معماری پیشاتاریخی در ایران
From Wikipedia, the free encyclopedia
حدود ۱۰٫۰۰۰ سال پیش یکجانشینی، و بهتَبَعِ آن معماری، از شام و میانرودان به آنچه امروزه ایران است گسترش یافت. جغرافیای ناهموار ایران سبب شد سکونتگاههای این سرزمین متفاوت از دشتهای شام و میانرودان شکل بگیرند. نخستین این سکونتگاهها را مردمان عصر حجر در جلگهٔ خوزستان برپا داشتند که قدیمیترین نمونهٔ کاوششدهشان در ایران علیکُش است که در حدود ۹٫۰۰۰ سال پیش از خانههایی تکاتاقی ساخته شده. باوجوداین، عمدهٔ دانستههای ما در مورد معماری سکونتگاههای ایران پیش از ابداع سفال از درهها و دشتهای اطراف زاگرس مرکزی میآید. یکی ازین سکونتگاهها گنجدره است که نوآوریهای معماری در آن سبب شده بود به نسبت ساختوسازهای معاصر دیوارهایی نازکتر داشته باشد. در شمال غربی ایران ساکنانِ حاجیفیروز خانههایشان را به دو بخش، یکی برای نشستن و دیگری برای کار، تقسیم میکردند و در جنوب شرقی، ساکنانِ تل ابلیس فضایی با کاربرد آیینی ساخته بودهاند. بهسبب خشکی و ناملایمات جغرافیایی فلات مرکزی ایران، تا پیش از ابداع سفال در این منطقه استقرارهای چندانی صورت نگرفت. تنها سکونتگاه شناختهشدهٔ منطقه از این دوران تپهٔ غربیِ سنگ چخماق است. تپهٔ شرقیِ سنگ چخماق هزار سال پس از تپهٔ غربی و پس از ابداع سفال ساخته شده و گذار از فرهنگ بدون سفال به فرهنگ با سفال را در آن میتوان دید که مدلل بر دورهٔ تحول مهمی در مسیر تکامل مدنیت است. سکونتگاه معرف جوامع نوسنگی با سفال در فلات مرکزی ایران تپهٔ زاغه است. در تپهٔ زاغه خانهها به تناسب نوع فعالیت اقتصادی (کشاورزی یا دامداری) ساخته شدهاند و بهنظر میرسد نوعی نظام طبقاتی شکل گرفته بوده. همچنین در این دوران در تپهٔ شمالی سیلک برای ساخت اتاقهای راستگوشه از خشت قالبی استفاده شده که تحول مهمی در معماری بهشمار میرود.
در حدود ۵٫۴۰۰–۵٫۳۰۰ سال پیش (در عصر برنز) شهرهایی بازرگانی در ایران برآمدند که احتمالاً در شبکهٔ فرهنگی مشترکی با هم پیوند داشتهاند. شوشِ پیشاایلامی از مهمترین این شهرها در جنوب غربی ایران بوده که امروزه اثری از آن نمانده. دور شهرهای ملیان و انشان دیوار حصار دفاعی کشیده بودند و فرمانروایی ایلامی نیز کاخ و آرامگاهی در هفتتپه ساخته بودهاست. در این دوران در تپه یحیی در جنوب شرقی ایران ساختمانی بزرگ برای بازرگانان غیربومی ساخته شده بوده و در همین منطقه شهر سوخته بافتی پیچیده داشته که به حوزههای کارکردی مختلف تقسیم شده بودهاست. در گودینتپه در زاگرس مرکزی معابر شهری کوچکی ساخته شده بودهاند که برخی ارابهرو بوده و در دو طرف آنها مغازه یا کارگاههایی قرار داشته. در عصر برنز در تپهٔ جنوبی سیلک در فلات مرکزی ایران محلههایی با خانههای مسکونی و کوچههایی در اطراف خانهها ایجاد شده که با خانههای روستایی امروزی اطراف کاشان سنخیّت دارد. در همین دوران یک سوم فضاهای شهری تپه حصار به فعالیتهای تولیدی اختصاص داشته و ظاهراً مردمان آن ثروتی قابل توجه اندوخته بودهاند. در فلات شمالی ایران هم در تورنگ تپه سازهٔ خشتی بزرگی ساخته شده بوده که با زیگورات بزرگ اور-نامو هماوردی میکرده. در عصر برنز، شمال غربی ایران حوزهای فرهنگی تشکیل میداده که از بقیهٔ ایران متمایز بودهاست. در شمال دریاچهٔ ارومیه سکونتگاهها به الگوی تثبیتشده آناتولی و قفقاز جنوبی نزدیکند. از سکونتگاههای جنوب دریاچهٔ ارومیه به علت کاوشهای محدود الگویی در دست نیست.
در اواخر عصر برنز شهرهای ایران بهتدریج دچار زوال شدند. سه-چهار قرن بعدتر نخستین مردمان آریایی به ایران وارد آمدند و سبب تغییراتی فرهنگی شدند که مبدأ عصر آهن در ایران است. در این زمان در حسنلو در شمال غربی ایران ساختمانهایی عظیم ساخته شد که نشان از حضور طبقهٔ اربابی قدرتمندی دارد. تالارهای ستوندار در این ساختمانها اولین نمونهٔ شناختهشدهٔ این گونهٔ ساختمانی در ایران است. که بعدها در تالارهای تپهٔ شرقی باباجان در زاگرس مرکزی و در معماری هخامنشی پژواک شد. اثر برجستهٔ عصر آهن در جنوب غربی ایران چغازنبیل است که در آن دوران مهمترین مرکز مذهبی مردمان ایلامی بوده و از شاخصترین زیگوراتهای جهان باستان بهشمار میرود. در این دوران در تپهٔ جنوبی سیلک نیز دور دیگری از سکونت آغاز شد که مهمترین اثر معماریش قلعهای است که روی صفه ساخته شده بود. این فن ساختوساز نیز بعدها به یکی از مشخصههای معماری مادها و هخامنشیان تبدیل شد.