زبان‌های بربری

زبان‌های بربری که به عنوان زبان‌های آمازیغ و تمازیغت نیز شناخته می‌شوند، شاخه‌ای از خانواده زبان‌های افروآسیایی هستند.^[2][3] این خانواده شامل گروهی از زبان‌های نزدیک به هم هستند که توسط جوامع بربر که بومی آفریقای شمالی هستند گفتگو می‌شوند.^[4] این زبان‌ها در گذشته با خط باستانی لیبیقی نوشته می‌شدند که اکنون به شکل تیفیناغ وجود دارد.^[5] امروزه بربری به الفبای لاتین و خط عربی نیز نوشته می‌شود.^[6][7][8]

زبان‌های بربری
زبان‌های آمازیغ تمازیغت
اقوام:	قوم بربر/آمازیغ (Imaziɣen)
پراکنش:	شمال آفریقا، بیشتر مراکش، الجزایر، لیبی، شمال مالی و نیجر; جوامع کوچکتر در بورکینافاسو، مصر، موریتانی، تونس و ملیلیه اسپانیا. حدود ۲ میلیون مهاجر بربر در کشورهای غربی
تبار:	آفروآسیایی زبان‌های بربری
نیا:	نیابربری
زیرگروه‌ها:	شمالی غربی طوارقی شرقی ? نومیدی † ? گوانچه‌ای †
ایزو ۲–۶۳۹ / ۵	ber
گلاتولوگ	berb1260[1]
جوامع بربرزبان در شمال آفریقا بربری شمالی قبایلی    قبایلی اطلس   آمازیغ   تشلحیت   صنهاجه و غماره زناتی   تریفیت   آیت سغروشن و آیت واراین   شناویه   شاوی   سایر زناتی بربری غربی   آزناک بربری شرقی   بربری شرقی (سیوی، نفوسی، سکنایی، قدیمی، عاجلی) طوارقی   طوارقی

زبان‌های بربری توسط جمعیت بزرگی در مراکش، الجزایر و لیبی و توسط جمعیت‌های کوچکتری در تونس، شمال مالی، غرب و شمال نیجر، شمال بورکینافاسو و موریتانی و در واحه سیوه در مصر گفتگو می‌شوند. جوامع بزرگ مهاجر بربرزبان، که امروزه حدود ۴ میلیون نفر هستند، از دهه ۱۹۵۰ در اروپای غربی زندگی می‌کنند که بیش از سه نسل را شامل می‌شود. شمار مردم بربر بیشتر از بربرزبانان است.

حدود ۹۵ درصد از جمعیت بربرزبان به یکی از هفت زبان اصلی بربری سخن می‌گویند که هر کدام حداقل ۲ میلیون گویشور دارند. آن‌ها به ترتیب پرگویشورترین زبان عبارتند از: تشلحیت، قبایلی، اطلسی، تریفیت، شاوی و طوارقی. گمان می‌رود که زبان گوانچه‌ای که اکنون در جزایر قناری توسط گوانچه‌ها صحبت می‌شود و همچنین احتمالاً زبان‌های فرهنگ باستانی گروه سی در جنوب مصر امروزی و شمال سودان، متعلق به شاخه بربر از خانواده آفروآسیایی باشد.

یک جنبش فرهنگی و سیاسی در میان سخنرانان گونه‌های نزدیک به هم بربری شمالی برای گسترش و متحد کردن زبان‌های بربری تحت یک زبان معیار نوشتاری به نام آمازیغ (Tamaziɣt) وجود دارد. نام آمازیغ نام بومی کنونی زبان بربری رایج در مناطق اطلس میانی و ریف مراکش و زواره لیبی است. این نام در سایر مناطق کاربردی ندارد. شواهد تاریخی از دست‌نوشته‌های بربرهای قرون وسطی وجود دارد که نشان می‌دهد همه بومیان شمال آفریقا از لیبی تا مراکش در مقطعی زبان خود را آمازیغ نامیده‌اند.^[9][10] امروزه این نام به‌طور فزاینده‌ای توسط بربرهای تحصیل‌کرده برای ارجاع به زبان نوشتاری بربری و حتی بربری به عنوان یک زبان واحد، از جمله طوارقی، استفاده می‌شود.

نام

«آمازیغ» و «بربری» اغلب به جای هم استفاده می‌شوند.^[11][12] با این حال، «آمازیغ» گاهی اوقات برای اشاره به زیرمجموعه خاصی از زبان‌های بربری، مانند تشلحیت مرکزی، استفاده می‌شود. «آمازیغ» همچنین می‌تواند برای اشاره به آمازیغ معیار مراکشی یا آمازیغ معیار الجزایری استفاده شود، همانگونه که در قانون اساسی این کشورها وجود دارد.^[13][14] در مراکش «آمازیغ» افزون بر ارجاع به تمام زبان‌های بربری یا آمازیغ معیار مراکشی، اغلب در تضاد با تشلحیت و تریفیت برای اشاره به آمازیغ اطلس میانه نیز استفاده می‌شود.^{[15][16][17][18]}

اصطلاح آمازیغ در طول تاریخ توسط بسیاری از مردم آمازیغ برای اشاره به زبان‌هایی که به آن‌ها صحبت می‌کردند، استفاده می‌شد. با این حال، اصطلاحات دیگری توسط گروه‌های دیگر استفاده شد. به عنوان مثال، برخی از مردم آمازیغ در الجزایر زبان خود را تزنتیت (زناته) یا شلحه می‌نامیدند، در حالی که قبایلی‌ها زبان خود را تاقبیلیت و ساکنان واحه سیوا زبان خود را سیوی می‌نامند. در تونس، زبان محلی آمازیغ معمولاً شلحه نامیده می‌شود، اصطلاحی که در مراکش نیز مشاهده شده‌است.^[19]

استفاده از بربری به دلیل پیشینه تاریخی آن به عنوان برون‌نام و معادل فعلی با کلمه عربی «بربر» موضوع بحث بوده‌است.^[20][21][22] یک گروه نیز تلاش کرده‌است تا نوواژه «زبان‌های آمازی» را برای اشاره به زبان‌های بربر معرفی کند.^[23] مردم آمازیغ معمولاً هنگام صحبت کردن به زبان انگلیسی از Tamazight استفاده می‌کنند.^[24]

ریشه‌شناسی

در مورد اینکه زبان آمازیغی جزو کدام گروه‌های زبانی است نظریات متعددی بیان شده پژوهشگران عرب سعی کرده‌اند این زبان را به زبان‌های سامی و حامی مرتبط سازند. غربی‌ها نیز دیدگاه‌های متفاوتی دارند اما نظر غالب این است که زبان آمازیغ جزو گروه‌های زبان حامی و سامی نیست و یک زبان مستقل است ریشه آن به بین ۷ تا ۱۲ هزار سال قبل برمی گردد. زبان‌شناسان مرکز طارق ابن زیاد در کتاب‌های جدیدی که منتشر کرده‌اند اعلام کرده‌اند زبان آمازیغ از نظر ساختار و قواعد هیچگونه ارتباطی به زبان‌های سامی ندارد اما با زبان قبطی از بعضی جهات نزدیک است و به‌طور کلی زبان آمازیغ واژگان زیادی به عربی رایج در منطقه شمال آفریقا داده‌است و واژگان زیادی نیز از عربی وام گرفته‌است اما هیچ شباهت ساختاری با زبان عربی ندارد. زبان آمازیغ خط خاص خود را دارد که در ۲۰۰ سال گذشته به فراموشی سپرده شده‌است. اما اکنون این خط دوباره احیا شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در مورد منشأ قوم بربر نیز همان اختلافات و تعدد دیدگاه‌ها وجود دارد. احتمال دارد این مردم همان مردمان یا بقایای تمدن کارتاژ یا فنیقی‌ها باشند. در شمال آفریقا بربرها نسبت به عرب‌ها سفیدپوست‌تر هستند. بعضی طوایف آن‌ها از نظر شکلی به قفقازی‌ها شبیه هستند. البته بربرهای مالی رنگ پوست تیره‌تری دارند.

نوشتار

زبان‌ها و گویش‌های بربری برای حدود ۲۵۰۰ سال سنت مکتوب داشته‌اند، هرچند که این سنت اغلب به دلیل تغییرات فرهنگی و تهاجمات مختل شده‌است. نخستین بار این زبان‌ها با ابجد لیبیقی نوشته شدند که امروزه نیز توسط طوارقی‌ها به صورت تیفیناغ استفاده می‌شود. قدیمی‌ترین کتیبه به آن متعلق به سده دوم پیش از میلاد است.^[25] استفاده‌های اولیه از این خط در سنگ‌نگاره‌ها و در آرامگاه‌های مختلف یافت شده‌است. از جمله مقبره ۱۵۰۰ ساله مادرسالار طوارق تین حنان که بقایای کتیبه تیفیناغ بر روی یکی از دیوارهای آن پیدا شده‌است.^[26]

کتیبه‌های باستانی لیبیقی در زاکوره، مراکش

بعدها، میان سال‌های ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ پس از میلاد، آن‌ها به خط عربی نوشته شدند و از سده بیستم الفبای لاتین بربری، به ویژه در جوامع قبایلی و ریفی در مراکش و الجزایر رایج شد. الفبای لاتین بربری نیز توسط بیشتر زبان‌شناسان اروپایی و بربری در سده ۱۹ و ۲۰ مورد استفاده قرار گرفت.^[27]

شکل نوین الفبای تیفیناغ به نام تیفیناغ نو در سال ۲۰۰۳ در مراکش برای نوشتن بربری پذیرفته شد، اما بسیاری از نشریات بربر مراکشی هنوز از الفبای لاتین بربری استفاده می‌کنند.^[7] الجزایری‌ها بیشتر از الفبای لاتین بربری در آموزش به زبان بربری در مدارس دولتی استفاده می‌کنند، در حالی که تیفیناغ بیشتر برای نمادسازی هنری استفاده می‌شود. مالی و نیجر یک الفبای لاتین بربری طوارقی را به رسمیت شناخته‌اند که بر اساس سامانه واجی طوارقی ایجاد شده‌است. با این حال، تیفیناغ سنتی هنوز در آن کشورها استفاده می‌شود.

اکنون سه سامانه نوشتاری برای زبان‌های بربری استفاده می‌شود: تیفیناغ، خط عربی، و الفبای لاتین بربری، که امروزه الفبای لاتین بیشترین استفاده را دارد.^[7][8]

وضعیت

پرچم آمازیغ

همه کشورهای مغرب پس از استقلال به درجات مختلف سیاست عربی‌سازی را دنبال کردند که تا حدودی هدف آن جابجایی زبان فرانسوی از موقعیت استعماری آن به عنوان زبان غالب آموزش و سوادآموزی بود. بر اساس این سیاست، استفاده از زبان‌های بربری سرکوب یا حتی ممنوع شد. این وضعیت توسط بربرها در مراکش و الجزایر - به ویژه قبایلی‌ها - مورد اعتراض قرار گرفت و در هر دو کشور بارسمیت بخشیدن به زبان و آموزش آن در برخی مدارس به آن پاسخ دادند.

مراکش

مراکش پس از استقلال از فرانسه در سال ۱۹۵۶، دوره عربی‌سازی را تا سال ۱۹۸۱ آغاز کرد، به طوری که آموزش ابتدایی و متوسطه به تدریج به آموزش عربی با هدف انجام امور اداری به عربی تغییر یافت. در این زمان، شورش‌هایی در میان مردم آمازیغ به وجود آمد که خواستار درج آمازیغ به عنوان زبان رسمی بودند.^[28]

منشور اصلاحات آموزش و پرورش سال ۲۰۰۰ با بیانیه خود مبنی بر «گشایش آمازیغ» تغییرات در سیاست زبانی را نشان داد.^[29] بدین ترتیب برنامه‌ریزی‌ها برای ایجاد یک شبکه تلویزیونی عمومی آمازیغ‌زبان در سال ۲۰۰۶ آغاز شد. سرانجام دولت مراکش در سال ۲۰۱۰ تلویزیون آمازیغ را راه‌اندازی کرد.^[30] در ۲۹ ژوئیه ۲۰۱۱ نیز آمازیغ به عنوان زبان رسمی به قانون اساسی مراکش افزوده شد.^[31]

الجزایر

الجزایر پس از کسب استقلال از فرانسه در سال ۱۹۶۲، متعهد به سیاست عربی‌سازی شد که پس از سال ۱۹۷۹ شامل آموزش عمومی، رسانه‌ها و سیستم قضایی می‌شد. این سیاست‌ها در حالی که به سمت حذف زبان فرانسوی به عنوان یک زبان رسمی هدایت می‌شد، منجر به نارضایتی و ناآرامی در میان گویشوران زبان‌های بربری شد که حدود یک چهارم جمعیت را تشکیل می‌دادند.^[32]

در سال ۲۰۰۲، یک سال پس از شورش‌هایی در مناطق قبایلی‌نشین، اعلام شد که آمازیغی می‌تواند به عنوان زبان ملی به قانون اساسی افزوده شود، گرچه وضعیت رسمی نمی‌یابد.^[33][34] سرانجام در ۸ آوریل ۲۰۰۳ این کار انجام شد.^[32]

آمازیغ از سال ۲۰۰۵ در سه سال اول مدارس راهنمایی الجزایر به مدت سه ساعت در هفته تدریس می‌شود.^[32]

در ۵ ژانویه ۲۰۱۶ اعلام شد که آمازیغ به عنوان زبان رسمی در پیش‌نویس اصلاحیه قانون اساسی الجزایر افزوده شده‌است. در ۷ فوریه ۲۰۱۶ آمازیغ به عنوان زبان رسمی در قانون اساسی درج شد.^{[35][36][13][37]}

لیبی

گرچه شوراهای منطقه‌ای در کوه‌های نفوسه لیبی وابسته به شورای ملی انتقالی بنا بر گزارش‌ها از زبان بربری نفوسی استفاده می‌کنند و خواستار اعطای وضعیت رسمی مشترک با زبان عربی در قانون اساسی جدید آینده شده‌اند،^[38][39] وضعیت رسمی بربری در لیبی مانند مراکش و الجزایر نیست. از آنجایی که مناطقی از جنوب و غرب لیبی در جنوب و غرب طرابلس مانند کوه‌های نفوسه از کنترل نیروهای دولت قذافی در اوایل تابستان ۲۰۱۱ خارج شدند، کارگاه‌ها و نمایشگاه‌های بربری برای به اشتراک گذاشتن و گسترش فرهنگ و زبان بربری به وجود آمده‌اند.^[40]

کشورهای دیگر

در مالی و نیجر چند مدرسه وجود دارد که تا حدی به زبان‌های طوارقی تدریس می‌کنند.

واج‌شناسی

هخوان‌ها

تأثیر زبان عربی، فرایند نرم‌شدگی و عدم وجود لبی‌شدگی باعث شده‌است که سامانه‌های همخوانی زبان‌های بربری به‌طور قابل توجهی بر اساس منطقه متفاوت باشند.^[41] زبان‌های بربری که در شمال صحرا و در نیمه شمالی صحرا یافت می‌شوند، تأثیر بیشتری از زبان عربی، از جمله واج‌های وامی، نسبت به زبان‌های مناطق جنوبی‌تر، مانند طوارقی دارند.^[42][43] بیشتر زبان‌های بربری در مناطق شمالی به‌علاوه دچار نرم‌شدگی شده‌اند که در آن توقف‌های کوتاه تاریخی به سایشی تبدیل شده‌اند.^[44]

واکه‌ها

سامانه‌های واکه‌ای زبان‌های بربری نیز به‌طور گسترده‌ای متفاوت است که از سه واکه در بیشتر زبان‌های بربر شمالی تا هفت تا در برخی از زبان‌های بربری شرقی و طوارقی را شامل می‌شود. برای نمونه تشلحیت دارای مصوت‌های /i/, /a/ و /u/ است، در حالی که طوارقی دارای مصوت‌های /i/، / ə /، /u/, /e/، / ɐ /، /o/، و /a/ است.^[45][46]

پراکندگی

شاخه‌های بربری نوین:

بربری غربی:   آزناک بربری شمالی:   زبان‌های اطلس   زبان‌های زناتی   زبان قبایلی

طوارقی:   زبان طوارقی بربری شرقی:   زبان سیوی

به نظر می‌رسد تعداد کل گویشوران زبان‌های بربری در مغرب میان ۱۶ تا ۳۰ میلیون نفر باشد، بسته به اینکه کدام تخمین پذیرفته شود. عمده سخنوران بربری در مراکش و الجزایر متمرکز هستند. طوارقی‌ها در ساحل صحرا نیز حدود یک میلیون جمعیت دارند.

دسته‌بندی

فهرست ساختن از سایر زبان‌های بربری به دلیل نزدیکی آن‌ها پیچیده‌است. همچنین تفاوت اندکی بین زبان و گویش وجود دارد. در هر حال به‌طور کلی زبان‌های بربری به گروه‌های زیر تقسیم می‌شوند:

• بربری شرقی (مورد بحث؛ شامل سیوی)
• بربری شمالی
  • زناتی (شامل تریفیت و شاوی)
  • قبایلی
  • اطلس (شامل تشلحیت و آمازیغ)
• طوارقی
• بربری غربی
  • آزناک
  • تتسرت

تأثیر بر زبان‌های دیگر

زبان‌های بربری بر زبان‌های عربی مغربی مانند عربی مراکشی، الجزایری، لیبیایی و تونسی تأثیر گذاشته‌اند. تأثیر آن‌ها در برخی از زبان‌ها در غرب آفریقا مانند هوسه نیز دیده می‌شود.^[47]

نمونه

جدول زیر اعداد ۱ تا ۱۰ در دو گویش تشلحیت و طوارقی مالی است:

زبان	جنس	۱	۲	۳	۴	۵	۶	۷	۸	۹	۱۰
تشلحیت	مذکر	yan	sin	kraḍ	kkuẓ	smmus	sḍis	sa	tam	tẓa	mraw
	مونث	yat	snat	kraṭṭ	kkuẓt	smmust	sḍist	sat	tamt	tẓat	mrawt
طوارقی	مذکر	iyăn	əssin	kăraḍ	akkoẓ	sămmos	səḍis	ăssa	ăttam	tăẓẓa	măraw
	مونث	iyăt	sănatăt	kăraḍăt	ăkkoẓăt	sămmosăt	səḍisăt	ăssayăt	ăttamăt	tăẓẓayăt	mărawăt

منابع

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Berber". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display-editors=4 (help)
2. Lafkioui, Mena B. (2018-05-24). "Berber Languages and Linguistics" (به انگلیسی): 9780199772810–0219. doi:10.1093/obo/9780199772810-0219. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
3. "Berber languages". Britannica.com. 2013-08-26. Retrieved 2015-07-14.
4. Hayward, Richard J. , chapter Afroasiatic in Heine, Bernd & Nurse, Derek, editors, African Languages: An Introduction Cambridge 2000. شابک ‎۰−۵۲۱−۶۶۶۲۹−۵.
5. Briggs, L. Cabot (February 1957). "A Review of the Physical Anthropology of the Sahara and Its Prehistoric Implications". Man. 56: 20–23. doi:10.2307/2793877. JSTOR 2793877.
6. Soulaimani, Dris (2016-01-02). "Writing and rewriting Amazigh/Berber identity: Orthographies and language ideologies". Writing Systems Research. 8 (1): 2–5. doi:10.1080/17586801.2015.1023176. ISSN 1758-6801.
7. Larbi, Hsen (2003). "Which Script for Tamazight, Whose Choice is it ?". Amazigh Voice (Taghect Tamazight). New Jersey: Amazigh Cultural Association in America (ACAA). 12 (2). Archived from the original on 7 September 2017. Retrieved December 17, 2009.
8. Silverstein, Paul; Crawford, David (2004). "Amazigh Activism and the Moroccan State". Middle East Report (233): 46. doi:10.2307/1559451. ISSN 0899-2851.
9. Brugnatelli, Vermondo (2011). "Some grammatical features of ancient Eastern Berber" (PDF). www.freemorocco.com. Archived from the original (PDF) on 2016-03-28.
10. Boogert, Nico Van den (22 August 1995). "Muhammad Awzal and the Berber Literary Tradition of the Sous".
11. Ridouane, Rachid (25 July 2014). "Tashlhiyt Berber". Journal of the International Phonetic Association (به انگلیسی). 44 (2): 207–221. doi:10.1017/S0025100313000388. ISSN 0025-1003.
12. "Berber languages". Britannica.com. 2013-08-26. Retrieved 2015-07-14.
13. "Archived copy" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2016-05-22. Retrieved 2016-01-06.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:عنوان آرشیو به جای عنوان (link)
14. "Tamazight, Standard Moroccan". Ethnologue (به انگلیسی). Retrieved 2022-12-15.
15. "Tamazight, Central Atlas". Ethnologue (به انگلیسی). Retrieved 2022-12-15.
16. Sanga, Oumar; Mackie, Chris (October 31, 2022). "Education in Morocco". World Education News & Reviews.
17. Gross, Joan E. (1993). "The Politics of Unofficial Language Use: Walloon in Belgium, Tamazight in Morocco". Critique of Anthropology (به انگلیسی). 13 (2): 181. doi:10.1177/0308275X9301300204. ISSN 0308-275X. Tamazight in Morocco is divided by linguists into three major dialect areas usually referred to as: Taselhit in the south, Tamazight in the Middle Atlas mountains, and Tarifit in the north.
18. Alalou, Ali (2018-04-03). "The question of languages and the medium of instruction in Morocco". Current Issues in Language Planning (به انگلیسی). 19 (2): 6. doi:10.1080/14664208.2017.1353329. ISSN 1466-4208.
19. "Live — About the Rosetta Project". Archived from the original on September 27, 2006. Retrieved June 28, 2004.
20. Vourlias, Christopher (January 25, 2010). "Moroccan minority's net gain". Variety. Vol. 417, no. 10. Penske Business Media, LLC.
21. ""Respecting Identity: Amazigh Versus Berber"". Society for Linguistic Anthropology (به انگلیسی). 2019-09-23. Archived from the original on 25 اكتبر 2022. Retrieved 2022-10-25. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)
22. Cheref, Abdelkader (2021-01-24). "Don't call us Berber, we are Amazigh". The National (به انگلیسی). Retrieved 2022-10-25.
23. Afro-Asian Phylosector linguasphere.info.
24. Language Diversity Endangered. Matthias Brenzinger. Berlin. 2015. p. 124. ISBN 978-3-11-090569-4. OCLC 979749010.{{cite book}}: نگهداری CS1: سایر موارد (link)
25. Dalby, Andrew (1998). Dictionary of languages: the definitive reference to more than 400 languages. New York: Columbia University Press. p. 89. ISBN 1-4081-0214-5. OCLC 320322204.
26. Briggs, L. Cabot (February 1957). "A Review of the Physical Anthropology of the Sahara and Its Prehistoric Implications". Man. 56: 20–23. doi:10.2307/2793877. JSTOR 2793877.
27. "Centre de Recherche Berbère – La Langue Berbère". www.centrederechercheberbere.fr.
28. Bassiouney, Reem (2009-08-27), "Language policy and politics", Arabic Sociolinguistics, Edinburgh University Press: 219–220, retrieved 2022-12-14
29. Marley, Dawn (2004). "Language attitudes in Morocco following recent changes in language policy". Language Policy (به انگلیسی). 3 (1): 25–46. doi:10.1023/B:LPOL.0000017724.16833.66. ISSN 1568-4555.
30. Vourlias, Christopher (January 25, 2010). "Moroccan minority's net gain". Variety. Vol. 417, no. 10. Penske Business Media, LLC.
31. Vourlias, Christopher (January 25, 2010). "Moroccan minority's net gain". Variety. Vol. 417, no. 10. Penske Business Media, LLC.
32. Bassiouney, Reem (2009-08-27), "Language policy and politics", Arabic Sociolinguistics, Edinburgh University Press: 213–220, retrieved 2022-12-14
33. "Population, Health, and Human Well-Being: Algeria". PsycEXTRA Dataset. 2003. Retrieved 2022-12-14.
34. (به فرانسوی) – " Loi n° 02-03 portent révision constitutionnelle ", adopted on April 10, 2002, allotting in particular to "Tamazight" the status of national language.
35. "ALGERIA: Tamazight Recognised". Africa Research Bulletin: Political, Social and Cultural Series. 53 (1): 20850B–20850C. 2016. doi:10.1111/j.1467-825x.2016.06822.x. ISSN 0001-9844.
36. "Algeria's new constitution recognizes Tamazight as national, official language". BBC Monitoring Middle East. January 5, 2016.
37. "Algeria reinstates term limit and recognises Berber language". BBC News. 7 February 2016.
38. Robinson, Matt (26 May 2011). "Libya's mountain Berber see opportunity in war". Reuters. Archived from the original on 5 March 2016. Retrieved 5 July 2011.
39. Chivers, C.J. (8 August 2011). "Amid a Berber Reawakening in Libya, Fears of Revenge". The New York Times. Archived from the original on 2022-01-01. Retrieved 10 August 2011.
40. Waiting game for rebels in western Libya, BBC News, John Simpson, 5 July 2011
41. Kossmann, Maarten (2012). "Berber". The Afroasiatic languages. Zygmunt Frajzyngier, Erin Shay. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 22–23. ISBN 978-1-139-42364-9. OCLC 795895594.
42. {{cite book}}: Empty citation (help)
43. Kossmann, Maarten G. (2013). The Arabic influence on Northern Berber. Leiden. p. 1. ISBN 978-90-04-25309-4. OCLC 858861608.
44. Kossmann, Maarten (2012). "Berber". The Afroasiatic languages. Zygmunt Frajzyngier, Erin Shay. Cambridge: Cambridge University Press. p. 27. ISBN 978-1-139-42364-9. OCLC 795895594.
45. Kossman, Maarten (2012). "Berber". The Afroasiatic languages. Zygmunt Frajzyngier, Erin Shay. Cambridge: Cambridge University Press. p. 28. ISBN 978-1-139-42364-9. OCLC 795895594.
46. The Afroasiatic languages. Zygmunt Frajzyngier, Erin Shay. Cambridge: Cambridge University Press. 2012. p. 625. ISBN 978-1-139-42364-9. OCLC 795895594.{{cite book}}: نگهداری CS1: سایر موارد (link)
47. Migeod, F. W. H. , The Languages of West Africa. Kegan, Paul, Trench & Trübner, London 1913. pages 232, 233.

پیوند به بیرون

• "What does Berber sound like?" (Thamazight poems as text & MP3)
• Map of Berber language from the LL-Map Project