مردم قزاق

با مردم کازاک یا قوای قزاق اشتباه نشود.

قزاق‌ها (به قزاقی:Қазақтар، به روسی: Казахи)، یکی از اقوام ترک ساکن شمال آسیای میانه هستند که به زبان قزاقی صحبت می‌کنند و بیشتر آن‌ها در جمهوری قزاقستان ساکن هستند.

Қазақтар
قازاقتار
Qazaqtar

بیگ‌های قزاق
کل جمعیت
ح. ۱۸ میلیون[۱]
مناطق با جمعیت چشمگیر
قزاقستان ۱۲٬۲۱۲٬۶۴۵ (۲۰۱۸)[۲]
چین	۱٬۸۰۰٬۰۰۰[۳]
ازبکستان	۸۰۰٬۰۰۰[۴]
روسیه	۶۴۷٬۷۳۲[۵]
مغولستان	۲۰۱٬۵۲۶[۶]
قرقیزستان	۳۳٬۲۰۰[۷]
ایالات متحده آمریکا	۲۴٬۶۳۶[۸]
ترکیه	۱۰٬۰۰۰[۹]
کانادا	۹٬۶۰۰[۱۰]
ایران	۳٬۰۰۰–۵٬۰۰۰[۱۱][۱۲]
جمهوری چک	۵٬۶۳۹[۱۳]
اوکراین	۵٬۵۲۶[۱۴]
امارات متحده عربی	۵٬۰۰۰[۱۵]
اتریش	۱٬۶۸۵[۱۶]
بلاروس	۱٬۳۵۵[۱۷]
آلمان	۱٬۰۰۰[۱۸]
اسپانیا	۹۰۰[۱۸]
زبان‌ها
قزاقی، روسی
دین
اسلام سنی،[۱۹][۵][۲۰][۲۱][۲۲] مسیحیت[۲۳]
قومیت‌های وابسته
مردم قره‌قالپاق، نوقایی‌ها، قرقیزها، نایمان، مغول و دیگر مردمان ترک

قزاق‌های کوچ‌نشین در سین کیانگ چین

بیشتر قزاق‌ها مسلمان و اهل سنت (حنفی مذهب) هستند. اسلام در حدود قرن هشتم میلادی میان قزاق‌ها انتشار یافت. قزاق‌ها علاوه بر قزاقستان در روسیه، ازبکستان، چین، قرقیزستان، ترکمنستان، ترکیه، ایران، فرانسه، آلمان، هلند، کانادا، آمریکا و افغانستان نیز زندگی می‌کنند.

جمعیت قزاق‌های ایران بیش از ۵٬۰۰۰ نفر است که در شهرهای گرگان، بندر ترکمن و گنبد کاووس زندگی می‌کنند. بیشتر آن‌ها در اوایل قرن بیستم از قزاقستان شوروی به ایران مهاجرت کردند.^[۲۴]

در زبان روسی قزاق‌ها را کازاخ می‌گویند که از لحاظ ریشه لغوی هیچ ارتباطی به کازاک/کُساک‌های اوکراینی (که نام خود به قوای قزاق دادند) ندارد.^[۲۵]

تاریخ، جوز و طوائف

با وجود این‌که امروزه در جامعهٔ قزاقستان، در مراودتات حکومتی و تجارتی، طائفه‌گرایی نقش کمرنگ‌تر و کمرنگ‌تری دارد، اما بر حسب سنت، مردم قزاق هنوز از هم‌دیگر در مورد تعلق طائفه‌ای از هم می پرسند. هویت واحد ملی مردم قزاق، برای اولین بار پس از اتحاد طوائف مختلف ترک‌زبان کوچ‌نشین دامپرور در دشت قبچاق تحت لواء خانات قزاق در قرن ۱۵ میلادی به وجود آمد.این حکومت واحد کمابیش تا زمان تصرف قزاقستان به دست روسیه تزاری پا بر جا ماند.^[۲۶]

در طول سال‌ها، با افزایش اختلافات سیاسی درونی در خانات قزاق، تضعیف حکومت واحد در پی جنگ‌های بین خانات قزاق و مغولان خانات جونغار در قرن ۱۷، و افزایش نفوذ استعماری روسیه تزای، تقسیم‌بندی‌های درونی مردم قزاق پررنگ‌تز شد. طوائف قزاق، بر حسب موقعیت جغرافیایی و وفاداری سیاسی، به سه «جوز» تقسیم شدند.^[۲۷][۲۸]

واژهٔ «جوز» (به قزاقی:‌ жүз، ءجوز) اشاره به سه تقسیمات ملت قزاق دارد، تقسیماتی که طوائف مختلف قزاق را شامل شده و تقریبا از نظر جغرافیایی با اراضی کشور قزاقستان امروزی یکی است. گفته می شود واژهٔ «جوز» از همان واژهٔ ترکی-قزاقی برای عدد صد می‌آید. اما برخی محققان تاریخشناس بر این باورند که این واژه از واژهٔ عربی‌ «جزء» می‌آید. مردم قزاق متشکل از سه جوز زیر می باشند:

• جوز بزرگ (به قزاقی: Ұлы Жүз، ۇلى ءجوز): شامل اراضی در جنوب و جنوب‌شرق قزاقستان، شمال‌غرب چین سین‌کیانگ، و بخش‌هایی از ازبکستان
• جوز میانی (به قزاقی: Орта Жүз، ورتا ءجوز): شامل شش طائفه، و در بر گیرندهٔ اراضی شمالی، مرکزی، و شرقی قزاقستان.
• جوز کوچک (به قزاقی: Кіші Жүз، كىشى ءجوز): شامل سه طائقه، و در بر گیرندهٔ غرب قزاقستان، منجمله سواحل شمال‌شرقی دریای خزر و بخشهایی از روسیه (استان اورنبورگ)

در طول قرن‌های ۱۹ و ۲۰ میلادی، محققین تلاش‌های متعددی برای شناساییتعلق و مرزبندی بین طوائف مختلف هر جوز کرده‌اند، اما هر محققی به نتیجه‌ای متفاوت دست یافته است. جدول زیر نشان‌دهندهٔ موردقبول‌ترین لیست این طوائف می باشد:

• جوز بزرگ
  • ساری‌اویسون (به قزاقی: сарыүйсін، سارىءۇيسىن);
  • چاپیراشتی (به قزاقی: шапырашты، شاپىراشتى);
  • اوشاقتی (به قزاقی: ошақты، وشاقتى);
  • ایستی (به قزاقی: ысты، ىستى);
  • آلبان (به قزاقی: албан، البان);
  • سوآن (به قزاقی: суан، سۋان);
  • دوغلات (به قزاقی: дулат، دۋلات);
  • سیرگه‌لی (به قزاقی: сіргелі، سىرگەلى);
  • قنگلی (به قزاقی: қаңлы، قاڭلى);
  • جلایر (به قزاقی: жалайыр، جالايىر);
  • سنچقی‌لی (به قزاقی: шанышқылы، شانىشقىلى).

• جوز میانی
  • آرغین (به قزاقی: арғын، ارعىن);
  • نایمان (به قزاقی: найман، نايمان);
  • قبچاق (به قزاقی: қыпшақ، قىپشاق);
  • قُنقرات (به قزاقی: қоңырат، قوڭىرات);
  • کرئی (به قزاقی: керей، كەرەي);
  • واق (به قزاقی: уақ، ۋاق).

• جوز کوچک
  • بای‌اوغلی (به قزاقی: байұлы، بايۇلى);
  • عالم‌اوغلی (به قزاقی: әлімұлы، ءالىمۇلى);
  • جتی‌روق (به قزاقی: жетіру، جەتىرۋ).

هر طائفه خود نیز به تیره‌ها و ایلات ریزتری تقسیم می شود.

ژنتیک

یکی از مطالعات ژنتیکی بر روی میتوکندری دی‌ان‌ای قزاق‌ها که نسب مادری را نشان می‌دهد، از شیوع هاپلوگروپ‌های رایج در اروپای غربی (۵۵٪) و اروپای شرقی (۴۱٪) در این مردم حکایت داشته و همچنین تنوع ژنتیکی بالایی در بین این مردم مشاهده شده‌است. بر اساس یک تحقیق دیگر بر روی میتوکندری دی‌ان‌ای بیش از ۶۴ درصد قزاق‌های به هاپلوگروپ‌های شایع در آسیا و ۳۵ درصد به هاپلوگروپ‌های شایع در اروپای غربی تعلق دارند. نسب U7 که در ایران و مدیترانه شرقی معمول است و نسب‌های آسیای شرقی هم در تعداد قابل توجهی از قزاق‌ها دیده شده‌است. تحقیق بر روی کروموزوم ایگرگ که نسب پدری مردان را نشان می‌دهد هم شیوع هاپلوگروپ‌هایی را نشان داده که در میان مغول‌ها هم شیوع دارند. این تنوع نشان می‌دهد که گروه‌های قومی مختلف از جمله قبایل مغولی، مردمان ترک‌زبان سیبری و آلتایی، اقوام هندوایرانی خاورمیانه و اسلاوهای اروپای شرقی در سطوح مختلف در تشکیل قزاق‌های امروزین مشارکت داشته‌اند.^[۲۹]

جستارهای وابسته

• قزاقستان
• قزاق‌های ایران
• خانات قزاق

منابع

1. https://astanatimes.com/2018/03/kazakhstans-population-tops-18-million/
2. "Агентство Республики Казахстан по статистике. Этнодемографический сборник Республики Казахстан 2014". Archived from the original on 8 November 2017. Retrieved 21 February 2019.
3. Census 2000 counts 1.25 trillion Kazakhs The Kazak Ethnic Group, later the Kazakh population had higher birth rate, but some assimilation processes were present too. Estimates made after the 2000 Census claim Kazakh population share growth (was 0.104% in 2000), but even if this share value was preserved at 0.104% level it would be no less than 1.4 million in 2008
4. Kazakh population share was constant at 4.1% in 1959–1989, CIA estimates بایگانی‌شده در ۵ ژانویه ۲۰۱۹ توسط Wayback Machine this share declined to 3% in 1996. Official Uzbekistan estimation (E. Yu. Sadovskaya "Migration in Kazakhstan in the beginning of the 21st century: main tendentions and perspectives" شابک ‎۹۷۸−۹۹۶۵−۵۹۳−۰۱−۷) in 1999 was 940,600 Kazakhs or 3.8% of total population. If Kazakh population share was stable at about 4.1% (not taking into account the massive repatriation of ethnic Kazakhs (Oralman) to Kazakhstan estimated over 0.6 million) and the Uzbekistan population in the middle of 2008 was 27.3 million, the Kazakh population would be 1.1 million. Using the CIA estimate of the share of Kazakhs (3%), the total Kazakh population in Uzbekistan would be 0.8 million
5. "Russia National Census 2010". Archived from the original on 23 December 2021. Retrieved 21 February 2019.
7. In 2009 National Statistical Committee of Kyrgyzstan. National Census 2009 بایگانی‌شده در ۸ مارس ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine
8. "Place of birth for the foreign-born population in the United States, Universe: Foreign-born population excluding population born at sea, 2014 American Community Survey 5-Year Estimates". اداره آمار ایالات متحده آمریکا. Archived from the original on 12 February 2020. Retrieved 16 July 2013.
9. "Казахское общество Турции готово стать объединительным мостом в крепнущей дружбе двух братских народов - лидер общины Камиль Джезер". Archived from the original on 11 March 2018. Retrieved 18 March 2015.
10. "2011 National Household Survey: Data tables". Retrieved 16 July 2013.
11. "Казахи "ядерного" Ирана". Archived from the original on 4 March 2016. Retrieved 18 March 2015.
12. ""Казахи доказали, что являются неотъемлемой частью иранского общества и могут служить одним из мостов, связующих две страны" - представитель диаспоры Тойжан Бабык". Archived from the original on 12 June 2018. Retrieved 18 March 2015.
13. "Population data". czso.cz. Archived from the original on 12 January 2018. Retrieved 21 February 2019.
14. Ukrainian population census 2001 ^{[پیوند مرده]}: Distribution of population by nationality. Retrieved on 23 April 2009
15. "UAE´s population – by nationality". BQ Magazine. 12 آوریل 2015. Archived from the original on 11 July 2015. Retrieved 12 July 2015.
16. "Bevölkerung nach Staatsangehörigkeit und Geburtsland". Statistik Austria. Retrieved 18 March 2015.
17. population census 2009 بایگانی‌شده در ۱۸ سپتامبر ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine: National composition of the population.
18. "Kasachische Diaspora in Deutschland. Botschaft der Republik Kasachstan in der Bundesrepublik Deutschland". Archived from the original on 22 January 2017. Retrieved 12 March 2021.
19. "The Kazak Ethnic Group". Retrieved 18 March 2015.
20. «Kazakhstan population census 2009». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۱۱ مه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۱ فوریه ۲۰۱۹.
21. "Religion and expressive culture – Kazakhs". Everyculture.com. Retrieved 5 February 2012.
22. "Chapter 1: Religious Affiliation". The World’s Muslims: Unity and Diversity. Pew Research Center's Religion & Public Life Project. August 9, 2012. Retrieved 4 September 2013
24. «Новости Казахстана. Агентство Казинформ». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲ ژوئیه ۲۰۱۳.
25. مهرداد فرهمند (۲۱ فوریه ۲۰۱۴). «شولوخوف و خطای مترجمان ایرانی». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۳۱ دسامبر ۲۰۱۶.
26. "Kazakh | People, Religion, Language, & Culture | Britannica". www.britannica.com (به انگلیسی). Archived from the original on 27 June 2015. Retrieved 3 March 2022.
27. Velyaminov-Zernov, "Russia, Mongolia, China in the 16th, 17th, and early 18th centuries". Vol II. Baddeley (1919, MacMillan, London). Reprint – Burt Franklin, New York. 1963 p. 59.
28. Стешин, Дмитрий (20 January 2022). "Без этого не понять Казахстан: Что такое жузы и кто на самом деле устроил погромы". Kp.ru -. Retrieved 9 July 2023.
29. Kazakh Genetics: Abstracts and Summaries