شاخص توسعه انسانی

شاخص توسعهٔ انسانی (نام علمی: Human Development Index (HDI))، آماری مرکب از امید به زندگی، تحصیلات (میانگین سالهای تحصیل تکمیل شده و سالهای مورد انتظار تحصیل در هنگام ورود به سیستم آموزشی) و شاخص‌های درآمد سرانه که برای رتبه‌بندی کشورها در چهار سطح توسعه انسانی استفاده می‌شود. زمانی که طول عمر بالاتر، سطح تحصیلات بالاتر و درآمد ناخالص ملی سرانه GNI (PPP) بالاتر باشد، یک کشور دارای سطح بالاتری از HDI است. این توسط اقتصاددان پاکستانی محبوب الحق توسعه داده شد و بیشتر برای اندازه‌گیری توسعه یک کشور توسط دفتر گزارش توسعه انسانی برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP) مورد استفاده قرار گرفت.^[1][2][3]

• زندگی طولانی و سالم
• دسترسی به دانش و معرفت
• و سطح زندگی مناسب (اشتغال و بیکاری).^[4]

نقشه جهانی کشورها یا سرزمین‌ها بر اساس امتیاز HDI با افزایش ۰٫۰۵۰ (بر اساس داده‌های سال ۲۰۲۱، منتشر شده در سال ۲۰۲۲)

•   ≥ 0.950
•   0.900–0.950
•   0.850–0.899
•   0.800–0.849
•   0.750–0.799
•   0.700–0.749
•   0.650–0.699
•   0.600–0.649
•   0.550–0.599
•   0.500–0.549
•   0.450–0.499
•   0.400–0.449
•   ≤ 0.399
•   داده در دسترس نیست

آمارهای بانک جهانی

شاخص توسعهٔ انسانی که توسط برنامه توسعه و پیشرفت سازمان ملل UNDP ارائه می‌شود، ارائه‌دهندهٔ جدیدترین اطلاعات مربوط به توسعهٔ جهانی است و شامل برآوردهای ملی، منطقه‌ای و جهانی می‌باشد. این آمارها، که ۲۱۵ اقتصاد جهان را دربرمی‌گیرد، به‌صورت آمارهای سالیانه منتشر می‌شود. این مرجع آماریِ جهانی، آمارهای بیش از ۸۰۰ شاخص جهانی را مورد بررسی قرار می‌دهد. هرساله در ماه آوریل، بانک جهانی اقدام به انتشار HDI می‌کند و بانک اطلاعاتیِ قرارگرفته بر روی وبگاه بانک جهانی درخصوص شاخص‌های توسعهٔ جهانی، چهار بار در سال و در ماه‌های آوریل، ژوئیه، سپتامبر و دسامبر به‌روز می‌شود.

شاخص‌های توسعهٔ انسانیِ سال ۲۰۱۱ (HDI 2011)، که توسط بانک جهانی ارائه شده‌است، پانزدهمین گزارش از این نوع می‌باشد که از سال ۱۹۹۶ در بانک جهانی آغاز شده‌است. هدف از ارائهٔ این گزارش‌ها در اختیار قرار دادن آمارهای بین‌المللیِ قابل مقایسه و با کیفیت بالا در حوزهٔ توسعه و کیفیت زندگی افراد و تحول کارآمد در سراسر جهان است. این گزارش‌ها به‌صورت کتاب انتشار می‌یابد و درعین‌حال در وبگاه بانک جهانی (http://data.worldbank.org) می‌توان به‌صورت نسخه‌های متناسب با تلفن همراه، جستجوی داده‌ها یا سایر حالت‌ها از داده‌های این گزارش استفاده برد.

مفهوم شاخص توسعهٔ انسانی

از سال ۱۹۹۰، هر ساله گزارشی با نام گزارش توسعه انسانی توسط برنامه توسعه سازمان ملل متحد منتشر می‌شود و در آن کشورها در شاخص‌های مختلفی مانند شاخص‌های آموزشی، بهداشتی، اقتصادی، اجتماعی، محیط‌زیستی، سیاسی و… مورد مقایسه قرار می‌گیرند.^[4]

در گزارش توسعه انسانی، کشورها را بر اساس میزان شاخص توسعهٔ انسانی به گروه‌های کشورهای با توسعهٔ انسانی بسیار زیاد، کشورهای با توسعه انسانی زیاد، کشورهای با توسعهٔ انسانی متوسط و کشورهای با توسعهٔ انسانیِ کم (پایین) تقسیم می‌کنند. در گزارش سال ۲۰۱۰، سوئد در گروه کشورهای با توسعهٔ انسانی زیاد (بالا) قرار گرفته‌است.^[5]

روش محاسبهٔ شاخص توسعهٔ انسانی

معیارها و شاخص‌های تشکیل‌دهندهٔ HDI

در شکل روش دقیق محاسبهٔ HDI (سال ۲۰۱۰) آورده شده‌است.

روش محاسبهٔ HDI (سال ۲۰۱۰)^[6]

ارزش عددیِ شاخص توسعهٔ انسانی بین صفر تا یک است. ارزش شاخص توسعهٔ انسانی نشان می‌دهد که هر کشوری چه مقدار از مسیر خود را برای رسیدن به بالاترین ارزش ممکن یعنی یک، طی کرده‌است و همچنین امکان مقایسه بین کشورها را فراهم می‌کند.

شاخص توسعهٔ انسانی (HDI) چکیدهٔ اندازه‌گیری‌های توسعهٔ انسانی است. این شاخص میانگین موفقیت‌های بدست آمده در یک کشور در سه بعد اصلی توسعهٔ انسانی یعنی زندگی طولانی و سالم، دستیابی به دانش و استانداردهای زندگی آبرومندانه را اندازه می‌گیرد. شاخص توسعهٔ انسانی میانگین توسعهٔ هندسی شاخص‌های نرمالی است که موفقیت‌های هر بُعد را اندازه می‌گیرند. برای محاسبهٔ HDI دو مرحله لازم است:

گام اول: تعیین شاخص‌های ابعاد: برای تبدیل نشانگرها به شاخص‌های بین صفر و یک از مقادیر حداقل و حداکثر استفاده می‌شود. حداکثرها بیشترین مقادیری هستند که در دورهٔ زمانی (مثلاً ۲۰۱۱–۱۹۸۰) مشاهده شده‌اند. مقادیر حداقل برای امید به زندگی ۲۰ سال، برای متغیرهای تحصیل، صفر سال، و برای درآمد سرانهٔ ناخالص ملی(GNI) صد دلار درنظر گرفته شده‌اند.

گام دوم: شاخص توسعهٔ انسانی میانگین هندسی شاخص‌های سه بُعد است.

روش محاسبهٔ شاخص توسعهٔ انسانی در سال ۲۰۱۰ تغییر کرد. به همین دلیل، نمی‌توان شاخص توسعهٔ انسانیِ محاسبه‌شده در سال‌های ۲۰۰۹ و پیشتر را با نتایج سال ۲۰۱۰ مقایسه کرد. به این دلیل و برای مقایسهٔ کشورها و پیشرفت آن‌ها درطول سال‌ها، برنامهٔ توسعهٔ سازمان ملل متحد در گزارش سال ۲۰۱۰ خود و براساس روش جدید محاسبهٔ HDI، مقدار شاخص توسعهٔ انسانی را در سال‌های ۱۹۸۰، ۱۹۸۵، ۱۹۹۰، ۱۹۹۵، ۲۰۰۰، ۲۰۰۵، ۲۰۰۶، ۲۰۰۷، ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ علاوه بر ۲۰۱۰ برای کشورهایی که آمارهای موردنیاز را داشته‌بودند محاسبه کرده‌است. البته به‌دلیل نبودن آمارهای لازم در بسیاری از کشورها قبل از سال ۲۰۰۵، رتبهٔ کشورها در سال ۲۰۰۰ و قبل‌تر منتشر نشده‌است. </"ref name= "HDR 2010>

اثرات جنگ بر روی کشورهای همسایه و بازتاب آن در HDI

کشورهایی که در مناطق بحران‌زده قرار دارند، حتی اگر خود دچار بحران نباشند، به‌دلیل نگرانی از سرایت ناامنی و بی‌ثباتی به داخل خاک خود، ناگزیر از پرداخت هزینه‌هایی برای حفظ آمادگی نظامی خود می‌شوند و از سوی دیگر میزان سرمایه‌گذاری خارجی در چنین کشورهایی کاهش می‌یابد و شبکه‌های دادوستد کالا با مشکل مواجه می‌شوند. این رخدادها دارای تأثیرات مستقیم در شاخص توسعهٔ انسانی هستند.^[7]

شاخص توسعه انسانی ۲۰۲۱ (گزارش ۲۰۲۲)

میانگین رشد سالانه شاخص توسعهٔ انسانی از ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۱
(منتشر شده در سال ۲۰۲۲)

  ≥ 1.4%

  ۱٫۲٪…1.4%

  ۱٪…1.2%

  ۰٫۸٪…1%

  ۰٫۶٪…0.8%

  ۰٫۴٪…0.6%

  ۰٫۲٪…0.4%

  ۰٪…0.2%

  −۰٫۵٪…0%

  −۱٪…−0.5%

  < −1%

  بدون داده

گزارش توسعه انسانی ۲۰۲۲ توسط برنامه عمران ملل متحد در ۸ سپتامبر ۲۰۲۲ منتشر شد و مقادیر شاخص توسعهٔ انسانی را بر اساس داده‌های جمع‌آوری شده در سال ۲۰۲۱ محاسبه می‌کند.

کشورهای زیر که از رتبه ۱ تا ۶۶ در سال ۲۰۲۱ رتبه‌بندی شده‌اند، دارای «توسعه انسانی بسیار بالا» هستند:^[8]

Table of countries by HDI

رتبه		کشور	شاخص توسعهٔ انسانی
داده‌های ۲۰۲۱ (گزارش ۲۰۲۲)[8]	میزان تغییر از سال ۲۰۱۵[9]		داده‌های ۲۰۲۱ (گزارش ۲۰۲۲)[8]	میانگین رشد سالانه (۲۰۱۰–۲۰۲۱)[9]
1		سوئیس	0.962	۰٫۱۹٪
2		نروژ	0.961	۰٫۱۹٪
3		ایسلند	0.959	۰٫۵۶٪
4	(3)	هنگ کنگ	0.952	۰٫۴۴٪
5	(3)	استرالیا	0.951	۰٫۲۷٪
6		دانمارک	0.948	۰٫۳۴٪
7	(2)	سوئد	0.947	۰٫۳۶٪
8	(6)	جمهوری ایرلند	0.945	۰٫۴۰٪
9	(5)	آلمان	0.942	۰٫۱۶٪
10	(1)	هلند	0.941	۰٫۲۴٪
11		فنلاند	0.940	۰٫۲۹٪
12	(1)	سنگاپور	0.939	۰٫۲۹٪
13	(2)	بلژیک	0.937	۰٫۲۵٪
	(3)	نیوزیلند		0.15%
15	(2)	کانادا	0.936	۰٫۲۵٪
16	(1)	لیختن‌اشتاین	0.935	۰٫۲۲٪
17	(3)	لوکزامبورگ	0.930	۰٫۱۸٪
18	(3)	بریتانیا	0.929	۰٫۱۷٪
19		ژاپن	0.925	۰٫۲۷٪
	(3)	کره جنوبی		0.35%
21	(3)	ایالات متحده آمریکا	0.921	۰٫۱۰٪
22		اسرائیل	0.919	۰٫۲۵٪
23	(4)	مالت	0.918	۰٫۵۸٪
	(1)	اسلوونی		0.28%
25	(4)	اتریش	0.916	۰٫۱۴٪
26	(9)	امارات متحده عربی	0.911	۰٫۸۰٪
27		اسپانیا	0.905	۰٫۳۸٪
28	(3)	فرانسه	0.903	۰٫۲۷٪
29	(3)	قبرس	0.896	۰٫۴۱٪
30	(1)	ایتالیا	0.895	۰٫۱۳٪
31	(2)	استونی	0.890	۰٫۳۰٪
32	(6)	جمهوری چک	0.889	۰٫۲۰٪
33	(2)	یونان	0.887	۰٫۱۹٪
34	(1)	لهستان	0.876	۰٫۳۷٪
35	(3)	بحرین	0.875	۰٫۷۳٪
	(1)	لیتوانی		0.35%
	(2)	عربستان سعودی		0.64%
38	(2)	پرتغال	0.866	۰٫۴۰٪
39	(1)	لتونی	0.863	۰٫۴۲٪
40	(6)	آندورا	0.858	۰٫۱۱٪
	(5)	کرواسی		0.40%
42	(1)	شیلی	0.855	۰٫۴۶٪
	(1)	قطر		0.23%
44	NA[Note 1]	سان مارینو	0.853	NA[Note 1]
45	(5)	اسلواکی	0.848	۰٫۰۹٪
46	(1)	مجارستان	0.846	۰٫۲۰٪
47	(4)	آرژانتین	0.842	۰٫۰۹٪
48	(6)	ترکیه	0.838	۱٫۰۳٪
49	(3)	مونته‌نگرو	0.832	۰٫۲۷٪
50	(1)	کویت	0.831	۰٫۲۰٪
51	(3)	برونئی	0.829	۰٫۰۱٪
52	(2)	روسیه	0.822	۰٫۲۹٪
53	(4)	رومانی	0.821	۰٫۱۶٪
54	(3)	عمان	0.816	۰٫۳۲٪
55	(2)	باهاما	0.812	۰٫۰۰٪
56	(4)	قزاقستان	0.811	۰٫۵۱٪
57	(2)	ترینیداد و توباگو	0.810	۰٫۲۳٪
58	(4)	کاستاریکا	0.809	۰٫۴۳٪
		اروگوئه		0.25%
60	(3)	بلاروس	0.808	۰٫۲۱٪
61		پاناما	0.805	۰٫۳۷٪
62	(1)	مالزی	0.803	۰٫۳۹٪
63	(7)	گرجستان	0.802	۰٫۵۰٪
	(2)	موریس		0.55%
	(4)	صربستان		0.41%
66	(6)	تایلند	0.800	۰٫۷۵٪

جستارهای وابسته

• فهرست استان‌های ایران بر پایه شاخص توسعه انسانی
• شاخص ادراک فساد
• شاخص توسعه انسانی در ایران
• فهرست کشورها برپایه شاخص توسعه انسانی
• شاخص کیفیت زندگی
• شهرهای جهان بر پایه کیفیت زندگی

یادداشتها

1. HDI not available before 2018 in latest report

منابع

1. A. Stanton, Elizabeth (February 2007). "The Human Development Index: A History". PERI Working Papers: 14–15. Archived from the original on 28 February 2019. Retrieved 28 February 2019.
2. "Human Development Index". Economic Times. Archived from the original on 1 December 2017. Retrieved 29 November 2017.
3. "The Human Development concept". UNDP. 2010. Archived from the original on 15 April 2012. Retrieved 29 July 2011.
4. ، HDR 1990
5. بایگانی‌شده در ۱۰ دسامبر ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine، HDR 2010
6. «گزارش سال ۲۰۱۰ HDR».
7. بایگانی‌شده در ۲۸ دسامبر ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine، خلاصهٔ گزارش شاخص توسعهٔ انسانی سال ۲۰۱۳
8. Human Development Report 2021-22: Uncertain Times, Unsettled Lives: Shaping our Future in a Transforming World (PDF). hdr.undp.org. United Nations Development Programme. 8 September 2022. pp. 272–276. ISBN 978-9-211-26451-7. Archived (PDF) from the original on 8 September 2022. Retrieved 8 September 2022.
9. Human Development Report 2021-22: Uncertain Times, Unsettled Lives: Shaping our Future in a Transforming World (PDF). hdr.undp.org. United Nations Development Programme. 8 September 2022. pp. 277–280. ISBN 978-9-211-26451-7. Archived (PDF) from the original on 8 September 2022. Retrieved 8 September 2022.