زبان اکسیتان

زبان اکسیتان، اوکسیتان یا اکسیتانی (به اکسیتان: occitan) یک یا گروهی از چندین زبان رومی است که که در جنوب فرانسه، موناکو، دره‌های اکسیتان ایتالیا و همچنین دره آران اسپانیا گفتگو می‌شود. این مناطق در مجموع اکسیتانیا نامیده می‌شوند. اکسیتان همچنین در درون بوم گواردیا پیمونتزه (کالابریا، ایتالیا) تکلم می‌شود. برخی زبان کاتالان را جزو اکسیتان می‌دانند، چرا که فاصله میان این زبان و برخی از گویش‌های اکسیتان (مانند زبان گاسکون) مانند فاصله بین گویش‌های مختلف اکسیتان است. کاتالان تا پایان قرن نوزدهم گویشی از زبان اکسیتان محسوب می‌شد و هنوز هم نزدیکترین خویشاوند آن باقی مانده‌است.^[۸]

اکسیتان
occitan, lenga d'òc, provençal
زبان بومی در	فرانسه، اسپانیا، ایتالیا، موناکو
قومیت	اکسیتان‌ها
شمار گویشوران	۱۱۰٬۰۰۰ تا ۷۸۹٬۰۰۰ نفر[۱][۲]  (بدون تاریخ)
تبار	هندواروپایی ایتالی رومی غربی گالی-رومی اکسیتانو-رومی اکسیتان
گونه‌های نخستین	اکسیتان باستان اکسیتان
گویش‌ها	اورنیاتی گاسکون (شامل گویش آرانی) لانگدوسی لیموزینی پرونسی زبان ویوارو-آلپین نیسی شوادی †
سامانه نوشتاری	الفبای زبان لاتین (الفبای اکسیتان)
وضعیت رسمی
زبان رسمی در	کاتالونیا ( اسپانیا)
زبان اقلیت شناخته‌شده در	فرانسه  ایتالیا[۳]  موناکو
تنظیم‌شده توسط	شورای زبان اکسیتان؛[۴] کنگره دائم زبان اکسیتان؛[۵] موسسه مطالعات آرانی[۶]
کدهای زبان
ایزو ۱–۶۳۹	oc
ایزو ۲–۶۳۹	oci
ایزو ۳–۶۳۹	oci – کد همگانی کد اختصاصی:
گلاتولوگ	occi1239[۷]
زبان‌شناسی	51-AAA-g & 51-AAA-f
این نوشتار شامل نمادهای آوایی آی‌پی‌ای است. بدون پشتیبانی مناسب تفسیر، ممکن است علامت‌های سوال، جعبه یا دیگر نمادها را جای نویسه‌های یونی‌کد ببینید.

گویشی از اکسیتان معروف به آرانی در دره آران کاتالونیا زبان رسمی است. از سپتامبر ۲۰۱۰، پارلمان کاتالونیا زبان اکسیان آرانی را به عنوان زبان رسمی مورد استفاده در دره آران در نظر گرفته‌است.

در طول تاریخ از نام‌های لیموزینی (Lemosin)، لانگدوسی (Lengadocian)، گاسکون و بعداً پرونسی (Provençal , Provençau یا Prouvençau) به عنوان مترادف اکسیتان استفاده شده‌است. امروزه «پرونسی» عمدتاً به عنوان گویش اکسیتان پروانس در جنوب شرقی فرانسه گفته می‌شود.

برخلاف سایر زبان‌های رومی مانند فرانسوی یا اسپانیایی، هیچ زبان معیار نوشتاری واحدی به نام «اکسیتان» وجود ندارد و زبان اکسیتان در فرانسه، محل زندگی بیشتر اکسیتان‌ها، هیچ وضعیت رسمی ندارد. در عوض، چندین روش معیار برای نوشتن اکسیتان وجود دارد که برخی از آن‌ها بر اساس همه گویش‌ها و برخی دیگر بر اساس گویشی خاص هستند. این تلاش‌ها به دلیل کاهش روز افزون استفاده از زبان اکسیتان به عنوان یک زبان گفتاری در بسیاری از مناطق جنوبی فرانسه و همچنین تفاوت‌های چشمگیر در واج‌شناسی و واژگان در میان گویش‌های مختلف اکسیتان با مانع روبرو می‌شود.

بقای طولانی مدت زبان اکسیتان کاملاً مورد تردید است. طبق کتاب سرخ زبان‌های در معرض خطر یونسکو،^[۹] چهار گویش از شش گویش اصلی اکسیتان (پرونسی، اورنیاتی، لیموزینی و لانگدوسی) به شدت در معرض خطر و دو گویش دیگر (گاسکونگاسکون و ویواریو-آلپین) قطعا در معرض خطر هستند.

نام

نام اکسیتان از lenga d'òc («زبان òc») گرفته شده‌است، òc در اکسیتان به معنای بله است. در حالی این اصطلاح به صورت شفاهی پس از انحطاط لاتین به کار می‌رفته‌است، در مستندات تاریخی برای نخستین بار دانته، شاعر ایتالیایی قرون وسطی، به وجود زبان اک (langue d'oc) اشاره کرده‌است. او در یکی از آثارش می‌گوید: «nam alii oc, alii si, alii vero dicunt oil» («برخی oc می‌گویند، گروهی sì و دیگران oïl می‌گویند») او بدین ترتیب سه زبان اصلی ادبی رومی را بر اساس واژه هر زبان برای «بله» برجسته می‌کند؛ زبان òc (اکسیتان)، زبان oïl (فرانسوی)، و زبان sì (سیسیلی و ایتالیایی). البته این تنها ویژگی تعیین‌کننده هر گروه نبود.

تاریخ

تکامل زبانی در جنوب غربی اروپا از ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ م

از آنجا که قلمرویی که در آن اکسیتان گفتگو می‌شود، توسط سایر زبان‌های رومی احاطه شده‌است و بنابراین عوامل خارجی بر پیدایش و توسعه آن تأثیر گذاشته‌اند. عواملی که باعث شدند اکسیتان به صورت جداگانه تکامل بیابد عبارتند از:

• کوه‌ها و دریاها: دامنه زبان اکسیتان به ترتیب با مدیترانه، اقیانوس اطلس، ماسیف مرکزی، آلپ و پیرنه محدود می‌شود.
• مناطق میانگیر: زمین‌های خشک، مرداب‌ها و مناطق لم یرزع و مقاوم در برابر استعمار جدایی بیشتر را ایجاد می‌کند (قلمرو بین لوآر و گارون، فلات صحرای آراگون).
• جمعیت ثابت: برخی از مردم اکسیتان‌زبان از نژاد مردمی هستند که از زمان‌های پیش از تاریخ در این منطقه زندگی می‌کنند. ^[۱۰]
• نفوذ ناچیز سلتی ^[۱۰]
• نفوذ تاریخی و طولانی مدت روم: ژولیس سزار یک بار گفت که مردم آکتین می‌توانند به رومی‌ها یاد دهند که چگونه بهتر به لاتین صحبت کنند. به گفته مولر، «جدایی زبانی فرانسه با تأثیر رومیان آغاز شد» ^[۱۰]
• واژگان جداگانه: اگرچه زبان اکسیتان میان زبان‌های گالی-رومی و ایبرو-رومی قرار دارد، اما این زبان «حدود ۵۵۰ کلمه از لاتین به ارث برده‌است که در زبان‌های اوییل یا فرنکو-پروونسال وجود ندارند» ^[۱۰]
• آلمانی‌شدن ناچیز: «فرهنگ واژگان فرانکی و تأثیر آوایی آن اغلب در بالای خط oc/oïl پایان می‌یابد» ^[۱۰]

اکسیتان در شبه‌جزیره ایبری

کاتالان در مناطق ساحلی دریای مدیترانه شمالی و مرکزی اسپانیا و جزایر بالئاری رابطه تنگاتنگی با زبان اکسیتان دارد و این دو از نظر بسیاری ویژگی‌های زبانی یک منشأ مشترک دارند (نگاه کنید به زبان‌های اکسیتانو-رومی). این زبان از نخستین زبان‌های رومی بود که در قرون وسطی به عنوان وسیله‌ای برای نوشتن ادبیات استفاده می‌شد. در قرون ۱۲ و ۱۳، کوچ‌نشینان کاتالان به زبان اکسیتان می‌نوشتند.

دسته‌بندی

زبان اکسیتان را در شاخه اکسیتانو-رومی زبان‌های گالی-رومی است که خود از شاخه غربی گروه رومی زبان‌های هندواروپایی به‌شمار می‌رود. دیگر زبان‌های شاخه اکسیتانو-رومی کاتالان (شامل والنسیایی) و آراگونی هستند که بیشتر در شمال شرقی اسپانیا گفتگو می‌شوند.

مقایسه واژگان

مقایسه ۲۴ واژه در زبان‌های رومی^[۱۱][۱۲]

واژه	اکسیتان	کاتالان	(کامپیدانی) ساردنیایی	ایتالیایی	فرانسوی	اسپانیایی	پرتغالی	رومانیایی
عموزاده	cosin	cosí	fradili	cugino	cousin	primo	primo	văr
برادر	fraire	germà	fradi	fratello	frère	hermano	irmão	frate
خواهرزاده	nebot	nebot	nebodi	nipote	neveu	sobrino	sobrinho	nepot
تابستان	estiu	estiu	istadi	estate	été	verano, estío[۱۳]	verão, estio[۱۳]	vară
عصر	ser, vèspre	vespre	seru	sera	soir	tarde, noche[۱۴]	tarde, serão[۱۴]	seară
صبح	matin	matí	mangianu	mattina	matin	mañana	manhã, matina	dimineață
ماهی تابه	padena	paella	paella	padella	poêle	sartén	frigideira, fritadeira	tigaie
تخت	lièch	llit, lèit	letu	letto	lit	cama, lecho	cama, leito	pat
پرنده	aucèl	ocell, au	pilloni	uccello	oiseau	ave, pájaro	ave, pássaro	pasăre
سگ	gos, canh	gos, ca	cani	cane	chien	perro, can	cão, cachorro	câine
آلو	pruna	pruna	pruna	prugna	prune	ciruela	ameixa	prună
کَره	bodre	mantega	burru, butiru	burro	beurre	mantequilla, manteca	manteiga	unt
تکه	tròç, petaç	tros	arrogu	pezzo	morceau, pièce	pedazo, trozo[۱۵]	pedaço, bocado	bucată
خاکستری	gris	gris	canu	grigio	gris	gris, pardo[۱۶]	cinza, gris	gri,[۱۷] sur, cenușiu
گرم	caud	calent	callenti	caldo	chaud	caliente	quente	fierbinte
بسیار	tròp	massa	tropu	troppo	trop	demasiado	demais, demasiado	prea
خواستن	vòler	voler	bolli(ri)	volere	vouloir	querer	querer	a vrea
گرفتن	prene, prendre	prendre	pigai	prendere	prendre	tomar, prender	apanhar, levar	a lua
نماز خواندن	pregar	pregar	pregai	pregare	prier	orar	orar, rezar, pregar	a se ruga
پرسیدن	demandar	demanar/preguntar	dimandai, preguntai	domandare	demander	pedir, preguntar	pedir, perguntar	a cere, a întreba
گشتن	cercar	cercar/buscar	circai	cercare	chercher	buscar	procurar, buscar	a căuta
وارد شدن	arribar	arribar	arribai	arrivare	arriver	llegar, arribar	chegar	a ajunge
سخن گفتن	parlar	parlar	chistionnai, fueddai	parlare	parler	hablar, parlar	falar, palrar	a vorbi
خوردن	manjar	menjar	pappai	mangiare	manger	comer	comer (papar in slang), manjar	a mânca

پراکندگی جغرافیایی

«پاک باش و به فرانسوی صحبت کن» که در پشت دیوار یک مدرسه جنوب فرانسه نوشته شده‌است

تظاهراتی دوازده هزار نفری در حمایت از رسمیت‌بخشی اکسیتان در کارکاسون، ۲۲ اکتبر ۲۰۰۵

گرچه اکسیتان در بیشتر روستاهای جنوب فرانسه تا قرن بیستم یک زبان روزمره بود، اما طبق برآوردهای سال ۲۰۱۲ حدود ۱۰۰٬۰۰۰ نفر در فرانسه به این زبان صحبت می‌کردند.

طبق سرشماری سال ۱۹۹۹ فرانسه، ۶۱۰٬۰۰۰ نفر گویشور بومی این زبان بودند (تقریباً همه آن‌ها بومی فرانسوی نیز بودند) و شاید یک میلیون نفر دیگر تا حدی بدان تسلط داشتند. طبق الگوی تغییر زبان، بیشتر این بازمانده‌ها را باید در میان پیرترین جمعیت‌ها یافت. فعالان اکسیتان (که اکسیانیست نامیده می‌شوند) تلاش می‌کنند در پیش‌دبستانی‌های به زبان اکسیتان (Calandretas) زبان را دوباره به جوانان معرفی کنند.

با این وجود، تعداد گویشوران مسلط به زبان اکسیتان به طرز چشمگیری در حال کاهش است. یک گردشگر در شهرهای جنوب فرانسه بعید است یک واژه اکسیتان در خیابان (یا حتی در خانه) بشنود و احتمالاً گهگاهی فقط در تابلوهای خیابانی اکسیتان را ببیند که در بیشتر موارد برابر فرانسوی با برجستگی بیشتری نشان داده شده‌است.

اکسیتان‌ها، در نتیجه بیش از ۲۰۰ سال سرکوب و تحقیر به ندرت در حضور غریبه‌ها، چه اهالی خارج از اکسیتانیا و چه اهالی خارج از کشور، به زبان خود صحبت می‌کنند. اکسیتان هنوز هم توسط بسیاری از افراد پیر در مناطق روستایی گفتگو می‌شود، اما آن‌ها نیز معمولاً هنگام رودررویی با افراد خارجی به زبان فرانسوی سخن می‌گویند.

اکسیتان در خارج از فرانسه در دره آران در شمال شرق اسپانیا، دره‌های اکسیتان (پیمونت و لیگوریا) در شمال غرب و گواردیا پیمونتزه کالابریا در جنوب شرق ایتالیا و همچنین موناکو گفتگو می‌شود. جوامع پراکنده‌ای از اکسیتان‌زبانان در کشورهای مختلف شامل آلمان (وورتمبرگ)، اسپانیا (سن سباستین در سرزمین باسک^[۱۸])، ایالات متحده (والدس^[۱۹][۲۰])، کانادا (استان کبک^[۲۱]) آرژانتین (پیگوئه) و مکزیک (گواناهواتو^[۲۲]) یافت می‌شوند که در نتیجه مهاجرت‌های اخیر بدین مناطق نقل مکان کرده‌اند.

شمار گویشوران

منطقه‌ای که اکسیتان در گذشته در آن رایج بوده امروزه تقریباً ۱۶ میلیون نفر جمعیت دارد. پژوهش‌های اخیر نشان داده‌است که ممکن است تقریباً ۷۸۹٬۰۰۰ نفر در فرانسه، ایتالیا، اسپانیا و موناکو آن را به عنوان زبان نخست گفتگو می‌کنند. در موناکو، زبان اکسیتان با لیگوری مونگاسک که دیگر زبان بومی منطقه است همزیستی می‌کنند.^[۲۳][۲۴] برخی از پژوهشگران اظهار داشتند که تا هفت میلیون نفر در فرانسه این زبان را می‌فهمند،^{[۲۵][۲۶][۲۷]} در حالی که در سال ۱۹۲۱ دوازده تا چهارده میلیون نفر کاملاً با آن صحبت می‌کردند.^[۲۸] در سال ۱۸۶۰، گویشوران اکسیتان بیش از ۳۹٪^[۲۹] از کل جمعیت فرانسه را تشکیل می‌دادند (در برابر ۵۲٪ فرانسوی‌زبان). در دهه ۱۹۲۰ این تعداد به ۲۶٪ تا ۳۶٪^[۳۰] و در سال ۱۹۹۳ به کمتر از ۷٪ رسید.

واج‌شناسی

همخوان‌ها و واکه‌های اکسیتان به شرح زیرند:

همخوان‌ها

	لبی	دندانی/ لثوی	کامی- لثوی	کامی		نرم‌کامی	زبانکی/ چاکنایی
				صاف	لبی‌شدگی
خیشومی	m	n		ɲ		(ŋ)
انسدادی	p b	t d				k ɡ
انسایشی		ts (dz)	tʃ dʒ
سایشی	f (v) β	s z ð	(ʃ) (ʒ)			ɣ	(h)
ناسوده				j	ɥ	w
کناری		l		ʎ
لرزشی		r					(ʀ)
زنشی		ɾ

واکه‌ها

واکه‌ها

IPA	نمونه	برابر انگلیسی
a	quatre	sack
e	fetge	say (بدون صدای y)
ɛ	mètge	sect
i	vitz	cease
ɔ	escòla	cause
u	Tolosa	soup
y	luna	در rue فرانسوی و Blüte آلمانی

گویش‌ها

گویش‌های اکسیتان

  اورنیاتی

  لیموزینی

  ویوارو-آلپین

  پرونسی

  نیسی

  لانگدوسی

  گاسکون

زبان اکسیتان به جای اینکه یک زبان واحد باشد، اساساً توسط گویش‌های آن تعریف می‌شود. این نکته در جنوب فرانسه بسیار مناقشه‌برانگیز است، زیرا بسیاری از مردم زبان اکسیتان را به عنوان یک زبان واقعی نمی‌شناسند و فکر می‌کنند «گویش»‌های آن هر کدام یک زبان هستند.^[۳۱] هر شهر و روستای اکسیتان‌زبان مانند زبان‌های دیگر مناطقی که اساساً گفتاری بوده و زیاد نوشته نمی‌شدند (به عنوان مثال زبان‌های رتی-رومی، فرنکو-پروونسال، آستوری-لئونی و آراگونی)، عملاً گویش خاص خود را دارد که با هم در کل اکسیتانیا یک زنجیره گویشی کلاسیک را تشکیل می‌دهند که به تدریج در طول مسیر از یک طرف به طرف دیگر تغییر می‌کند. با این وجود، متخصصان معمولاً زبان اکسیتان را به شش گویش اصلی تقسیم می‌کنند:

• گاسکون: شامل بیرنی و آرانی (در اسپانیا صحبت می‌شود).
• لانگدوسی (lengadocian)
• لیموزینی (lemosin)
• اورنیاتی (auvernhat)
• پرونسی (provençau یا prouvençau)، از جمله زیرگویش نیسی.
  • زبان شوادی
• ویوارو-آلپین (vivaroaupenc)

سامانه نوشتاری

در حال حاضر دو روش اصلی برای نوشتار اکسیتان استفاده می‌شود، یکی معروف به «کلاسیک»، که براساس اکسیتان معیار قرون وسطی است و دیگری که به دلیل استفاده از آن توسط فردریک میسترال بعضاً «میسترالی» نامیده می‌شود و بر اساس قوانین نوشتاری نوین فرانسوی است. گاهی اوقات، بین کاربران هر سامانه تضاد وجود دارد. الفبای اکسیتان ۲۳ حرف به شرح زیر دارد:

A

B

C

D

E

F

G

H

I

J

L

M

N

O

P

Q

R

S

T

U

V

X

Z

a

b

c

d

e

f

g

h

i

j

l

m

n

o

p

q

r

s

t

u

v

x

z

متن نمونه

یکی از شناخته‌شده‌ترین متن‌ها به اکسیتان بیست و ششمین کانتوی پورجاتوریو از دانته است که آرنو دانیل در آن به راوی پاسخ می‌دهد:

Tan m'abellís vostre cortés deman, / qu'ieu no me puesc ni voill a vos cobrire. / Ieu sui Arnaut, que plor e vau cantan; / consirós vei la passada folor, / e vei jausen lo joi qu'esper, denan. / Ara vos prec, per aquella valor / que vos guida al som de l'escalina, / sovenha vos a temps de ma dolor.

اکسیتان نوین: Tan m'abelís vòstra cortesa demanda, / que ieu non-pòdi ni vòli m'amagar de vos. / Ieu soi Arnaut, que plori e vau cantant; / consirós vesi la foliá passada, / e vesi joiós lo jorn qu'espèri, davant. / Ara vos prègui, per aquela valor / que vos guida al som de l'escalièr, / sovenhatz-vos tot còp de ma dolor.

متن بالا این‌گونه ترجمه می‌شود: بنابراین خواسته مودبانه شما مرا خشنود می‌کند، / من نمی‌توانم خود را از تو پنهان کنم و نخواهم کرد. / من آرنو هستم که گریه می‌کنم و آواز می‌خوانم؛ / من حماقت گذشته را مقصر می‌دانم، / و روز امید شادی‌آور را پیش رویم می‌بینم. / بنابراین من با آن قدرت از تو درخواست می‌کنم / که تو را به قله پله‌ها راهنمایی می‌کند، / مراقب باش که رنج مرا تسکین دهی!

جستارهای وابسته

• درگاه فرانسه
• درگاه ایتالیا
• درگاه اسپانیا
• درگاه زبان

• برغونیو
• زبان کاتالان
• زبان‌های فرانسه