هولوکاست در لهستان

هولوکاست در لهستان بخشی از هولوکاست در اروپا بود که از ۱ سپتامبر ۱۹۳۹ در قلمرو لهستان اشغالی پس از سقوط آن به دست آلمان نازی آغاز شد. این نسل‌کشی باعث از میان رفتن ۳ میلیون یهودی لهستانی شد که نیمی از کل یهودیان کشته شده در جریان هولوکاست بود.^[7]

هولوکاست در لهستان

بالا، پادساعت‌گرد: آتش‌سوزی گتوی ورشو، مه ۱۹۴۳ • آینزاتس‌گروپن در حال تیراندازی به زنان گتو میزوچ، ۱۹۴۲ • گزینش افرادی که می‌بایست بلافاصله پس از ورودشان به آشوویتس دو-برکناو مستقیم به اتاق‌های گاز فرستاده می‌شدند • یهودیانی که در جریان خیزش گتوی ورشو زندانی شده‌اند توسط وافن اس‌اس به اومشلاگ‌پلاتز هدایت می‌شوند • کودکان گتوی ووچ به اردوگاه مرگ خلمنو تبعید می‌شوند، ۱۹۴۲
نمای کلی
دوره	سپتامبر ۱۹۳۹ – آوریل ۱۹۴۵
قلمرو	لهستان اشغالی، همچنین اوکراین غربی و بلاروس غربی
عاملین اصلی
نیروها	اس‌اس-توتنکوف‌ورباند، آینزاتس‌گروپن، ورماخت
کشته‌ها	۵٬۷۷۰٬۰۰۰ ۳٬۰۰۰٬۰۰۰ یهودی لهستانی[1] ۱٫۸–۱٫۹ میلیون لهستانی اصیل[2] ۸۷۰٬۰۰۰–۹۷۰٬۰۰۰ شهروند دیگر لهستانی[3]
بازماندگان	۵۰٬۰۰۰–۱۲۰٬۰۰۰؛[4] یا ۲۱۰٬۰۰۰–۲۳۰٬۰۰۰؛[5] یا در کل ۳۵۰٬۰۰۰.[6]
مقاومت مسلحانه
خیزش‌های یهودیان	بیاویستوک، برکناو، چنتستوخووا، سوبیبور، تربلینکا، ورشو، ویلنا

مهم‌ترین مشخصه هولوکاست در لهستان ساخت اردوگاه‌های پاکسازی توسط نازی‌ها و بهره‌گیری آن‌ها از وانت‌های گاز، اتاق‌های گاز، و شلیک دسته‌جمعی برای کشتار بود. اردوگاه‌های پاکسازی نقشی اصلی در کشتار سیستماتیک بیش از ۹۰ درصد جمعیت یهودیان لهستان^[8] و نیز بسیاری دیگر یهودیان اروپایی که توسط آلمان به لهستان تبعید شده بودند داشتند.

پیش‌زمینه

مقاله‌های اصلی: اشغال لهستان (۱۹۳۹–۱۹۴۵) و جنایت‌های نازی علیه ملت لهستان

یهودستیزی در لهستان کمی پیش از آغاز جنگ در حال افزایش بود. خشونت علیه یهودیان در بیش از ۱۵۰ منطقه میان ۱۹۳۵ تا ۱۹۳۷ روی داده بود.^[9]

در پی هجوم به لهستان در ۱۹۳۹، آلمان نازی و شوروی طی پیمان مولوتوف–ریبنتروپ آن کشور را به دو بخش اشغالی تقسیم کردند.^[10] مناطق گسترده‌ای از غرب لهستان به دست آلمان افتاد و شوروی نیز تلاش داشت تا با فریب لهستانی‌ها ورود خود به آن کشور و در دست گرفتن ۵۲ درصد خاک آن را برای کمک کردن به مردم لهستان موجه نشان دهد.^[11] تمام سرزمین کرسی - با سکنه ای بالغ بر ۱۳٫۲ تا ۱۳٫۷ میلیون نفر اغلب اوکراینی و بلاروسی، به همراه ۱٬۳۰۰٬۰۰۰ یهودی - توسط اتحادیه شوروی در فضایی از ترس و وحشت در پی رفراندومی دستوری که توسط اِن‌کاوه‌ده ترتیب داده شده بود، مصادره شد.^[12][13] در طی چند ماه، یهودیان لهستانی در مناطق شوروی ه حاضر به ادای سوگند وفاداری نبودند به زور به همراه لهستانی‌های اصیل به مناطق داخلی شوروی کوچ داده شدند. شمار این یهودیان میان ۲۰۰٬۰۰۰–۲۳۰٬۰۰۰ تن تخمین زده می‌شود.^[14][15]

سیاست هر دو قدرت اشغالگر بر مقابله با هر گونه دلوت مستقل لهستانی بود و در این راه از پاکسازی نژادی پشتیبانی می‌کردند.^[16] اما کوتاه زمانی پس از عقد پیمان میان دو قدرت، ارتش آلمان در ۲۲ ژوئن ۱۹۴۱ به بخش لهستانی مورد اشغال شوروی حمله کرد. از ۱۹۴۱ تا ۱۹۴۳، همه خاک لهستان زیر کنترل آلمان بود.^[17] دولت شبه‌استعماری عمومی که در مرکز و جنوب‌شرقی کشور فعالیت داشت بر ۳۹ درصد قلمروی لهستان اشغالی حکم می‌راند.^[18]

سیاست گتوسازی نازی

اطلاعات بیشتر: گتوهای یهودی در لهستان اشغالی و اینتلیگنتساکتسیون

پیش از جنگ جهانی دوم، نزدیک به ۳٬۵۰۰٬۰۰۰ یهودی در لهستان زندگی می‌کردند.^[6] بیشتر این یهودیان در شهرها ساکن بودند و ۱۰ درصد جمعیت لهستان را تشکیل می‌دادند. موزه تاریخ یهودیان لهستانی پولین داده‌هایی از ۱٬۹۲۶ اجتماع یهودی در آن کشور گردآورده است.^[19] پس از اشغال لهستان و کشتار تحصیل‌کردگان در ۱۹۳۹،^[20] نخستین اقدامات ضدیهودی آلمان شامل سیاست اخراج یهودیان از مناطق اشغال‌شده توسط آلمان نازی شد.^[21] استان‌های غربی لهستان، شامل لهستان بزرگ و پومرلیا، به رایشس‌گائوهای جدید آلمانی با نام‌های دانزیگ-پروشیای غربی و وارته‌لند تبدیل شدند،^[22] با این هدف که تمام ساختار جمعیتی آن‌ها به سود مردم آلمانی تغییر یابد (سیاست لبنسراوم).^[23] در پی آن، شهر ووچ که به این رایشس‌گائوها پیوسته بود شاهد ورود ۴۰٬۰۰۰ یهودی لهستانی که از مناطق اطراف اخراج شده بودند شد.^[24] در کل، بالغ بر ۲۰۴٬۰۰۰ یهودی وارد گتوی ووچ شدند. در آغاز، بنا بر این بود که آن‌ها به مناطق دولت عمومی تبعید شوند.^[25][26] با این حال مقصد نهایی این جماعت تا دو سال بعد و هنگامی که راه حل نهایی مشخص شد در هاله‌ای از ابهام باقی ماند.^[27]

گزارش پاکسازی گسترده یهودیان در لهستان اشغالی توسط آلمان نازی (۱۹۴۲)^[28] که توسط دولت در تبعید لهستان به سازمان ملل متحد ارائه شد.

اذیت و آزار یهودیان لهستانی توسط نیروهای آلمانی، به ویژه در شهرها، بلافاصله پس از هجوم آن کشور به لهستان آغاز شد. در یک سال و نیم نخست، نازی‌ها به ضبط دارایی‌های یهودیان بسنده کرده،^[8] آن‌ها را درون گتوهای خود در لهستان جای دادند، و ایشان را به کار اجباری گرفتند.^[29] در این دوره، به فرمان آلمانی‌ها یهودیان می‌بایست شوراهایی یهودی (به آلمانی جودنرات) تشکیل می‌دادند تا اداره امور گتوها را دست بگیرند و «مسئولیت تمام و کمال» اجرای دستورها را داشته باشند.^[30] بیشتر گتوها در شهرها و شهرک‌هایی که جمعیت یهودی داشتند بر پا شدند. به دلایل تدارکاتی، جمعیت‌های یهودی در آن مناطقی از لهستان که دسترسی به خط راه‌آهن نداشتند منحل شدند.^[31] در عملیات تبعید گسترده‌ای که شامل بهره‌گیری از قطارهای باربری می‌شد، همه یهودیان لهستانی از دیگر اعضای جامعه جدا شدند و به صورت فشرده در گتوهایی فرسوده در نزدیکی ایستگاه‌های قطار جای داده شدند.^[32] دسترسی به غذا به شکل کامل در کنترل اس‌اس بود.^[33] در آغاز، یهودیان قانوناً از پخت نان محروم شدند؛^[34]

گتوی ورشو تعداد بیشتری یهود در خود جای داده بود تا کل فرانسه؛ گتو ووچ بیشتر از هلند. یهودیان ساکن شهر کراکوف بیشتر از یهودیان ایتالیا بودند، و تقریباً هر شهر لهستان با اندازه متوسط جمعیتی یهودی بیشتر از کل جمعیت یهودیان اسکاندیناوی داشت. در همه جنوب‌شرق اروپا – مجارستان، بلغارستان، رومانی، یوگسلاوی، و یونان – آن تعداد یهودی ساکن نبودند که در چهار محلهٔ دولت عمومی [می شد یافت].^[35]

رنج و سختی یهودیان گرفتار در لهستان جنگ‌زده را می‌توان شبیه به آنچه بر خود گتوها آمده بود تقسیم کرد. پیش از شکل‌گیری گتوها،^[36] گریز از آزار و اذیت توسط آلمانی‌ها با خود مجازات مرگ در پی نداشت.^[37] اما پس از برپایی گتوها و بستن دسترسی آن‌ها به جهان بیرون، مرگ از بی‌غذایی و بیماری به سرعت گسترش یافت و تنها غذا و دارویی که به ساکنان این مناطق می‌رسید توسط داوطلبان غیریهودی لهستانی تأمین می‌شد؛ چیزی که به گفته امانوئل رینگل‌بلوم «از فاخرترین برگ‌های دفتر همکاری میان دو ملت» بود.^[37] در ورشو، تا ۸۰ درصد غذای مصرفی گتو به صورت غیرقانونی وارد می‌شد؛ کوپن‌های غذایی آلمانی‌ها تنها ۹ درصد کالری مورد نیاز بدن برای بقا را تأمین می‌کردند.^[38] در دو سال و نیم میان نوامبر ۱۹۴۰ تا مه ۱۹۴۳، نزدیک به ۱۰۰٬۰۰۰ در گتوی ورشو از گرسنگی و بیماری مردند؛ و ۴۰٬۰۰۰ تن نیز در گتوی ووچ در ۴ سال میان مه ۱۹۴۰ تا اوت 1944.^[38] تا پایان ۱۹۴۱، بیشتر یهودیان گرفتار در گتوها دیگر هیچ دارایی برای رشوه دادن به افسران اس‌اس برای دریافت غذای بیشتر نداشتند.^[38] تنها پس از عملیات بارباروسا بود که توجه آلمانی‌ها به نیاز به تولید بالا رفت،^[39] و آلمان به اوضاع بعضی از این گتوها به منظور بهره‌گیری از نیروهای کاری اجباری درونشان برای تولید نیازمندی‌های جبهه شرقی سروسامان داد. در این هنگام نرخ مرگ و میر یهودیان رو به کاهش گذاشت.^[39]

هولوکاست با گلوله

مقاله‌های اصلی: آینزاتس‌گروپن، شوتزمان‌شافت، و جنایات جنگی ورماخت

گور دسته‌جمعی از یهودیان تارنوپول نزدیک تسلوکتسوف، در حالی که با صورت رو به زمین هدف شلیک گلوله قرار گرفته بودند.

از نخستین روزهای جنگ، نظامیان آلمانی اقدام به خشونت علیه غیرنظامیان کردند. در جریان کشتار چنتستوخووا در سپتامبر ۱۹۳۹، ۱۵۰ یهودی لهستانی در میان ۱۱۴۰ شهروند لهستانی بودند که توسط نیروهای ورماخت با گلوله کشته شدند.^[40][41] در نوامبر ۱۹۳۹، بیرون اوستروف مازوویتسکا، نزدیک ۵۰۰ یهودی در گورهای دسته‌جمعی با گلوله هدف قرار گرفتند،^[42] و در دسامبر همان سال نیز ۱۰۰ یهودی دیگر توسط سربازان ورماخت و پلیس محلی در کولو کشته شدند.^[43]

پس از حمله آلمان به اتحادیه جماهیر شوروی در ژوئن ۱۹۴۱، هیملر نیرویی شامل ۱۱٬۰۰۰ سرباز را تشکیل داد تا اقدام به ایجاد پوگرومی برای نابودی یهودیان بزنند.^[44] در جریان عملیان بارباروسا نیز نیروهای اس‌اس اقدام به استخدام شوتزمان‌شافت یا پلیس کمکی همدست از میان شهروندان شوروی کردند. این نیروهای پلیس کمک زیادی به آلمان برای شناخت بهتر نواحی اشغالی و زبان مورد استفاده در آن‌ها می‌کردند.^[45] در آنچه بعدها با عنوان «هولوکاست با گلوله» شناخته شد، گردان‌های پلیس آلمانی (یا Orpo)، SiPo، وافن اس‌اس، و آینزاتس‌گروپن به همراه گردان‌هایی از لیتوانی و اوکراین در پشت خط مقدم جبهه اقدام به تیراندازی سیستماتیک به هزاران شهروند لهستان، از جمله یهودیان، کردند.^[46]

کشتارها در ۳۰ نقطه در سرتاسر نواحی که پیشتر توسط نیروهای شوروی در لهستان اشغال شده بودند، از جلمه گتوهای برست، تارنوپول، و بیاویستوک،^[47] و همچنین مراکز استان‌های پیش از جنگ شامل لوتسک، لووف، استانیسلاووف و ویلنو (بنگرید به کشتار پوناری) صورت گرفتند.^[48] آنانی که توسط این شلیک‌های دسته‌جمعی کشته نمی‌شدند نیز در گتوها قرار می‌گرفتند تا از بیماری و کمبود غذا به تدریج بمیرند.^[49] به دلیل نگرانی‌های بهداشتی، اجساد کسانی که به دلیل بدرفتاری یا بی‌غذایی می‌مردند در گروهای دسته‌جمعی متشکل از هزاران جسد جای داده می‌شدند.^[50] از نوامبر ۱۹۴۱ به بعد نیز وانت‌های گاز به کار گرفته شدند؛^[51] و تا ژوئن ۱۹۴۲ این معیارها باعث کشته شدن ۳۵٬۰۰۰ یهودی تنها در ووچ شده بودند.^[52] تا دسامبر ۱۹۴۱، تقریباً یک میلیون یهودی ساکل شوروی در عملیات‌های شلیک دسته‌جمعی نازی‌ها کشته شده بودند.^[53] در این هنگام، سیاست «جنگ نابودی» در شرق بر ضد «نژاد یهود» در میان همه گروه‌ها از هر طبقه‌ای در آلمان شناخته شده بود.^[54] تعداد کل یهودیانی که در شرق توسط گلوله کشته شدند میان ۱٫۳ تا ۱٫۵ میلیون تن تخمین زده می‌شود.^[55][56] طبق گزارش‌های آینزاتس‌گروپن به برلین، تمام مناطقی که در شرق خط حائل پیمان آلمان-شوروی قرار داشتند عاری از یهود (به آلمانی: Judenfrei) گزارش شدند.^[57]

راه حل نهایی و برچیدن گتوها

مقاله‌های اصلی: راه حل نهایی و پاکسازی از راه کار اجباری

بالا: ورودی اردوگاه آشوویتس یک با نوشتهٔ معروف «کار آزاد می‌کند». پایین: اردوگاه اصلی کشتار در نزدیکی آشوویتس دو-برکناو.

در ۲۰ ژانویه ۱۹۴۲ و در حین کنفرانس وانزه در نزدیکی برلین، دبیرکل دولت عمومی یوزف بولر از راینهارد هایدریش درخواست کرد تا اجرای «راه حل نهایی برای مسئله یهود» را هر چه سریع‌تر پیش برد.^[58] کشتار صنعتی توسط گازهای اتراق داخلی پیشتر در طی چند هفته در اردوگاه مرگ خلمنو و زیر لفافه برنامه بازاستقرار آزمایش شده بود.^[59] به همه زندانیان گتوها گفته شده بود که در حال فرستاده شدن به اردوگاه‌های کار اجباری هستند، و از آن‌ها خواسته شده بود تا برای زندگی در آنجا وسایل خود را جمع کنند.^[60] بسیاری از یهودیان به اینکه در حال بازاستقرار هستند باور پیدا کردند چرا که این سیاست پیشتر در هنگام گتوسازی انجام شده بود.^[4] در همین حال، اندیشهٔ کشتار دسته‌جمعی توسط اتاق‌های گاز از سپتامبر ۱۹۴۱ در جریان طرح نیسکو مورد بحث قرار گرفته بود، و خود پیش‌درآمدی بر عملیات راینهارد به رهبری اودیلو گلوبوکنیک شد که دستور داد اردوگاه‌های مرگ بلزک، سوبیبور، و تربلینکا ساخته شوند.^[61] در مایدانک و آشوویتس، به‌کارگیری اتاق‌های گاز در مارس و مه ۱۹۴۲ شروع گشت و برای نخستین بار از سیکلون ب برای کشتار دسته‌جمعی بهره گرفته شد.^[61] از ۱۹۴۲ تا ۱۹۴۴ و در جریان اوج هولوکاست، پاکسازی میلیون‌ها یهودی از لهستان و دیگر نقاط اروپا در ۶ اردوگاه مرگ جریان داشت. همه مراکز کشتار در کمال محرمانگی توسط نازی‌ها و با کمک نیروهای اوکراینی تراونیکی طراحی و ساخته شدند.^[62] شهروندان از نزدیک شدن به این مراکز منع شدند و در صورتی که در نزدیکی ریل‌های قطار دیده می‌شدند به آن‌ها شلیک می‌شد.^[63]

عکس‌هایی از کتاب سیاه لهستان، منتشرشده در ۱۹۴۲ در لندن توسط دولت در تبعید لهستان.

بر خلاف دیگر اردوگاه‌های کار اجباری نازی که در آن‌ها از زندانیان سراسر اروپا برای کار اجباری و کمک به ماشین جنگی نازی بهره‌کشی می‌شد، اردوگاه‌های مرگ تنها برای هدف پاکسازی سریع یهودیان لهستانی و خارجی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. مسئولان و ناظران این اردوگاه‌ها مستقیم به هیملر در برلین گزارش می‌دادند، و هیملر نیز بشخصه جریان پاکسازی را اداره می‌کرد اما مسئولیت کار در لهستان را به گلوبوکنیک سپرد.^[64] انتخاب منطقه مناسب برای اردوگاه‌ها، ساخت آن‌ها و آموزش کارکنانشان شبیه به برنامه تی۴ بود که پیشتر برای کشتار دسته‌جمعی از راه عقیم‌سازی اجباری در آلمان طراحی و توسعه داده شده بود.^[65][66]

جستارهای وابسته

• عملیات راینهارت
• اردوگاه کار اجباری مایدانک
• اردوگاه آشویتس
• اردوگاه مرگ بلزک
• اردوگاه کار اجباری مونوویتس
• اردوگاه کار اجباری کراکوف-پلاشوف

منابع

1. Materski, Wojciech; Szarota, Tomasz; IPN (2009). Poland 1939–1945. Human Losses and Victims of Repression Under Two Occupations [Polska 1939–1945. Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami]. Foreword by Janusz Kurtyka. Warsaw: Institute of National Remembrance (IPN). ISBN 978-83-7629-067-6. Archived from the original on March 23, 2012 – via Digital copy, Internet Archive.
2. "Polish Victims". encyclopedia.ushmm.org.
3. Wojciech Materski [and] Tomasz Szarota, Polska 1939-1945: straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami (Human Losses and Victims of Repression under Two Occupations), Warsaw, Institute of National Remembrance، 2009, p. 9.
4. Lukas (1989), pp.  5, 13, 111, 201, "Introduction". Also in: Lukas (2001), p.  13.
5. David Engel (2005), "Poland" (PDF), Liberation, Reconstruction, and Flight (1944–1947), The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, pp. 5–6 in current document, YIVO, "The largest group of Polish-Jewish survivors spent the war years in the Soviet or Soviet-controlled territories.", ISBN 978-0-300-11903-9, archived from the original (PDF) on December 3, 2013
6. Cherry & Orla-Bukowska (2007), p.  137, 'Part III Introduction' by Michael Schudrich.
7. "Poland: Historical Background", Yad Vashem.
8. Berenbaum, Michael (1993). The World Must Know. Contributors: Arnold Kramer, USHMM. Little Brown / USHMM. ISBN 978-0-316-09135-0.{{cite book}}: نگهداری CS1: url-status (link)
   —— Second ed. (2006) USHMM / Johns Hopkins Univ Press, شابک ‎۹۷۸−۰−۸۰۱۸−۸۳۵۸−۳, p. 140.
9. Cichopek, Anna (2014). Beyond Violence: Jewish Survivors in Poland and Slovakia, 1944–48 (به انگلیسی). Cambridge: Cambridge University Press. p. 11. ISBN 978-1-107-03666-6.
10. Sellars, Kirsten (2013). 'Crimes Against Peace' and International Law. Cambridge University Press. p. 145. ISBN 978-1-107-02884-5.
11. David G. Williamson (2011). Poland Betrayed: The Nazi-Soviet Invasions of 1939. Stackpole Books, 2011. p. 127. ISBN 978-0-8117-0828-9. Archived from the original on July 5, 2018.
12. Wegner, Bernd (1997). From peace to war: Germany, Soviet Russia, and the world, 1939–1941. Berghahn Books. p. 74. ISBN 978-1-57181-882-9.
13. Moorhouse, Roger (2014). The Devils' Alliance: Hitler's Pact with Stalin, 1939–1941. Basic Books. pp. 28, 176. ISBN 978-0-465-05492-3.
14. Buwalda, Piet (1997). They Did Not Dwell Alone: Jewish Emigration from the Soviet Union, 1967–1990. Woodrow Wilson Center Press. p. 16. ISBN 978-0-8018-5616-7 – via Google Books.
15. Jockusch, Laura; Lewinsky, Tamar (Winter 2010). Paradise Lost? Postwar Memory of Polish Jewish Survival in the Soviet Union. Vol. Volume 24, Number 3. Full text downloaded from the Holocaust and Genocide Studies (with signup). Archived from the original on December 20, 2014. {{cite book}}: |volume= has extra text (help)
16. Judith Olsak-Glass (January 1999). "Review of Piotrowski's Poland's Holocaust". Sarmatian Review. Volume XIX, Number 1. Archived from the original on March 5, 2008. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
17. Piotr Eberhardt; Jan Owsinski (2003). Ethnic Groups and Population Changes in Twentieth-century Central-Eastern Europe: History, Data, Analysis. M.E. Sharpe. pp. 199–201. ISBN 978-0-7656-0665-5.
18. Paczkowski, Andrzej (2003). The Spring Will Be Ours: Poland and the Poles from Occupation to Freedom. Translated by Cave, Jane. Penn State Press. pp. 54, 55–58. ISBN 978-0-271-02308-3. Archived from the original on July 5, 2018 – via Google Books. Further Reading: "Einsatzgruppen," at the Holocaust Encyclopedia. {{cite book}}: External link in |quote= (help)
19. The statistical data compiled on the basis of "Glossary of 2,077 Jewish towns in Poland" بایگانی‌شده در فوریه ۸, ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine by Virtual Shtetl Museum of the History of the Polish Jews, as well as "Getta Żydowskie" by Gedeon, and "Ghetto List" by Michael Peters. Comparative range. Accessed March 14, 2015.
20. Wardzyńska, Maria (2009), "The Year was 1939: Operation of German Security Police in Poland. Intelligenzaktion" (PDF), (Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion) (به لهستانی), Institute of National Remembrance, pp. 8–10 in current document, ISBN 978-83-7629-063-8, PDF file, direct download 2.56 MB, archived (PDF) from the original on November 29, 2014.
21. Gilbert, Martin (1986), The Holocaust: the Jewish tragedy, Collins, pp. 84–85.
22. Czesław Łuczak (1987). Położenie ludności polskiej w Kraju Warty 1939–1945. Dokumenty niemieckie. Poznań: Wydawn. Poznańskie. pp. V–XIII. ISBN 978-83-210-0632-1. Google Books.
23. "Poles: Victims of the Nazi Era". United States Holocaust Memorial Museum. 2013. (PDF version). Archived from the original on October 3, 2013.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
24. Rotbein Flaum, Shirley (2007). "Lodz Ghetto Deportations and Statistics". Timeline. JewishGen Home Page. Archived from the original on March 21, 2015. Retrieved March 26, 2015.
25. Rosenberg, Jennifer (2006). "The Łódź Ghetto". Archived from the original on April 30, 2006. Sources: Lodz Ghetto: Inside a Community Under Siege by Adelson, Alan and Robert Lapides (ed.), New York, 1989; The Documents of the Łódź Ghetto: An Inventory of the Nachman Zonabend Collection by Web, Marek (ed.), New York, 1988; The Holocaust: The Fate of European Jewry by Yahil, Leni, New York, 1991.
26. Rosenberg, Jennifer (2015) [1998]. "The Lódz Ghetto (1939–1945)". History & Overview. Jewish Virtual Library. Archived from the original on April 2, 2015. Retrieved March 19, 2015.
27. Postone, Moishe; Santner, Eric L. (2003). Catastrophe and Meaning: The Holocaust and the Twentieth Century. University of Chicago Press. pp. 75–6. ISBN 978-0-226-67610-4. Archived from the original on July 5, 2018.
28. Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Poland (1942). The Mass Extermination of Jews in German Occupied Poland (PDF). London, New York, Melbourne: Hutchinson & Co. Publishers: Polish government-in-exile, official report addressed to the wartime allies of the then-United Nations. pp. 1–16 (1–9 in current document).
29. Gruner, Wolf (2006), Jewish Forced Labor Under the Nazis: Economic Needs and Racial Aims, 1938–1944, Cambridge University Press, pp. 249–250, ISBN 978-0-521-83875-7
30. Trunk, Isaiah (1972). Judenrat: the Jewish Councils in Eastern Europe under Nazi Occupation. New York: Macmillan. pp. 5, 172, 352. ISBN 978-0-8032-9428-8.
31. Louis Weber, Contributing Writers (April 2000). "1939: The War Against the Jews". The Holocaust Chronicle: A History in Words and Pictures. Publications International. Archived from the original on March 20, 2012 – via Internet Archive.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
32. Michael Berenbaum (2006). The World Must Know. United States Holocaust Memorial Museum. p. 114. ISBN 978-0-8018-8358-3.
33. Peter Vogelsang, Brian Larsen (2002), The Ghettos of Poland, The Danish Center for Holocaust and Genocide Studies, archived from the original on March 6, 2016 – via Internet Archive{{citation}}: نگهداری یادکرد:استفاده از پارامتر نویسندگان (link)
34. Marek Edelman. "The Ghetto Fights". The Warsaw Ghetto: The 45th Anniversary of the Uprising. Literature of the Holocaust, at the University of Pennsylvania. Archived from the original on November 25, 2009.
35. Browning, Christopher (1995). The Path to Genocide: Essays on Launching the Final Solution. Cambridge University Press. p. 194. ISBN 978-0-521-55878-5 – via Google Books.
36. Gutman, Yisrael (1989). The First Months of the Nazi Occupation. The Jews of Warsaw, 1939–1943: Ghetto, Underground, Revolt. Indiana University Press. p. 12. ISBN 978-0-253-20511-7.
37. Emmanuel Ringelblum, Polish-Jewish Relations, p.86.
38. Walter Laqueur, Judith Tydor Baumel (2001), The Holocaust Encyclopedia, Yale University Press, pp. 260–262, ISBN 978-0-300-13811-5{{citation}}: نگهداری یادکرد:استفاده از پارامتر نویسندگان (link)
39. Browning, Christopher (2005), Before the "Final Solution": Nazi Ghettoization Policy in Poland (1940–1941) (PDF), Center for Advanced Holocaust Studies. United States Holocaust Memorial Museum, pp. 13–17 of 175 in current document, archived (PDF) from the original on December 22, 2016.
40. Martin Gilbert (1987). The Holocaust: a history of the Jews of Europe during the Second World War. Macmillan. p. 87 – via Google Books.
41. Adam Marczewski, Miłosz Gudra, Aleksandra Król, Martyna Rusiniak-Karwat (2015) [2009]. "Tablica przy ul. Olsztyńskiej upamiętniająca ofiary "krwawego poniedziałku"". Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. page 1 and 2. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)نگهداری یادکرد:استفاده از پارامتر نویسندگان (link)
42. "The Holocaust by Bullets digital exhibit. | Yahad-In Unum". Archived from the original on 5 June 2019. Retrieved 4 August 2020.
43. "YAHAD - IN UNUM". yahadmap.org.
44. Browning (2004), p.  229.
45. Meehan, Meredith M. (2010). Auxiliary Police Units in the Occupied Soviet Union, 1941–43 (PDF). USNA. p. 1. Archived (PDF) from the original on June 6, 2016.
46. United States Holocaust Memorial Museum (2017), Holocaust by Bullets, archived from the original on August 11, 2017
47. Piotrowski (1998), p.  209
48. Ronald Headland (1992), Messages of Murder: A Study of the Reports of the Einsatzgruppen of the Security Police and the Security Service, 1941–1943. Fairleigh Dickinson Univ. Press, pp. 125–126. شابک ‎۰−۸۳۸۶−۳۴۱۸−۴.
49. Browning (2004), pp.  121–130, "Artificial famine."
50. Tal Bruttmann, Mémorial de la Shoah (2010). "Report: Mass graves and killing sites in the Eastern part of Europe" (PDF). Grenoble: Task Force for International Cooperation on Holocaust Education and Research (ITF). Archived (PDF) from the original on August 11, 2016. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
51. Rhodes, Richard (2002), Masters of Death: The SS-Einsatzgruppen and the Invention of the Holocaust. New York: Vintage Books, pp. 243, 255. شابک ‎۰−۳۰۷−۴۲۶۸۰−۷.
52. "Nazis Massacre 700,000 Polish Jews; Thousands Executed in Mobile Gas Chambers". June 26, 1942.
53. Snyder, Timothy (October 2, 2012). Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin (به انگلیسی). Basic Books. p. 218. ISBN 978-0-465-03297-6.
54. Yahil, Leni (1991). The Holocaust: The Fate of European Jewry, 1932–1945. Oxford University Press. pp. 264–266, 270. ISBN 978-0-19-504523-9. Archived from the original on February 22, 2017. Also in: Browning (2004), pp.  244, 321, 429.
55. Stackelberg, Roderick (December 12, 2007). The Routledge Companion to Nazi Germany (به انگلیسی). Routledge. p. 163. ISBN 978-1-134-39386-2.
56. Guttenplan, D. D. (2002). The Holocaust on Trial (به انگلیسی). W. W. Norton & Company. p. 115. ISBN 978-0-393-32292-7.
57. Bauer, Yehuda (2000). Rethinking the Holocaust. Yale University Press. p. 5. ISBN 978-0-300-09300-1.
58. Minutes of the Conference, discovered in Martin Luther's files after the war: Selected Documents. Vol. 11: The Wannsee Protocol., archived from the original on August 3, 2017
59. Richard Rhodes (2007), Masters of Death: The SS-Einsatzgruppen and the Invention of the Holocaust, Knopf Doubleday, p. 233, ISBN 978-0-307-42680-2
60. Simone Gigliotti (2009), The Train Journey: Transit, Captivity, and Witnessing in the Holocaust, Berghahn Books, p. 45, ISBN 978-1-57181-268-1, archived from the original on July 5, 2018
61. Bogdan Musial (2004), David Cesarani; Sarah Kavanaugh (eds.), "The Origins of Operation Reinhard", Holocaust: From the persecution of the Jews to mass murder, pp. 196–197, ISBN 978-0-415-27511-8
62. Cherry & Orla-Bukowska (2007), "Hilfswilliger." See: Trawnikis.
63. Kopówka & Rytel-Andrianik (2011), p. 405.
64. Jack Fischel (1998). The Holocaust. Greenwood Publishing Group. p. 129. ISBN 978-0-313-29879-0.
65. Sereny, Gitta, Into That Darkness, Pimlico 1974, p. 48.
66. Lifton, Robert Jay (1986), The Nazi Doctors: Medical Killing and the Psychology of Genocide, Basic Books, p. 64.

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «The Holocaust in Poland». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۵ ژوئیه ۲۰۲۰.

پیوند به بیرون

• مرکز مطالعات هولوکاست در لهستان