زبان جغتایی

جغتایی (به جغتایی: چغتای) همچنین معروف به ترکی^[۲] زبانی منقرض‌شدهٔ ترک‌تبار در آسیای میانه است که از دوران تیمور تا اوایل قرن بیستم زبان ادبی مشترک ترک‌زبانان این منطقه به‌شمار می‌رفت. جغتایی نیای زبان‌های قارلقی همچون ازبکی و اویغوری است. علی‌شیر نوایی یکی از ادیبان و شاعران مشهور ادبیات جغتایی است. بابر، مؤسس سلسلهٔ گورکانی در هند، نیز کتاب بابرنامهٔ خود را به زبان ترکی جغتایی نوشت.

جغتایی
چغتای
منطقه	آسیای مرکزی
منقرض‌شده	حدود ۱۹۲۱
تبار	ترکی ترکی متداول قارلقی جغتایی
وضعیت رسمی
زبان رسمی در	خانات جغتای خانات مغولستان امپراتوری تیموری امپراتوری گورکانی امپراتوری چینگ
کدهای زبان
ایزو ۲–۶۳۹	chg
ایزو ۳–۶۳۹	chg
فهرست لینگوییست	chg
گلاتولوگ	chag1247[۱]

دروازه لیژنگ در کوهستان ریزورت چین؛ ستون دوم از چپ به جغتایی نوشته شده است

جغتایی از جنبهٔ لغوی و قواعد زبان، از دیگر زبان‌های مهم جامعهٔ اسلامی به‌ویژه فارسی و عربی متأثر شده است. بسیاری از آثار شیوایی که در این زبان نوشته شده‌اند به عنوان ابزاری برای جلب توجه و تحسین ادیبان دوران بوده است. جغتایی یکی از پیشرفته‌ترین زبان‌های ترکی میانه است که به‌خوبی مستند شده است. لغت‌نامهٔ سنگلاخ حدود شش هزار لغت ترکی را دربرمی‌گیرد که عمدتاً به زبان جغتایی است.^[۳] امروزه آثار ادبی جغتایی در ازبکستان به عنوان بخشی از میراث ملی کشور مطالعه می‌شود.

نام

واژه جغتایی به خانات جغتای (۱۲۲۵ تا ۱۶۸۰ میلادی) مرتبط است که از نوادگان پسر دوم چنگیز خان به نام جغتای بودند.^[۴] بیشتر ترک‌های جغتایی و تاتارها، که به این زبان سخن می‌گفتند، ادعا داشتند که از نسل جغتای خان بودند که اتفاقی بعید است^{[نیازمند منبع]}

جغتایی در سال ۱۹۲۴ به عنوان بخشی از مراحل آمادگی برای تأسیس جمهوری شوروی ازبکستان، رسماً «ازبکی باستان» نامیده شد^{[۵][۶][۷][۸][۹]} که طبق نظر ادوارد ای. آلورث «تحریف ناشایسته تاریخ ادبی منطقه» بود و از آن برای ازبک نامیدن نویسندگانی همچون علی‌شیر نوایی استفاده می‌شد.^[۱۰][۱۱] از این زبان گاه با «ترکی» یا «سارت» نیز یاد می‌شود.^[۹] در چین نیز گاه به آن «اویغوری باستان» می‌گویند.^[۱۲]

تاریخ

علی‌شیر نوایی یکی از ادیبان و شاعران مشهور ادبیات زبان جغتایی

جغتایی یکی از زبان‌های ترک‌تبار است که در اواخر قرن ۱۵ پدیدار شد.^[۷]: 143 این زبان به شاخه قارلقی از خانواده زبان‌های ترکی تعلق دارد و از ترکی میانه، که زبان میانجی آسیای میانه بود، با تأثیرات واژگانی بسیار از عربی و فارسی پدید آمده است. گونه ادبی آن بر اساس دو گونه ادبی پیشین ترکی میانه، قره‌خانی و خوارزمی بود. می‌توان این زبان را به سه دوره تقسیم کرد:

1. جغتایی پیشاکلاسیک (۱۴۰۰–۱۴۶۵).
2. جغتایی کلاسیک (۱۴۶۵–۱۶۰۰).
3. جغتایی پساکلاسیک (۱۶۰۰–۱۹۲۱).

دوره نخست یک دوره گذار است که میان گونه‌های باستانی و زبان نوین جغتایی قرار دارد. دوره دوم با انتشار نخستین دیوان علی‌شیر نوایی آغاز شد و نقطه اوج ادبیات جغتایی به‌شمار می‌رود. پس از آن دوره سوم است که در آن زبان به دو شاخه تقسیم می‌شود. یکی شاخه‌ای که متمایل به حفظ زبان جغتایی کلاسیک نوایی است و دیگری که بر پایه گونه‌های گفتاری محلی شکل گرفته و از زبان نوایی دور شده است.

تأثیر بر سایر زبان‌های ترکی

ازبکی و اویغوری دو زبان امروزی هستند که نواده جغتایی و نزدیک‌ترین گونه‌ها به آن به‌شمار می‌روند. ازبک‌ها جغتایی را به عنوان ریشه زبان خود و ادبیات آن را به عنوان بخشی از میراث فرهنگی و ملی خود در نظر می‌گیرند. در سال ۱۹۲۱ در ازبکستان در اتحاد جماهیر شوروی، ابتدا نظر بر آن بود که جغتایی به عنوان زبان ملی و حکومتی جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان انتخاب شود، اما وقتی مشخص شد که این زبان برای این منظور بسیار باستانی است، زبان ادبی جدیدی بر اساس مجموعه‌ای از گویش‌های ازبکی جایگزین شد.

اتنولوگ استفاده از واژه «جغتایی» را در افغانستان برای توصیف گویش «تکه» زبان ترکمنی رایج می‌داند.^[۱۳] تا قرن هجدهم جغتایی زبان اصلی ادبی در ترکمنستان و همچنین بیشتر مناطق ترک‌زبان آسیای میانه بود.^[۱۴] در حالی که جغتایی تا حدودی بر زبان ترکمنی تأثیر داشته است، این دو زبان به شاخه‌های مختلف خانواده زبان‌های ترکی تعلق دارند.

الفبا

الفبای جغتایی بر اساس الفبای فارسی است و در ازبکستان Kona Yëziq (خط کهن) نام دارد. حروف الفبای آن به صورت زیر است:

ا	ء	ب	پ	ت	ث	ج	چ
ح	خ	د	ذ	ر	ز	ژ	س
ش	ص	ض	ط	ظ	ع	غ	ف
ق	ک	گ	نک	ل	م	ن	و
ه	لا	ی

جستارهای وابسته

• فهرست زبان‌های ترکی
• زبان ازبکی
• زبان فارسی

منابع

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Chagatai". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display-editors=4 (help)
2. Paul Bergne (29 June 2007). Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic. I.B.Tauris. pp. 24–137. ISBN 978-0-85771-091-8.
3. بنگرید به: «دانشنامه آزاد». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۲ اوت ۲۰۱۱.
4. Vladimir Babak; Demian Vaisman; Aryeh Wasserman (23 November 2004). Political Organization in Central Asia and Azerbaijan: Sources and Documents. Routledge. pp. 343–. ISBN 978-1-135-77681-7.
5. Schiffman, Harold (2011). Language Policy and Language Conflict in Afghanistan and Its Neighbors: The Changing Politics of Language Choice. Brill Academic. pp. 178–179. ISBN 978-9004201453.
6. Scott Newton (20 November 2014). Law and the Making of the Soviet World: The Red Demiurge. Routledge. pp. 232–. ISBN 978-1-317-92978-9.
7. L.A. Grenoble (11 April 2006). Language Policy in the Soviet Union. Springer Science & Business Media. ISBN 978-0-306-48083-6.
8. Andrew Dalby (1998). Dictionary of Languages: The Definitive Reference to More Than 400 Languages. Columbia University Press. pp. 665–. ISBN 978-0-231-11568-1. Chagatai Old Uzbek official.
9. Paul Bergne (29 June 2007). Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic. I.B.Tauris. pp. 24, 137. ISBN 978-0-85771-091-8.
10. Allworth, Edward A. (1990). The Modern Uzbeks: From the Fourteenth Century to the Present: A Cultural History. Hoover Institution Press. pp. 229–230. ISBN 978-0-8179-8732-9.
11. Aramco World Magazine. Arabian American Oil Company. 1985. p. 27.
12. Pengyuan Liu; Qi Su (12 December 2013). Chinese Lexical Semantics: 14th Workshop, CLSW 2013, Zhengzhou, China, May 10-12, 2013. Revised Selected Papers. Springer. pp. 448–. ISBN 978-3-642-45185-0.
13. "Turkmen language". Ethnologue.
14. Clark, Larry, Michael Thurman, and David Tyson. "Turkmenistan." Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan: Country Studies. p. 318. Comp. Glenn E. Curtis. Washington, D.C. : Division, 1997

• لغت‌نامهٔ دهخدا - جغتائی
• لغت‌نامهٔ دهخدا - امیر علیشیر نوائی
• دائرةالمعارف بزرگ اسلامی - ادبیات ترکی
• ترکی جغتای در دانشنامهٔ ایرانیکا
• فرهنگ ترکی به فارسی سنگلاخ، میرزا مهدی استرآبادی، ویرایش روشن خیاوی، نشر مرکز، تهران: ۱۳۷۴

پیوند به بیرون

• Russian imperial policies in Central Asia
• Chagatai language at دانشنامه ایرانیکا
• An introduction to Chaghatay by Eric Schluessel, Maize Books; University of Michigan Publishing 2018 (A self study, open access textbook with graded lessons)
• https://vtvestnik.kz/languages.html%5Bپیوند+مرده%5D