زاینده‌رود، بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه فلات مرکزی ایران است[۱] که از کوه‌های زاگرس مرکزی به ویژه زردکوه در استان چهارمحال و بختیاری سرچشمه گرفته و در دشت مرکزی ایران به سمت شرق پیش می‌رود تا در نهایت به تالاب گاوخونی می‌ریزد.
حوزه رودخانه زاینده‌رود ۴۱٬۵۰۰ کیلومتر مربع است.[۲] برآورد می‌شود جریان آب این رودخانه در مطلوب‌ترین شرایط ۱٬۲ کیلومتر مکعب در سال یا ۳۸ مترمکعب در ثانیه است.[۳]
| زاینده‌رود | |
|---|---|
 سی‌وسه‌پل بر روی رودخانه زاینده‌رود در شهر اصفهان | |
 | |
| مکان | |
| کشور | ایران |
| ویژگی‌های ظاهری | |
| سرآب | |
| • مکان | زاگرس مرکزی استان چهارمحال و بختیاری استان اصفهان |
| • ارتفاع | ۳٬۹۷۴ متر (۱۳٬۰۳۸ فوت) |
| دهانه | گاوخونی (حوضه بسته) |
• ارتفاع | ۱٬۴۶۶ متر (۴٬۸۱۰ فوت) |
| طول | ۴۰۰ کیلومتر (۲۴۹ مایل) |
| اندازهٔ حوضه | ۴۱٬۵۰۰ کیلومتر مربع (۱۶٬۰۲۰ مایل مربع) |
| دبی | ۳۸ متر مکعب بر ثانیه |
زاینده‌رود ۱۱۸اُمین اثر طبیعی است که توسط سازمان میراث فرهنگی در ۲۰ بهمن ۱۳۸۹ در فهرست میراث طبیعی ایران قرار گرفت.
سرچشمه‌های زاینده‌رود
سرشاخه اصلی زاینده‌رود، چشمه دیمه و تونل کوهرنگ در استان چهارمحال و بختیاری است؛ در ادامه رود پلاسجان وچشمه لنگان و چشمه مرغاب از استان اصفهان به این رودخانه می‌پیوندند و در نهایت آب زاینده‌رود وارد استان اصفهان می‌شود. برای انتقال آب کوهرنگ به فلات مرکزی ایران اقدامات زیادی به عمل آمده‌است که از آن جمله می‌توان به اولین تونل در منطقه کوهرنگ نام برد. این تونل جهت انتقال آب رودخانه کوهرنگ به زاینده‌رود در سال ۱۳۳۲ در منطقه کوهرنگ، ایجاد شد. تلاش برای انتقال آب کارون به زاینده‌رود به زمان‌های بسیار دور برمی‌گردد. در ۹۵۴ ه. ش شاه طهماسب اول مأموریت پیوستن این دو رود را به میر فضل‌الله شهرستانی، حاکم اصفهان سپرد. قرار بود که با کندن مسیری در کوه کارکنان این کار انجام شود؛ ولی بخاطر تحولاتی این کار به سرانجام نرسید. در زمان صفویان، شاه عباس کبیر در سال ۹۸۷ ه.ش میر جهانگیرخان آسترکی فرزند تاج‌میرخان آسترکی را مأمور الحاق آب کارون به زاینده‌رود نمود و در این خصوص گردنه کوهرنگ به چلگرد نیز شکافته شد و اکنون به نام کارکنان معروف است و پایه‌های سدی که بر رودخانه کوهرنگ احداث گردید نیز موجود است. اما با مرگ شاه عباس، این طرح ناتمام ماند. نخستین بررسی‌ها برای انتقال آب رودخانه کوهرنگ به حوضه زاینده‌رود به سالهای پس از جنگ دوم جهانی بازمی‌گردد. در نتیجه بررسی‌ها طراحی و اجرای بند انحرافی و تونل اول کوهرنگ به وسیله مهندسان مشاور الکساندر گیپ واگذار گردید و در مهر ماه ۱۳۲۷ کار احداث تونل کوهرنگ آغاز شد و در مهرماه ۱۳۳۲ به بهره‌برداری رسید. این سیستم شامل بند و یک تونل ۲۹۰۰ متری به‌طور میانگین سالانه حدود ۲۵۵ میلیون متر مکعب آب را به حوضه زاینده‌رود منتقل می‌کند. تونل دوم نیز در همین منطقه بعد از انقلاب اسلامی ایران در سال۱۳۸۳ افتتاح گردید. همچنین سد تونل سوم کوهرنگ به بهره‌برداری نرسیده‌است.
مادی‌ها
از رودخانه زاینده‌رود جهت آبیاری اراضی کشاورزی در اصفهان، چندین شاخه بزرگ جدا شده که در گویش اصفهانی به آنها «مادی» می‌گویند، استفاده می‌شود.
طرحهای انتقال آب زاینده‌رود
آورد طبیعی رود زاینده رود بیش از ۱ میلیارد متر مکعب در سال است.[۴][۵][۶] طرحهای زیادی نیز برای انتقال آب از حوضه آبریز کارون بزرگ به منظور جبران بارگذاری های وزارت نیرو همچون انتقال آب به یزد ، انتقال آب به کاشان به‌وسیلهٔ تونل گلاب، انتقال غیر عقلانی آب به حوزه کارون توسط بن بروجن و طرح های پمپاژ غیرقانونی فدک و عمان در سامان اجرا شده یا در حال اجرا یا مطالعه است. دبی طرحهای انتقال آب که با مخالفتهایی روبرو است بنا بر آمارهای رسمی وزارت نیرو به شرح زیر است. گفتنی است این آمارها در معرض تغییرات هستند.[۷] متأسفانه بعضی از افرادی که خود را متخصص می‌نامند ادعاهای نادرست درباره مقدار آب انتقالی داشته و مقدار آن را بیش از اعداد واقعی بیان میکنند و یا طرح های در حال مطالعه و تکمیل نشده را جزو آمار حساب میکنند. حتی در مواردی پا را فراتر گذاشته و با توهین به شعور مخاطبان ادعاهای بی اساسی همچون تونل های مخفی آب مطرح میکنند.[۸][۹]
طرحهای در حال بهره‌برداری
- تونل کوهرنگ ۱ - از کارون به زاینده رود -۲۹۳ میلیون متر مکعب[۵][۱۰][۱۱]
- تونل کوهرنگ ۲ - از کارون برای صنایع توسط وزارت نیرو - ۱۹۰ میلیون متر مکعب
- تونل چشمه لنگان - از فریدونشهر به زاینده رود - ۱۲۰ میلیون متر مکعب[۱۲]
- تونل خدنگستان - از چغیورت به زاینده‌رود - ۴۴ میلیون متر مکعب، قطر تونل: سه و دو دهم متر[۱۲][۱۳]
- طرح انتقال آب به یزد - از حوضه زاینده‌رود به حوضه کویر سیاه‌کوه - ۶۰ میلیون مترمکعب آب شرب و مقدار نا معلوم برای صنعت (دبی طراحی ۹۸ میلیون مترمکعب بوده‌است)[۱۴]
- طرح انتقال آب بن-بروجن - از حوضه بحرانی زاینده رود به حوزه پر آب کارون - ۶۰ میلیون متر مکعب برای صنعت و شرب
- طرح انتقال تونل گلاب ۱ - از حوزه زاینده‌رود به کاشان برای تامین آب شرب
طرحهای در حال ساخت و مطالعه
- تونل کوهرنگ ۳ - از کارون به زاینده رود - ۱۲۰ میلیون متر مکعب [۱۵]
- طرح بهشت آباد - از کارون به فلات مرکزی - ۵۸۰ میلیون متر مکعب (این طرح برای تامین آب شرب سه استان یزد ، اصفهان و کرمان در حال مطالعه است.)[۱۶]
به غیر از تونل اول کوهرنگ که پیشینه تاریخی دارد و تاریخ شروع آن به دوره صفویه می‌رسد بقیه طرح ها برای جبران برداشت ها و بارگذاری ها بر روی زاینده رود بوده به بیان دیگر مسئولان در گذشته از زاینده‌رود برای اهداف آبی مختلف آب قرض کرده اند و طرح های آب بدهی آنها به این حوزه است که آن را نپرداخته اند و امروز زاینده رود در بحران است. قصه پرغصه زاینده‌رود را حالا بیش از دودهه است که همه می‌دانند؛ رودی که این روزها جز بستری خشک و محلی برای دفن زباله‌های پلاستیکی چیزی از آن باقی نمانده است و نبود آب نیز باعث شده تا تنش‌هایی بین اصفهان و استان‌های همسایه به وجود آید. نمونه آن نیز عملیاتی‌شدن پروژه بن‌بروجن در سال گذشته بود که بارها اصفهانی‌ها به‌ویژه کشاورزان با اجرای آن مخالفت کرده بوند.[۱۷]
طرح آب کوهرنگ ۲ برای تخصیص آب به صنایع اصفهان توسط وزارت نیرو
منابع و مصارف حوضه آبریز زاینده‌رود
مطابق مصوبات جلسه چهارم شورای هماهنگی مدیریت به‌هم‌پیوسته منابع آب حوضه آبریز زاینده‌رود منابع و مصارف حوضه زاینده‌رود به شرح زیر است:[۱۸][۱۹]
| ردیف | مصارف | حجم (میلیون متر مکعب) | منابع | حجم (میلیون متر مکعب) |
|---|---|---|---|---|
| ۱ | محیط زیست | ۱۷۶ | رژیم طبیعی و کوهرنگ یک | ۸۴۵ |
| ۲ | حقابه‌بران اصفهان | ۴۱۹ | ||
| ۳ | سهمابه‌بران اصفهان | ۶۵۵ | ||
| ۴ | حقابه شرب | ۳۰ | ۲۹۳ | |
| ۵ | حقابه صنعت | ۴۰٫۳ | ||
| ۶ | برداشت‌ها و تخصیص‌های چهارمحال و بختیاری | ۲۳۷ | کوهرنگ دو | ۲۲۴ |
| ۷ | شرب اصفهان | ۴۰۴ | کوهرنگ سه | ۱۲۰ |
| ۸ | شرب کاشان | ۴۹ | چشمه لنگان و خدنگستان | ۱۳۰ |
| ۹ | شرب یزد | ۹۸ | بهشت‌آباد | ۲۵۰ |
| ۱۰ | صنعت اصفهان | ۱۵۹٫۷ | پساب | ۲۰۰ |
| ۱۱ | بخشی از شرب، صنعت و حق اشتراکی‌ها | ۳۰۳ | آب زیرزمینی | ۳۰۳ |
| جمع مصارف | ۲۲۶۸ | جمع منابع | ۱۸۶۲ | |
وضعیت جریان رودخانه
طبق تعریف سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا (USEPA) جریان فصلی جریانی است که در طی دوره‌های به‌خصوصی از سال جریان دارد.[۲۰] طبق تعریف سازمان زمین‌شناسی آمریکا نیز جریان دائمی جریانی است که به‌صورت همیشگی (از نظر زمانی) جریان دارد.[۲۱] رودخانه زاینده‌رود و تالاب بین‌المللی گاوخونی، مهمترین رودخانه و تالاب حوضه آبریز فلات مرکزی ایران، و دارای رژیم آبدهی دائمی هستند.[۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶] با این وجود، آبدهی رودخانه در برخی محدوده‌های مطالعاتی، تحت تأثیر عوامل انسانی فصلی شده‌است.[۳۷]
وضعیت جریان رودخانه به تفکیک محدوده‌های مطالعاتی به ترتیب زیر است:[۶]
| زیرحوضه | مساحت زیرحوضه | کد زیرحوضه | محدوده مطالعاتی | آبدهی | مساحت محدوده مطالعاتی |
|---|---|---|---|---|---|
| پلاسجان | ۴۲۴۶ | ۶-۱-۱ | داران- دامنه | دائمی | ۶۹۲ |
| چهل‌خانه | دائمی | ۱۵۰ | |||
| بویین‌میاندشت | دائمی | ۹۹۳ | |||
| کوهرنگ | دائمی | ۱۴۷۳ | |||
| چادگان | دائمی | ۹۳۸ | |||
| شور | ۴۰۲۳ | ۶-۱-۲ | بن-سامان | دائمی | ۷۲۹ |
| مبارکه-دهاقان | فصلی | ۳۲۹۴ | |||
| خشکرود | ۵۷۱۶ | ۶-۱-۳ | میمه | فصلی | ۲۰۱۸ |
| علویجه-دهق | فصلی | ۱۴۹۶ | |||
| مورچه‌خورت | فصلی | ۲۲۰۲ | |||
| مرغاب | ۱۱۹۴۸ | ۶-۱-۴ | کرون | دائمی | ۸۳۵ |
| نجف‌آباد | فصلی | ۱۵۹۸ | |||
| مهیار | فصلی | ۵۲۰ | |||
| اصفهان-برخوار | فصلی | ۳۸۷۸ | |||
| کوهپایه-سگزی | فصلی | ۵۱۱۷ |
پل‌ها
پل تاریخی روستای اورگان در شهرستان چادگان ۴۰ کیلومتر بالاتر از سد زاینده‌رود واقع شده‌است که اولین پل قدیمی بالادست زاینده‌رود می‌باشد. از معروف‌ترین پل‌ها بر روی زاینده‌رود در استان چهارمحال و بختیاری پل زمانخان (از خان‌ها ی بزرگ تُرکان ایل نفر) و پل هوره می‌باشد.
در استان اصفهان پل‌های مشهور تاریخی سی و سه پل یا پل الله‌وردی خان، پل خواجو، پل جویی، پل مارنان، پل کله، پل فلاورجان، پل بابا محمود و پل‌های اژیه و ورزنه بنا شده‌است. قدیمی‌ترین پل ساخته شده بر روی زاینده‌رود «پل شهرستان» است.
نمای روبرویی از پل زمانخان تابستان ۱۳۹۲
پل خواجو هنگام غروب
پل زمانخان - تابستان ۱۳۹۲
اصفهان ۲۵ آبان ۱۳۸۵
_003.jpg)
فصول و سالهای مختلف زاینده‌رود
سواحل رودخانهٔ زاینده‌رود در جوار باغات و جنگل‌های طول مسیر نمای زیبایی دارد.
مقدار آب زاینده‌رود در فصول مختلف و زمان‌های گوناگون متفاوت بوده‌است.[۳۸] اواخر زمستان و اوایل بهار، رودخانه زاینده‌رود اغلب سیل‌آبی بوده حداکثر دبی لحظه‌ای این رودخانه در فروردین ماه ۱۳۲۸ به رقم ۴۰۰ مترمکعب در ثانیه در ایست‌گاه پل ورزنه رسیده‌است. نکته قابل‌توجه آن که زاینده‌رود و مصب آن یعنی گاوخونی تا قبل ازسال ۱۳۳۳ روندی طبیعی را طی نموده و از آن پس بیلان آبی این رودخانه در شرایط غیرطبیعی واقع گردیده‌است، چرا که از سال ۱۳۳۳ به بعد تحت‌تأثیر تونل اول کوهرنگ و در مهر ماه ۱۳۴۹ نیز تحت‌کنترل سد زاینده‌رود دبی آن از روندی غیرطبیعی برخوردار بوده‌است.[۳۹]
خشک شدن رودخانه زاینده‌رود
زانیده رود حدودً از سال ۱۳۸۶ جریان دائمی خود در کل مسیر را از دست داده و خشک شدن آن در شهر اصفهان از نظر توریستی بسیار تأثیر گذار بوده ولی این رودخانه تا حدود شهر زرین‌شهر از توابع استان اصفهان همواره دارای جریان بوده‌است. عمده‌ترین دلایل خشک شدن زاینده‌رود خشکسالی چند ده ساله در بالا دست و در رشته کوه‌های زاگرس می‌باشد. ارتفاع برف در سرچشمه‌ها مانند زردکوه و چلگرد که حتی در تابستان بیش از ۲ متر بوده در سال ۱۳۹۶ در بهار به کمتر از ۱ متر رسیده بنابراین علاوه بر کاهش دبی سرچشمه‌های خود زاینده‌رود، دبی تونل‌هایی که آب کارون را به زاینده‌رود منتقل میکنند نیز کاهش یافته‌است؛ ولی از خطاهای انسانی در پایین دست که رودخانه زاینده‌رود را با خشکی مواجه کرده می‌توان در موارد ذیل خلاصه کرد:
- تبدیل ۱۸۰ هزار هکتار مراتع منابع طبیعی به باغ در بالادست رودخانه زاینده‌رود در استان چهارمحال و منطقه فریدن.
- ایجاد بندهای سازه ای و مخزنی جهت توسعه کشاورزی در سراب حوضه به اسم آبخیزداری
- استقرار صنایع بزرگ از جمله ذوب‌آهن اصفهان، پالایشگاه نفت اصفهان، پتروشیمی اصفهان، صنایع شیمیایی، فولاد مبارکه، شرکت نفت سپاهان و بسیاری از صنایع آب بر همچون نیروگاه‌ها در مسیر انتقال می‌باشد. به عنوان مثال، شرکت فولاد مبارکه حدود ۲۷ میلیون متر مکعب آب مصرف می‌کند که این میزان شش درصد از کل مصرف شهر است. خشکی رودخانه سبب سازِ بیکار شدنِ چندصدهزار ساکنان پایین دست رودخانه شده و به مهاجرت فصلی یا کامل آنها به استان‌های دیگر یا شهر اصفهان منجر گشته‌است.[۴۰]
- الگوی کشت نامناسب در پایین دست: کشت نامناسب با اقلیم منطقه مانند کشت برنج در استان اصفهان و شهرستانهای لنجان، زرین‌شهر، باغ‌بهادران[۴۱]
- رودخانه زاینده‌رود سال هاست که برای مقاطع بلند مدت خشک شده‌است. این مشکل از اوایل دهه ۷۰ و در دولت محمد خاتمی و با انتقال آب به استان یزد آغاز گردید و در دولت بعدی نیز ادامه یافت. محمود احمدی‌نژاد در سفر به استان چهارمحال و بختیاری شرایطی را فراهم آورد که شرایط تقسیم آب کاملاً بهم خورد و حق آبه شیخ بهایی نادیده گرفته شد و با برداشت‌های بی‌رویه، موجب عدم رسیدن آب به پشت سد زاینده‌رود شده‌است. از عوامل اصلی خشک شدن رودخانه می‌توان به این موارد اشاره کرد:
فاز نخست انتقال آب از زاینده‌رود به شهر یزد در اسفندماه ۱۳۷۸ توسط محمد خاتمی رئیس‌جمهور وقت به بهره‌برداری رسید.[۴۲] یکسال بعد یعنی در سال ۱۳۷۹ زاینده‌رود خشک شد.[۴۳]
- برداشت بی‌رویه آب در مسیر رودخانه در محدوده سد تا پل کله توسط پمپاژ که به تنهایی بیش از کل میزان آبی است که سالانه توسط تونل دوم و تونل چشمه لنگان وارد حوضه زاینده‌رود می‌شود. این میزان هم‌اکنون در حدود ۲۹۰میلیون متر مکعب است که سال به سال در حال افزایش است.
- انتقال حدود ۱۴۰ میلیون متر مکعب آب به صنایع استان‌های یزد و کاشان
با وجود خشکی زاینده‌رود هر ساله در بودجه سنواتی برای خط لوله دوم زاینده‌رود به یزد و نیز طرح انتقال آب زاینده‌رود به فولاد بروجن (طرح بن-بروجن)، توسط مجلس و دولت هزینه می‌شود.[۴۴]
توجه به این نکته مهم است که ایران عضو کنوانسیون بین‌المللی رامسر است که بر طبق آن حق ندارد قوانینی تصویب کند که بر اثر آن تالاب‌ها خشک شوند. این در حالی است که برداشت بی‌رویه آب از حوزه آبریز زاینده‌رود در فلات مرکزی و اختصاص آن به صنایع و مناطق دیگر خلاف تعهد ایران در این کنوانسیون است.
اعتراض‌ها به خشک شدن زاینده‌رود
اعتراض کشاورزان اصفهان
در اسفند ماه سال ۱۳۹۱ عده‌ای از کشاورزان شرق استان اصفهان در اعتراض به انتقال آب زاینده‌رود به صنایع استان یزد و خشک شدن رودخانه به تأسیسات انتقال آب از استان اصفهان به استان یزد خساراتی وارد کردند که مسئولان یزد مدعی شده‌اند این خسارات باعث قطعی و جیره‌بندی آب در استان یزد شد. نماینده شهرهای تفت و میبد در مجلس شورای اسلامی دروغ پردازی برخی مسئولان استان اصفهان را دلیل اعتراض کشاورزان دانست.[۴۵][۴۶] همچنین سید یوسف طباطبایی نژاد، امام جمعه اصفهان ترکاندن لوله انتقال آب زاینده‌رود به استان یزد را غیرشرعی دانست.[۴۷] پس از اعتراض کشاورزان، خبرگزاری مهر از گفتگو میان مسئولان استان اصفهان و ۵۵ نفر از نمایندگان کشاورزان معترض خبر داد و شرایط اجتماعی شرق استان اصفهان را آرام توصیف کرد.[۴۸] معاون سیاسی امنیتی استانداری اصفهان مدعی شده‌است که این درگیری‌ها کشته‌ای نداشته و تنها ۳۵ نفر زخمی داشته‌است.[۴۹] همچنین به گفته وی در اثر این درگیری‌ها یک نفر به کما رفته و چند نفر در اثر برخوردِ ساچمه دچار آسیب چشمی شده‌اند که ممکن است به تخلیه چشم ایشان منجر شود.[۵۰] مهدی بصیری رئیس کمیته آب کمیسیون کشاورزی اتاق اصفهان مدعی شد آب انتقالی به یزد در بخشِ صنعتِ این استان مصرف می‌شود.[۵۱] لازم است ذکر شود هیچ آمار دقیقی در زمینه میزان آب انتقالی به یزد وجود ندارد و مسئولانِ دو استان ارقامی مابینِ ۶۵ تا ۹۵ میلیون متر مکعب را ذکر کرده‌اند. در جریان این اعتراضات تعدادی از کشاورزان از ناحیه چشم هدف گلوله‌های ساچمه‌ای نیروهای امنیتی قرار گرفته و نا بینا شدند.[۵۲]
کمیته پیگیری مسائل و مشکلات زاینده‌رود
پس از خشک شدن رودخانه زاینده‌رود و اعتراضات کشاورزان اصفهان کمیته پیگیری مسائل و مشکلات زاینده‌رود به ریاست عباس مقتدایی تشکیل گردید که در نهایت با پیگیری‌های اعضای این کمیته، نمایندگان مجلس و مسئولان استان اصفهان، شورای عالی آب مصوبات نه‌گانه‌ای را به نفع زاینده‌رود به تصویب رساند.
اعتراض شهروندان اصفهان مهر ۱۳۹۶
در ۱۸ مهر ۱۳۹۶ در پی فراخوان در فضای مجازی به مناسبت ۱۸ مهر (روز نکوداشت زاینده‌رود) گروهی از مردم اصفهان در اعتراض به ادامه خشک شدن زاینده‌رود تجمع کردند. در این تجمع، که در مقابل پل خواجو برگزار شد، حاضران خواستار اختصاص حق آبه کشاورزان حاشیه زاینده‌رود شدند و از دولت ایران خواستار عملی کردن وعده‌های خود در این مورد شدند.[۵۳]
اعتراض شهروندان اصفهان آبان و آذر ۱۴۰۰
در ۲۸ آبان سال ۱۴۰۰ کشاورزان اصفهانی با اعلام فراخوان بر بستر خشک زاینده‌رود تجمع کردند، این تجمع با استقبال چند هزارنفری شهروندان مواجه شد. اعتراضات پس از برخورد قهرآمیز نیروهای امنیتی به خشونت کشیده شد و رنگ‌وبوی ضدحکومتی به خود گرفت.[۵۴]
تاریخچه نظام‌نامه‌های استفاده از آب زاینده‌رود
رودخانه آب شیرین و دایمی حوزه داخلی ایران، از قدیم‌الایام به ضرورت بهره‌برداری و بهره‌وری درست در منطقه خشک با اقلیم ناپایدار اصفهان و حومه، دارای نظم و نسق (تقسیم نامه) ویژه‌ای بوده‌است. آخرین تقسیم نامه آن در عرف جامعه محلی به نام طومار شیخ بهایی موسوم شده‌است. بر اساس این طومار کل آب رودخانه به ۳۳ سهم کلی و ۲۷۵ سهام جزئی تربین ۷ بلوک آبخور آن که از حدود ۷۰ کیلومتری غرب اصفهان تا ۱۲۰ کیلومتری شرق این شهر ادامه داشته‌است تقسیم شده‌است. (حسینی ابری، ۱۳۷۹، ۷۱) تقسیم آب بر اساس طومار از ۷۵ روز بعد از نوروز تا آخر آبان ماه به مدت ۱۶۰ روز مجری بوده و در فصول سرد سال که نیاز به آبیاری وجود نداشته‌است، به اصطلاح رودخانه آزاد بوده، و هر کس به هر میزان نیاز داشته‌است می‌توانسته از آن بهره‌برداری نماید. از ویژگی‌های اصلی طومار یکی این است که، در آن هیچ روستا و مزرعه در کل منطقه و هیچ باغ و محله‌ای در داخل شهر از قلم نیفتاده و نمای بیش از یکهزار واحد آبیاری آن در ۲۷ صفحه A4 تنظیم شده و از شرح و بست‌های بی‌مورد در آن خود داری شده‌است. (بازنویس طومار) ویژگی دیگر آن این که، طومار به خط سیاقی نوشته شده‌است و بعضاً اسامی آن بدون نقطه ثبت شده که تطبیق محلی آن برای غیر اهل فن کمی مشکل است. نگارنده در کتاب زاینده‌رود از سرچشمه تا مرداب، کوشیده‌است تا این مشکل را حل نماید. طومار مزبور تا سالهای اخیر که شبکه جدید آبیاری رودخانه تکمیل نشده بود (در بلوک آیدُغمش، آشیان و رودشتین) مجری بود.
روز نکوداشت زاینده‌رود
روز ۱۸ مهر ماه در سال ۱۳۸۲ از سوی تشکل‌های زیست‌محیطی استان‌های اصفهان و چهارمحال و بختیاری به عنوان «روز نکوداشت زاینده‌رود» نامگذاری شد. نخستین تجمع و راهپیمایی به این مناسبت در ۱۸ مهر ماه همان سال توسط تشکل‌های زیست‌محیطی استان اصفهان در کنار بستر خشک زاینده‌رود در شهر اصفهان، که ۳ سال از شروع خشکی‌های بلند مدت آن بر اثر انتقال تمام آب موجود به یزد[۴۳] گذشته بود، انجام شد. مهمترین شعار تجمع مذکور این بود: «زاینده‌رود را زنده، کامل و همیشه می‌خواهیم»[۵۵]
جان بخشی دوباره زاینده‌رود
مردم اصفهان هر بار با رهاسازی آب در بستر خشک‌شده در نقاط مختلف مانند پارک ناژوان، سی‌وسه‌پل، خواجو، پل‌جویی و پل ورزنه نظاره‌گر جریان یافتن زندگی در طول این رودخانه حیات‌آفرین هستند و با گرفتن عکس هیجان خود را با دیگران به اشتراک می‌گذارند.[۵۶]
زاینده‌رود در فرهنگ و هنر
اگر چه زنده رود آب حیات است
ولی شیراز ما از اصفهان به (حافظ)[۵۷]
به منزلگه حاتم آمد فرود
برآسود چون تشنه بر زنده‌رود (سعدی)[۵۸]
نیل کم از زنده رود و مصر کم از جی
قاهره مقهور پادشای صفاهان (خاقانی)[۵۹]
در موسیقی:به اصفهان رو:
به اصفهان رو که تا بنگری بهشت ثانی
به زنده رودش سلامی ز چشم ما رسانی. شعر از ملک الشعرای بهار[۶۰]
فرونشست در اصفهان
به طور کلی افت تدریجی یا ناگهانی زمین به تراز پائین تر در نتیجه جابجایی زیرسطحی مصالح زمین فرونشست نامیده می شود. در حقیقت فرونشست، جابجایی و تغییر شکل خاک به صورت آنی و یا به مرور زمان می باشد.
ریشه‌ی اصلی فرونشست در اصفهان، افت سطح آب زیرزمینی است که اثرات ویرانگری را بر زیرساخت‌ها و زندگی اجتماعی مردم این منطقه دارد. این افت سطح آب زیرزمینی به دلیل خشک شدن ناگهانی چشمه‌های تغذیه‌کننده آبخوان اصفهان اتفاق افتاده است. برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی نیز به فرونشست افزوده است و به طور متوسط هر سال حدود ۱ متر افت سطح آب در این آبخوان را مشاهده می‌کنیم.
وضعیت جوی گوه‌ای آبخوان اصفهان-برخوار، با اختلاف ارتفاع زیاد بین سنگ بستر جنوبی و شمالی آن، و حرکت جریان آب از جنوب به سمت شمال، نیز به افزایش فشار بر زیرساخت‌های این منطقه کمک می‌کند. مدل‌سازی‌ها نشان می‌دهد که حتی اگر تمامی چاه‌های آب این منطقه خاموش شوند، اگر رودخانه زاینده‌رود تغذیه کننده آبخوان اصفهان-برخوار را به خوبی تامین نکند، کنترل فرونشست غیرممکن خواهد بود. در واقع، حتی در مواقعی که جریان رودخانه زاینده‌رود وجود دارد، تأثیر آن بر سطح آب آبخوان قابل مشاهده است و این نشان می‌دهد که کنترل فرونشست باید با توجه به هر دو عامل، چاه‌های آب و رودخانه‌ها، انجام شود.
نگارخانه
جستارهای وابسته
منابع
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
