانویس ۷۶] | ||||
| ... |  |
ابوالحسن بنی‌صدر (سرپرست) | ۱۸ آبان ۱۳۵۸[پانویس ۷۷] | ۸ آذر ۱۳۵۸ | شورای انقلاب | |
| ۵۹ | .jpg) |
صادق قطب‌زاده | ۸ آذر ۱۳۵۸ | ۱۹ شهریور ۱۳۵۹ | ||
| ... | محمدکریم خداپناهی (سرپرست) | شهریور ۱۳۵۹ | ۲۰ اسفند ۱۳۵۹ | محمدعلی رجایی | ||
| ... |  |
محمدعلی رجایی (سرپرست) | ۲۰ اسفند ۱۳۵۹ | ۱۴ تیر ۱۳۶۰ | ||
| ۶۰ |  |
میرحسین موسوی | ۱۴ تیر ۱۳۶۰ | ۲۶ مرداد ۱۳۶۰ | ||
| ۲۶ مرداد ۱۳۶۰ | ۱۲ شهریور ۱۳۶۰ | محمدجواد باهنر | ||||
| ۱۲ شهریور ۱۳۶۰ | ۱۱ آبان ۱۳۶۰ | محمدرضا مهدوی کنی | ||||
| ۱۱ آبان ۱۳۶۰ | ۲۴ آذر ۱۳۶۰ | میرحسین موسوی | ||||
| ۶۱ |  |
علی‌اکبر ولایتی | ۲۴ آذر ۱۳۶۰ | ۶ آبان ۱۳۶۴ | ||
| ۶ آبان ۱۳۶۴ | ۷ شهریور ۱۳۶۸ | |||||
| ۷ شهریور ۱۳۶۸ | ۲۹ مرداد ۱۳۷۶ | اکبر هاشمی رفسنجانی | سید علی خامنه‌ای | |||
| ۶۲ |  |
کمال خرازی | ۲۹ مرداد ۱۳۷۶ | ۲ شهریور ۱۳۸۴ | سید محمد خاتمی | |
| ۶۳ |  |
منوچهر متکی | ۲ شهریور ۱۳۸۴ | ۲۲ آذر ۱۳۸۹ | محمود احمدی‌نژاد | |
| ۶۴ |  |
علی‌اکبر صالحی | ۲۲ آذر ۱۳۸۹ (سرپرست) | ۱۰ بهمن ۱۳۸۹ | ||
| ۱۰ بهمن ۱۳۸۹ | ۲۴ مرداد ۱۳۹۲ | |||||
| ۶۵ |  |
محمدجواد ظریف | ۲۴ مرداد ۱۳۹۲ | ۳ شهریور ۱۴۰۰ | حسن روحانی | |
| ۶۶ |  |
حسین امیرعبداللهیان | ۳ شهریور ۱۴۰۰ | ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳ | سید ابراهیم رئیسی | |
| ... |  |
علی باقری کنی (سرپرست) | ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۳ | ۳۱ مرداد ۱۴۰۳ | محمد مخبر (سرپرست) | |
| ۶۷ | .jpg) |
سید عباس عراقچی | ۳۱ مرداد ۱۴۰۳ | متصدی | مسعود پزشکیان |
پانویس
- خسروی‌زاده، زمینه‌های شکل‌گیری وزارت خارجه در دورهٔ قاجار، ص ۱۳۷
- خسروی‌زاده، زمینه‌های شکل‌گیری وزارت خارجه در دورهٔ قاجار، صص ۱۳۶ و ۱۳۷
- آدمیت، امیرکبیر و ایران، ص ۲۰۷
- خسروی‌زاده، زمینه‌های شکل‌گیری وزارت خارجه در دورهٔ قاجار، ص ۱۳۸
- خسروی‌زاده، زمینه‌های شکل‌گیری وزارت خارجه در دورهٔ قاجار، ص ۱۳۷
- بوشاسب گوشه، بررسی تاریخ روابط خارجی ایران با غرب در اوایل دورهٔ قاجار، ص ۱۷۳
- گلچین معانی، حاجی محمدحسین خان نظام‌الدولهٔ اصفهانی صدراعظم ایران، ص ۲۲۵
- سعادت نوری، آصف‌الدوله‌ها، ص ۳۸۰
- سعادت نوری، آصف‌الدوله‌ها، ص ۳۸۱
- ۱۹ جمادی‌الثانی ۱۲۵۰ ه.ق تاریخ درگذشت فتحعلی شاه قاجار است. پس از درگذشت فتحعلی شاه پسرش علی میرزا ظل‌السلطان برضد ولیعهد قانونی (محمد میرزا) طغیان کرد و در تهران با نام «علی شاه» یا «عادل شاه» به تخت نشست. عبدالله امین‌الدوله و ابوالحسن شیرازی نیز از او حمایت کردند. با ورود محمد میرزا به تهران و تاج‌گذاری‌اش هر دوی این اشخاص برکنار شدند. پس از چندی ابوالحسن شیرازی بخشیده شد و دوباره وزیر خارجه گشت.
- میرزا علی فرزند میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی (صدراعظم محمد شاه قاجار) که در دورهٔ کوتاه صدارت پدرش وزیر خارجه بود، بعدها در اواخر عمرش از ناصرالدین شاه لقب قائم‌مقام گرفت. (سعادت نوری، حاج میرزا آقاسی، ص ۱۳)
- تاریخ قتل ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی
- محمد شاه در پنجشنبه ۵ ربیع‌الاول ۱۲۵۱ ه.ق یعنی چند روز پس از قتل ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی از ترس وبای تهران به محلی به نام «امامه» می‌رود و حدود ۲ ماه در آن جا می‌ماند و پس از مراجعت به تهران میرزا مسعود انصاری را به وزارت دول خارجه برمی‌گزیند. (لسان‌الملک سپهر، ناسخ‌التواریخ، صص ۶۵۰ تا ۶۵۲)
- ظاهراً در شعبان ۱۲۵۶ ه.ق به‌دنبال آشکار شدن خیانت میرزا علی پسر میرزا مسعود انصاری (جعل دست‌خط شاه و صدراعظم) میرزا مسعود از کار برکنار می‌شود. (تیموری، گوشه‌ای از تاریخ ایران، ص ۶۷) برخی منابع مانند دانشنامهٔ ایرانیکا در سرواژهٔ «ابوالحسن خان ایلچی» تاریخ بازگشت ابوالحسن شیرازی به مقام وزارت دول خارجه را ۱۲۵۴ ه.ق ذکر می‌کنند، ولی بنابر نوشته‌های «سر اُستِن هنری لایارد» هنگامی که او در ۶ اوت ۱۸۴۰ (۷ جمادی‌الثانی ۱۲۵۶ ه.ق) شاه و همراهان او را در همدان ترک می‌کرد میرزا مسعود همچنان وزیر دول خارجه بود و پسرش میرزا علی در کارهای مهم وزارت خارجه به او کمک می‌کرد.
- تیموری، گوشه‌ای از تاریخ ایران، ص ۷۳
- در گذشت. (آدمیت، امیرکبیر و ایران، ص ۲۰۸)
- پس از مرگ میرزا ابوالحسن خان (شعبان ۱۲۶۲) به گفتهٔ وزیرمختار انگلیس: «روس‌ها خیلی علاقه داشتند که میرزا مسعود انصاری به‌جای او گمارده شود. اما چون حاجی میرزا آقاسی از او بسیار بدش می‌آمد» تردید حاصل شد؛ و محمد شاه به‌موجب دست‌خط نهم شوال ۱۲۶۲، امور خارجه را به حاجی سپرد. به او نوشت: «شما مسئول تمام امور خارجه هستید و این کار تحت نظر شما خواهد گذشت. امور خارجه اهمیت کلی دارد، و اگر در آن غفلت و طمع‌ورزی و رشوه‌خواری راه پیدا کند، به مذهب و دین و دولت و بقای ما ضرر خواهد رسید. به امید پروردگار، با مراقبت شما چنین چیزهایی اتفاق نخواهد افتاد و ما نزد خداوند متعال روسفید خواهیم بود.» بالاخره پس از چندی میرزا مسعود عنوان وزیر دول خارجه را یافت، گرچه کارها به دست حاجی می‌گشت. (آدمیت، امیرکبیر و ایران، ص ۲۰۸)
- میرزا مسعود تا ربیع‌الاول ۱۲۶۵ ه.ق) که مرد همچنان وزیر امور خارجه بود؛ یعنی تا سه‌ماههٔ اول صدارت امیر، عنوان وزیر دول خارجه برقرار بود، هر چند میرزا مسعود هیچ اختیاری نداشت. میرزا تقی‌خان (امیرکبیر) ادارهٔ سیاست خارجی را قبضه کرد و مسئولیت وزارت امور خارجه را خود به عهده گرفت؛ و میرزا محمدعلی‌خان شیرازی به سمت «نیابت وزارت خارجه» معین شد. (آدمیت، امیرکبیر و ایران، ص ۲۰۸)
- آدمیت، امیرکبیر و ایران، ص ۲۰۹
- تاریخ برکناری امیرکبیر از صدارت (در تاریخ ۲۵ محرم ۱۲۶۸ ه.ق از امارت نظام نیز برکنار می‌شود)
- تاریخ آغاز صدارت میرزا آقاخان نوری
- در این تاریخ میرزا محمدعلی خان شیرازی در گذشت.
- او از ربیع‌الثانی ۱۲۶۸ ه.ق که محمدعلی شیرازی در گذشت تا ربیع‌الثانی ۱۲۶۹ ه.ق کفیل وزارت خارجه (دبیر مَهامِّ خارجه) بود. (لغت‌نامهٔ دهخدا، سرواژهٔ سعیدخان)
- در این دوران طولانی در دو نوبت «میرزا محمد رئیس نوری» (بعدها صدیق‌الملک) پدر «حسن اسفندیاری» که از کارمندان وزارت خارجه بود کفیل این وزارتخانه شد. یکی در ۱۲۷۶ ه.ق که سعید انصاری به همراه ناصرالدین شاه به گیلان رفت و به حکمرانی و نظم آن ایالت مأمور شد و دیگری در ۱۲۸۷ ه.ق که سعید انصاری به همراه ناصرالدین شاه به زیارت عتبات عالیات رفت. (غنی، احوال معاصرین، ص ۷۴)
- تاریخ برکناری میرزا آقاخان نوری (امانت، قبلهٔ عالم، ص ۴۴۸)
- در این تاریخ ناصرالدین شاه رهسپار مشهد می‌شود و کامران میرزا پسر ۱۲ سالهٔ خود را حاکم تهران می‌نماید و به یوسف مستوفی‌الممالک عنوان «رئیس‌الوزرا» می‌دهد و کارها را اساساً به او وامی‌گذارد.
- تاریخ برکناری میرزا حسین خان سپهسالار از صدارت
- در این تاریخ هنوز لقب صدیق‌الملک نداشت. در ۱۲۹۵ ه.ق این لقب را از ناصرالدین شاه دریافت کرد.
- شعیبی عمرانی، محیا، نسب‌نامهٔ خاندان انصاری آذربایجان
- در گذشت.
- روزنامهٔ خاطرات اعتمادالسلطنه، ص ۳۱۹
- یکشنبه ۳۰ جمادی‌الاول ۱۳۰۳ ه.ق (روزنامهٔ خاطرات اعتمادالسلطنه، ص ۴۶۹)
- چهارشنبه ۱۱ ذیحجهٔ ۱۳۰۴ ه.ق (روزنامهٔ خاطرات اعتمادالسلطنه، ص ۵۸۳)
- جمعه ۱۷ ذیقعدهٔ ۱۳۱۳ ه.ق تاریخ ترور ناصرالدین شاه است.
- در گذشت. (افضل‌الملک، افضل‌التواریخ، ص ۹۲) با توجه به این که در صفحهٔ ۲۸ کتاب افضل‌التواریخ ۶ محرم ۱۳۱۴ ه.ق پنجشنبه است، ۱۸ محرم باید سه‌شنبه باشد و بنابراین برابر سه‌شنبه ۱۰ تیر ۱۲۷۵ ه.خ می‌باشد.
- متن فرمان مظفرالدین شاه بدین شرح است: «جناب اشرف صدراعظم! وزارت امور خارجه که از مناصب بزرگ و مشاغل عمدهٔ دولت و از هر جهت قابل خیلی ملاحظه و مراقبت و اهمیت است، در تمام دول رجوع این خدمت و انجام این امر مهم بر عهدهٔ شخص صدراعظم دولت است و در سلطنت شاهنشاه شهید هم کفالت و رجوع این شغل جلیل بر عهدهٔ آن جناب اشرف بوده؛ حالا هم هیچ‌کس به غیر از خودتان نمی‌تواند از عهدهٔ این امر خطیر برآید. کماکان رجوع این وزارتخانه را به عهدهٔ آن جناب اشرف واگذار می‌کنیم. همان‌طور که سابق ترتیب این وزارتخانه را داده، مشیرالملک را که نوکر صدیق امین دولتخواهی است، و از خدمات و صداقت او نهایت رضامندی را داریم، معاون و مدیر کل وزارت خارجه قرار داده بودید و به دستورالعمل آن جناب اشرف مشغول ترتیب این کار بود، باز هم مانند گذشته، همان ترتیب را مجریٰ و مشیرالملک را به کار خود مسلط و برقرار دارید و دستورالعمل‌های لازم را که مربوط به این شغل است به او بدهید که مشغول خدمت خود بوده، خاطر همایون ما را از طرز خدمات خود خشنود دارد. شهر محرم‌الحرام ۱۳۱۴.» (افضل‌الملک، افضل‌التواریخ، ص ۲۹)
- یکشنبه ۱۶ جمادی‌الثانی ۱۳۱۴ ه.ق (افضل‌الملک، افضل‌التواریخ، ص ۴۶)
- افضل‌الملک در شرح رخدادهای ۳ ذیقعدهٔ ۱۳۱۴ ه.ق فرمان ریاست علی امین‌الدوله را بر مجلس وزرا می‌آورد ولی در پایین این فرمان تاریخ شوال ۱۳۱۴ ه.ق آورده شده است! (افضل‌الملک، افضل‌التواریخ، صص ۶۴ و ۶۵) اقبال آشتیانی آورده که در تاریخ ۱۱ ذیقعدهٔ ۱۳۱۴ ه.ق امین‌الدوله که تازه از آذربایجان به تهران رسیده بود به ریاست وزرا و در رجب ۱۳۱۵ ه.ق به‌عنوان صدراعظم برگزیده شد. (اقبال آشتیانی، تاریخ مفصل ایران، ص ۸۴۹)
- پس از برکناری علی‌اصغر اتابک در جمادی‌الثانی ۱۳۱۴ ه.ق کابینه‌ای بدون صدراعظم تشکیل گردید که در آن علیقلی مخبرالدوله وزیر داخله، عبدالحسین میرزا فرمانفرما وزیر جنگ و محسن مظاهر (مشیرالدوله) نیز وزیر خارجه بود. چهار ماه بعد مخبرالدوله به دلیل دخالت‌های فرمانفرما در حوزهٔ اختیاراتش استعفا داد. (افضل‌الملک، افضل‌التواریخ، صص ۴۷ تا ۶۵) عبدالله مستوفی آورده که مخبرالدوله در گذشت ولی ظاهراً در گذشت او مدتی بعد رخ داده است. (مستوفی، شرح زندگانی من، جلد ۲، ص ۱۴)
- یکشنبه ۱۵ محرم ۱۳۱۶ ه.ق (افضل‌الملک، افضل‌التواریخ، ص ۲۳۱)
- پس از برکناری علی امین‌الدوله، محسن مظاهر (مشیرالدوله) به ریاست شورای دولتی (هیئت دولت) گماشته شد. (افضل‌الملک، افضل‌التواریخ، ص ۲۴۱)
- در تاریخ پنجشنبه ۲۲ ربیع‌الاول ۱۳۱۶ ه.ق علی‌اصغر اتابک دوباره به صدارت عظمی گماشته شد. (افضل‌الملک، افضل‌التواریخ، ص ۲۵۷)
- در اواخر ذیحجهٔ ۱۳۱۶ ه.ق محسن مظاهر (مشیرالدوله) وزیر امور خارجهٔ وقت از مظفرالدین شاه اجازهٔ سفر به اروپا جهت درمان را گرفت و رهسپار آن جا شد. علی‌اصغر اتابک نیز نصرالله نایینی (مشیرالملک) را به نیابت و ریاست وزارت امور خارجه برگماشت. در غرهٔ (روز نخست) ربیع‌الثانی ۱۳۱۷ ه.ق خبر درگذشت محسن مشیرالدوله در پاریس به تهران تلگراف شد. شاه وزارت امور خارجه و لقب مشیرالدوله را به نصرالله نایینی اعطا کرد. (افضل‌الملک، افضل‌التواریخ، صص ۴۱۳ و ۴۱۴)
- در پی برکناری علی‌اصغر اتابک به مدت چند ماه مجمعی مرکب از ۵ وزیر ادارهٔ کشور را بر عهده گرفت که عبدالمجید عین‌الدوله در آن وزیر داخله بود.
- در این تاریخ (برابر ۶ مرداد ۱۲۸۵ ه.خ چند روز پیش از امضای فرمان مشروطه) مظفرالدین شاه عبدالمجید میرزا عین‌الدوله را از صدارت برکنار کرد و نصرالله مشیرالدوله را که در کابینهٔ عین‌الدوله وزیر خارجه بود به صدارت برگزید.
- در ۵ ذیقعدهٔ ۱۳۲۱ ه.ق عبدالمجید عین‌الدوله به سمت «وزیر اعظم» برگزیده شد و در جمادی‌الثانی ۱۳۲۲ ه.ق به‌عنوان «صدراعظم» برگزیده گشت.
- در این تاریخ هیئت دولت به مجلس نوبنیاد شورای ملی معرفی گردید. این تاریخ پس از درگذشت مظفرالدین شاه و بر تخت نشستن محمدعلی شاه است.
- در تاریخ جمعه ۲۵ شعبان ۱۳۲۵ در پی اعتصاب کارمندان وزارت امور خارجه برکنار گردید. (ضرغام بروجنی، میرزا احمد خان مشیرالسلطنه، ص ۹۶۵)
- محمدعلی شاه احمد مشیرالسلطنه را در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۲۸۸ برکنار کرد و کامران میرزا را برگزید ولی پس از ۳ روز او را نیز برکنار کرد و ناصرالملک (ابوالقاسم قراگوزلو) را که در خارج از کشور به سر می‌برد در تاریخ ۱۲ اردیبهشت ۱۲۸۸ به ریاست وزرا برگزید و موقتاً جواد سعدالدوله که در کابینهٔ ناصرالملک وزیر خارجه بود ریاست کابینه را برعهده گرفت. ناصرالملک زیر بار نرفت و جواد سعدالدوله در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۲۸۸ رئیس‌الوزرا گردید.
- محمدولی خلعتبری رئیس‌الوزرای وقت در آغاز ابوالقاسم قراگوزلو (ناصرالملک) را به‌عنوان وزیر خارجه معرفی نمود ولی از آن جا که ناصرالملک در خارج از کشور به‌سر می‌برد اسدالله مشارالسلطنه کفیل وزارت خارجه شد. ناصرالملک نتوانست به‌موقع به ایران بازگردد و به جای او محمدعلی علاءالسلطنه وزیر خارجه شد.
- پس از فتح تهران، بنا به رأی شورای عالی رجال و روحانیون کابینه‌ای بدون رئیس‌الوزرا در تاریخ ۲۶ تیر ۱۲۸۸ تشکیل گردید و در تاریخ ۸ مهر ۱۲۸۸ محمدولی سپهدار اعظم رسماً کابینه تشکیل داد.
- علیرضا عضدالملک از ۲۶ تیر ۱۲۸۸ تا شهریور ۱۲۸۹ و ابوالقاسم قراگوزلو (ناصرالملک) از ۱ مهر ۱۲۸۹ تا ۳۰ تیر ۱۲۹۳ (تاج‌گذاری احمد شاه) مقام نیابت سلطنت را بر عهده داشتند.
- استیضاح شد.
- مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دورهٔ دوم، جلسهٔ ۶۸، صورت مذاکرات یوم شنبه ۷ شهر ربیع‌الاول ۱۳۲۸ ه. ق
- استعفا داد.
- او در ۱۵ خرداد ۱۲۹۲ ه.خ برای معالجه عازم اروپا می‌شود و علیقلی مشاورالممالک کفیل وزارت امور خارجه می‌گردد.
- احمد نصیرالدوله (بَدِر) به‌عنوان کفیل وزارت خارجه معرفی گردید.
- در هنگام سفر علیقلی مشاورالممالک به اروپا، رجبعلی منصورالملک کفیل وزارت امور خارجه بود.
- در هنگام سفر احمد شاه قاجار به اروپا، فیروز نصرت‌الدوله او را همراهی کرد و در این مدت رجبعلی منصورالملک کفیل وزارت امور خارجه بود.
- مستوفی، شرح زندگانی من، جلد ۳، ص ۱۸۵
- همپوشانی پایان کفالت ابوالقاسم انتظام‌الملک با وزارت چندروزهٔ محمد مصدق‌السلطنه مربوط به منبع (دولت‌های ایران از میرزا نصرالله خان مشیرالدوله تا میرحسین موسوی) می‌باشد.
- رجبعلی منصورالملک (منصور) به‌عنوان کفیل وزارت خارجه معرفی گردید.
- حسن مستوفی، تقی‌زاده را که در آن هنگام در خارج از کشور به سر می‌برد به‌عنوان وزیر امور خارجه به مجلس معرفی نمود ولی تقی‌زاده نپذیرفت. در این مدت همچنان داوود مفتاح این وزارتخانه را کفالت می‌کرد.
- از ۲۸ اسفند ۱۳۰۵ با حفظ سمت جهت مذاکره با مقامات شوروی به مسکو فرستاده شد و حدود ۶ ماه در آن جا بود و در ۸ مهر ۱۳۰۶ قرارداد تجارتی ایران و شوروی را امضا نمود. (طاهر احمدی، محمود، علیقلی مسعود انصاری، مشاورالممالک، ص ۱۷۵) در این دوره فتح‌الله پاکروان کفالت وزارت امور خارجه را بر عهده داشت.
- در گذشت.
- به همراه شمار دیگری از وزیران استعفا داد و دولت قوام در ۱۸ آذر سقوط کرد.
- ابراهیم حکیمی کابینهٔ خود را در ۶ دی ۱۳۲۶ معرفی کرد که در آغاز فاقد وزیر امور خارجه بود تا آن که در ۱۵ بهمن باقر کاظمی را به‌عنوان وزیر امور خارجه معرفی نمود.
- پس از احمد قوام و پیش از ابراهیم حکیمی، رضا حکمت از سوی مجلس به‌عنوان نخست‌وزیر برگزیده شد ولی او که تمایلی بدین سمت نداشت بی آن که کابینه‌ای معرفی نماید نزد محمدرضا شاه رفت و استعفا داد.
- در غیبت نخست‌وزیر مأمور انجام امور نخست‌وزیری گردید.
- تا آمدن حسین علاء، علیقلی اردلان کفیل وزارت خارجه شد. ظاهراً حسین علاء نتوانست تا پایان عمر کوتاه‌مدت آخرین ترمیم کابینهٔ ساعد مراغه‌ای خود را به تهران برساند ولی در دولت بعدی (دولت رجبعلی منصور) نیز به وزارت امور خارجه برگزیده شد و همچنان علیقلی اردلان کفالت وزارت امور خارجه را بر عهده داشت.
- سپهبد رزم‌آرا ترور شد.
- تا رسیدن عبدالله انتظام وزیری، حسین قدس نخعی کفالت وزارت امور خارجه را عهده‌دار شد.
- هنگامی که حسین قدس نخعی در شهریور ۱۳۴۰ برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، همراهی با شاه در اروپا و مسافرت به بیروت برای بر عهده گرفتن ریاست کنفرانس سفرای ایران در خاورمیانه در خارج از کشور است، محمود فروغی کفالت وزارت امور خارجه را بر عهده می‌گیرد.
- در این تاریخ حسنعلی منصور ترور شد.
- استعفا داد.
- به همراه دیگر اعضای دولت موقت مهدی بازرگان استعفا داد.
- این تاریخ مطابق دفتر اسناد نخست‌وزیری است که در کتاب «دولت‌های ایران از میرزا نصرالله خان مشیرالدوله تا میرحسین موسوی» آمده است؛ ولی در صحیفهٔ امام خمینی جلد یازدهم صفحهٔ ۵۹ تاریخ حکم بنی‌صدر ۲۶ آبان ۱۳۵۸ آمده است.
منابع
- نرم‌افزار تبدیل تقویم‌های هجری قمری، هجری خورشیدی و میلادی به یکدیگر، وبگاه مهران رجایی
- هوشنگ مهدوی، عبدالرضا (۱۳۸۰). «وزارت امورخارجه؛ مکتب تربیت رجال سیاسی». اطلاعات سیاسی - اقتصادی (۱۷۳): ۷۲–۷۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۱۲-۰۳.
بخش پیش از مشروطه
- آدمیت، فریدون (۱۳۸۵). امیرکبیر و ایران. انتشارات خوارزمی. شابک ۹۷۸۹۶۴۴۸۷۰۳۰۹.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن. روزنامهٔ خاطرات اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات در اواخر دورهٔ ناصری. تهران:انتشارات امیرکبیر، ۱۳۴۵.
- افضل الملک، غلامحسین؛ سعدوندیان، سیروس؛ اتحادیه، منصوره (۱۳۶۱). افضل التواریخ. افضل التواریخ. ج. ۱. نشر تاریخ ایران. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۱۲-۰۳.
- اقبال آشتیانی، عباس. تاریخ مفصل ایران از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه. تهران:انتشارات خیام، تاریخ چاپ نامشخص.
- امانت، عباس (۱۳۹۱). قبلهٔ عالم ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران (۱۳۱۳–۱۲۴۷). ترجمهٔ حسن کامشاد. تهران: نشر کارنامه. شابک ۹۷۸۹۶۴۴۳۱۰۴۰۹.
- بوشاسب گوشه، فیض الله (۱۳۷۳). «بررسی تاریخ روابط خارجی ایران با غرب در اوایل دوره قاجار». مصباح (۱۲): ۱۶۵–۱۷۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۱۲-۰۳.
- تیموری، ابراهیم (۱۳۸۲). «گوشه‌ای از تاریخ ایران (۲۰)». اطلاعات سیاسی - اقتصادی (۱۹۷): ۶۶–۷۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۱۲-۰۳.
- خسروی زاده، صباح؛ کمالی، محمد علی (۱۳۹۲). «زمینه‌های شکل‌گیری وزارت خارجه در دوره قاجار». پژوهش‌های علوم انسانی (۱۹): ۱۲۷–۱۴۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۱۲-۰۳.
- سعادت نوری، حسین (۱۳۴۱). «آصف الدوله ها». یغما (۱۷۲): ۳۷۹–۳۸۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۱۲-۰۳.
- سعادت نوری، حسین (۱۳۴۳). «حاج میرزا آقاسی - ۱۳ -». یغما (۱۹۸): ۴۶۰–۴۶۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۱۲-۰۳.
- سعادت نوری، حسین (۱۳۴۵). «سپهسالارها میرزا محمد خان سپهسالار». یغما (۲۱۴): ۷۷–۸۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۱۲-۰۳.
- شعیبی عمرانی، محیا (۵ اسفند ۱۳۹۲). «نسب‌نامهٔ خاندان انصاری آذربایجان». وبگاه کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۶ فوریه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۷ اسفند ۱۳۹۲.
- غنی، قاسم (۱۳۲۴). «احوال معاصرین: احوال مرحوم اسفندیاری (حاجی محتشم السلطنه) (۱۳۸۳–۱۳۶۴ قمری)». یادگار (۸): ۷۲–۸۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۱۲-۰۳.
- گل چین معانی، احمد (۱۳۴۶). «حاجی محمد حسینخان نظام الدوله اصفهانی صدر اعظم ایران». وحید (۵۱): ۲۲۵–۲۳۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۱۲-۰۳.
- لسان‌الملک سپهر، محمدتقی (۱۳۷۷). ناسخ‌التواریخ تاریخ قاجاریه. ج. ۱. به کوشش جمشید کیانفر. تهران: انتشارات اساطیر. شابک ۹۶۴۵۹۶۰۸۵۱.
- مستوفی، عبدالله (۱۳۸۴). شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه. شرح زندگانی من (تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه). ج. ۲. زوار. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۱۲-۰۳.
بخش پس از مشروطه
- دولت‌های ایران از میرزا نصرالله خان مشیرالدوله تا میرحسین موسوی (با تجدید نظر و اضافات). وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات. ۱۳۷۹. شابک ۹۶۴۴۲۲۱۴۷۸.
- ذاکرحسین، عبدالرحیم (۱۳۷۷). ادبیات سیاسی ایران در عصر مشروطیت. تهران: نشر علم. شابک ۹۶۴۵۹۸۹۹۹X.
- ضرغام بروجنی، جمشید (۱۳۵۰). «میرزا احمد خان مشیرالسلطنه (نخست‌وزیر ایران از ابتدای مشروطیت تاکنون)». وحید (۹۳): ۹۶۳–۹۶۷. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۱۲-۰۳.
- طاهراحمدی، محمود (۱۳۸۴). «علی قلی مسعود انصاری، مشاور الممالک». نامه انجمن (۱۹): ۱۷۱–۱۷۶. دریافت‌شده در ۲۰۱۴-۰۲-۲۴.
- مستوفی، عبدالله (۱۳۸۴). شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه 3. شرح زندگانی من (تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه). ج. ۳. زوار. دریافت‌شده در ۲۰۱۳-۱۲-۰۳.
- نوایی، عبدالحسین (۱۳۵۵). دولت‌های ایران از آغاز مشروطیت تا اولتیماتوم. تهران: انتشارات بابک.
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.