یک زبان ایرانی که صحبت شده توسط مردم زازا در ترکیه From Wikipedia, the free encyclopedia
زازاکی[persian-alpha 1]، زازا، زازایی[1] یا دیملی[2] یکی از زبانهای ایرانی شاخهٔ شمالغربی است که در شرق آناتولی (ترکیه) توسط مردم زازایی صحبت میشود. شمار زازازبانان را تا حدود ۴ میلیون تن حدس میزنند.[3] زازا زبانان با جمعیتی حدود ۲ تا ۳ میلیون نفر، چهارمین گروه قومی بزرگ ترکیه را پس از ترکها، کردها و عربها تشکیل میدهند.[4][5][6] زبان زازاکی از نظر دستور زبان، ژنتیک، زبانشناسی و واژگان با زبانهای تالشی، آذری، تاتی ایران، سنگسری، سمنانی، گیلکی و مازندرانی که در سواحل دریای خزر و ایران مرکزی صحبت میشوند، ارتباط نزدیک دارد.[2][7][8][9] اکثریت زازازبانان در شرق و جنوب شرق ترکیه ساکن هستند. زازاها پس از ترکها، کردها و عربها چهارمین گروه قومی بزرگ ترکیه را تشکیل میدهند.[4][5] زبان کردی برای مردم زازا غیر مفهوم است و درک متقابل زبانهای کردی و زازا کاملا کم است.[10] زبان زازا قبلاً دارای لهجه هایی است که در ترکیه صحبت می شود.[11][12]
زبان زازاکی | |
---|---|
وضعیت رسمی | |
تنظیمشده توسط | مؤسسهٔ زبان زازاکی |
کدهای زبان | |
ایزو ۱–۶۳۹ | diq |
ایزو ۲–۶۳۹ | diq |
ایزو ۳–۶۳۹ | zzz |
زبان زازا از نظر زبانشناسی به شاخه ایرانی گروه اصلی هند و ایرانی از خانواده زبانهای هند و اروپایی تعلق دارد.[13][14][15][16] زبان زازاکی از نظر دستور زبان، ژنتیک، زبانشناسی و واژگان با زبانهای تالشی، پارسی آذری، سنگسری، سمنانی، تاتی، گیلکی و مازندرانی که در سواحل دریای خزر و ایران مرکزی صحبت میشوند، ارتباط نزدیک دارد.[7][8] لودویگ پل نشان داد و فاش کرد که زازاکی به زبان تالشی، آذربایجانی قدیم و اشکانی که یک زبان مرده ایرانی است نزدیک است و شباهتهای زیادی با این زبانها دارد[17] و تغییرات صوتی که کردی در طول تاریخ متحمل شدهاست در زازاکی وجود ندارد.[18] به همین ترتیب، در مطالعه ای که در منطقه الازیغ-کبان انجام شد، مشخص شد که درک متقابل بین زازاها و کرد زبانان بسیار کم است.[19] اولین تحقیق در مورد زبان زازاکی در سال ۱۸۵۶ با گردآوریهای زبانشناس پیتر لرچ آغاز شد. لرچ به روسلو رفت، جایی که سربازان عثمانی که در جریان جنگ کریمه به اسارت روسها درآمده بودند، در میان سربازان عثمانی اصالتاً زازا[20] در آنجا رفت و آمد کرد و تالیفات زیادی در زازا ساخت. لرچ این آثار را به ترتیب در سالهای ۱۸۵۶، ۱۸۵۷ و ۱۸۵۸ در سه جلد در روسی منتشر کرد. بعدها، مولر در مطالعه خود زازاکی را به عنوان یک گویش فارسی ارزیابی کرد، اما همچنین تشخیص داد که زازاکی قدیمی تر از کردی و فارسی است و زازاکی از نظر توسعه تاریخی با کردی و فارسی متفاوت است[21] این دیدگاه مولر بعدها توسط ف. سپگل (۱۸۷۱)، و. توماسچک (۱۸۸۷)، و. گایگر (۱۸۹۱–۱۹۰۱) و ا. سوچین (۱۹۰۱) پشتیبانی شد.[22]
نخستین پژوهشگر که زبان زازا را مورد بررسی قرار داد و آن را به تفصیل مورد تجزیه و تحلیل قرار داد، اسکار مان، زبان شناس آلمانی بود. در سال ۱۹۰۵ /۱۹۰۶ زبانشناس آلمانی اسکار مان از سوی آکادمی علوم پروس برای مستندسازی و تحلیل زبانی زبانهای ایرانی غربی مأمور شد. اسکار مان گردآوریهای جامع زازا و ضبطهای زبانی را در مناطق بینگول و سیورک انجام دادهاست. اسکار مان که زازاکی را از نظر آوایی، صرف شناسی، واژگان (لغت شناسی) و ریشه شناسی بررسی کرد، به این نتیجه رسید که زازاکی گویش فارسی یا کردی نیست، بلکه به خودی خود زبانی جداگانه است. اسکار مان در نتیجه تحقیقات خود گفت: «دیدگاهی که قبلاً از جانب من دفاع شدهاست تأیید شدهاست، یعنی زازاکی مطلقاً ربطی به کردی ندارد و من تمام صرف فعلهای عجیب گویش شمالی فارسی میانه متون تورفان را در زبان زازاکی میبینم.»[23] پس از مرگ اسکار مان، کارل هادانک کتاب "Mundarten der Zaza" را با تحلیلهای دستوری در سال ۱۹۳۲ منتشر کرد. هادانک در این کتاب به وضوح زازاکی را خارج از کردی طبقهبندی کردهاست.[24] جایگاه زبان زازاکی در زبانشناسی، پس از اسکار مان (۱۹۰۶) و کارل هادانک (۱۹۳۲)، توسط دیوید نیل مکنزی (۱۹۶۱)، گرنوت ویندفور (۱۹۸۹)، یوست گیپرت (۱۹۹۶) و بسیاری از پژوهشگران زبانشناس دیگر مورد بررسی قرار گرفت و دیدگاه اسکار مان تأیید شد.[25]
جایگاه زازاکی در تاریخ زبانشناسی معاصر مورد بررسی بسیاری از زبان شناسان مانند اسکار مان (۱۹۰۶), کارل هادانک (۱۹۳۲), دیوید نیل مکنزی (۱۹۶۱–۹۵), گرنوت ویندفور (۱۹۸۹), یوست گیپرت (۱۹۹۶), :ودویگ پال (۱۹۹۸) و مقامات بینالمللی زبان اتنولوگ,[26] گلاتولوگ[27] و دانشنامه ایرانیکا[2] قرار گرفته و در نوع خود به عنوان یک زبان ایرانی غربی مشخص شدهاست.[28]
محدودهٔ سکونت زازاها، مناطق غربیِ کردستان ترکیه شامل درسیم، الازیغ، ارزنجان، ملاطیه، سیواس، مرعش و دیاربکر است که البته در بسیاری مناطق با کرمانجها در مناطق مشترکی زندگی میکنند، از جمله در دیاربکر. اکثر زازاها قادر به تکلم به کردی کرمانجی نیز میباشند. زازاکی زبانی است که تقریباً ۲ تا ۳ میلیون نفر در حوضه فرات علیا و دجله در شرق آناتولی به آن صحبت میکنند، اگرچه تعداد دقیق آن مشخص نیست. جاهایی که زازاکی بیشتر صحبت میشود و زازاها بیشتر زندگی میکنند عبارتند از: بینگول (در همه مناطق)، استان تونجلی، (در همه مناطق), الازیغ (منطقه شرقی، شمال و جنوب)، دیاربکر (مناطق شمالی و غربی چرمیک، چنگوش، ارغانی، اغیل، دیکل، لیسه، هانی، کولپ، هازرو، اورفا (مناطق سیورک، هیلوان)، موش (منطقه وارتو)، سیواس (مناطق زارا، اولاش، کانگال)، آدییامان (منطقه گرگر)، ارزنجان (مرکزی، ترجان، چاییرلی)، رفاهیه و گهگاه در سایر ولسؤالیها)، بتمن (بتمن، کوزلوک)، بیتلیس (موتکی، تاتوان)، مالاتیا (منطقه شرقی)، اردهان (دو روستای گوله)، آکسارای (منطقه ایکجیک) و ارزروم (هینیس، تکمان، آشکاله)، چات و گهگاه در مناطق دیگر). زبان زازا با نامهای زازا، زازاکی، دیمیلی، دیملی، دیمیلکی نیز شناخته میشود[29][30][31] و همچنین با نامهای زازا و دیملی شناخته میشود. زبان زازاکی را یکی از زبانهای ایرانیِ شمال غربی میدانند که به زبانهای گیلکی، مازندرانی و تالشی بسیار نزدیک است.[32][33] گلاتولوگ زبان زازاکی را زیرمجموعه زبان آذری معرفی میکند.[34] برخی زبانشناسان بر این باورند که زازاکی زبانی مستقل در بین زبانهای ایرانی است و نام اصلی زازاها یعنی «دیملی» نیز شکل دگرگونشدهٔ واژهٔ دیلمی است و خاستگاه این مردم نیز منطقهٔ دیلمستان در غرب رشتهکوه البرز و جنوب گیلان حدس زده شدهاست؛ و زازاکی نیز شکل نوین زبان دیلمی است.[35] این فرضیه از نظر ژنتیک (نسلشناسی) تقویت نمیشود. پژوهشهای جدید نشان میدهند که اصل دیمیلی بومی خاور آناتولی بوده و از نظر نسلشناسی از همسایگان کرمانج خود غیرقابل تشخیص و جدایی هستند و تنها از نظر زبانی با جنوب دریای خزر پیوند دارند.[36] به یکی از ریزابههای دجله دیاله میگفتند که دجله کوچک یا دیله کوک نیز خوانده میشد. دهخدا نام دجله را از معجم البلدان دیلکه نقل نمودهاست و گفتهاست در کتیبهها بهصورت دگلت بودهاست.[37] نواحی شمالی رود دجله دیلمان نامیده میشدند و طبق بندهش دجله رود از دیلمان بیاید و به خوزستان به دریا ریزد.[38]
زازاکی از نظر زبانشناسی زبانی است متعلق به شاخه ایرانی از گروه اصلی هند و ایرانی خانواده زبانهای هند و اروپایی. زازاکی یک زبان ایرانی غربی از شاخه شمال غربی این گروه است. زازاکی در زبانشناسی به خودی خود یک زبان جداگانه (جدا از کردی) محسوب میشود و به گفته اتنولوگ، همراه با زبان گورانی بخشی از یک زیر گروه ژنتیکی به نام زبانهای زازا-گورانی است.[39][40][41][42][43]
گلاتولوگ زازاکی را همراه تالشی، تاتی ایران و گویشهای رایج در سواحل جنوبی دریای خزر در گروه زبانهای آذری برگرفته از آذری قدیم طبقهبندی میکند.[11] زبانشناس آلمان یوست گیپرت و زبانشناس بلژیکی پریر لکوک زازاکی را همراه با تاتی ایران، تالشی و سنگسری در گروه زبانهای گرگانی (هیرکانی، کورکان), با اشاره به منطقه تاریخی گرگان در جنوب دریای خزر، طبقهبندی کردند.[44] به گفته زبانشناس و ایرانشناسی لودویگ پل، زازاکی به گورانی و آذربایجانی قدیم، زبان مرده ایرانی، و تالشی نزدیک است. پل تشخیص داد که زازاکی به زبانهای تالشی، تاتی ایران، سمنانی، سنگسری وزبانهای مرده ایرانی آذربایجانی قدیم و اشکانی قدیم نزدیک است و شباهتهای زیادی با این زبانها دارد و تغییرات صوتی که کردی در طول تاریخ متحمل شدهاست در زازاکی وجود ندارد.[17][45] به همین ترتیب، در مطالعه ای که در منطقه الازیق-کبان انجام شد، مشخص شد که درک متقابل بین زازاکی و کرد زبانان بسیار کم است.[46]
همچنین زازاکی همانندیهای نزدیکی با زبان اورامانی و گویش باجلانی دارد و به این خاطر، زبانشناسان این سه گویش را درون خانوادهای به نام زازا-گورانی قرار میدهندو آن را زبانی جدا از کردی در شاخه زبانهای ایرانی شمال غربی درنظر میگیرند.[9][47][48][49][50]
بر اساس گزارش مؤسسه زبان زازا فرانکفورت[51] و پروفسور دکتر ل. پل[52] زبان زازا به سه گویش اصلی تقسیم میشود: شاخه شمالی، مرکزی و جنوبی. علاوه بر این، زبان زازاکی دارای گویشهای انتقالی و حاشیه ای نیز میباشد که جایگاه ویژه ای دارند و نمیتوان آنها را بهطور کامل در هیچ گروه گویشی قرار داد. در زازاکی کلمات از ناحیه ای به منطقه دیگر دستخوش تغییرات صوتی گوناگون شدهاند. علاوه بر تفاوت در تلفظ، گویشهای زازا ممکن است در واژگان خود نیز متفاوت باشند. با گذشت زمان، برخی از کلمات اهمیت خود را از دست دادند، یا به کلی فراموش شدند و به شکلهای دیگر کلمه تبدیل شدند یا استفاده از آنها در پس زمینه یا رتبه سوم قرار گرفت. ویژگیهای مشخصی وجود دارد که گویشهای شمالی، مرکزی و جنوبی را از یکدیگر متمایز میکند. تقسیم زازاها به سه فرقه (حنفی، شافعی، علوی) به شکلگیری گویشها کمک کرد:
از آنجایی که آنها کمتر از مصوتها تغییر میکنند، صامتها اساس تکامل تاریخی زبانها و طبقهبندی گروههای زبانی را تشکیل میدهند. برای تشخیص زبانهای ایرانی غربی بهعنوان شمال غربی-جنوبغربی در میان زبانهای ایرانی، واژههای معیاری متشکل از واژههای موروثی از نظر همزبانی مبنا قرار میگیرند. سیر تحول تاریخی زبانها و شکلگیری صامتها (همزبانی/محدود/ایزوگل) که اساس طبقهبندی در گروههای زبانی را تشکیل میدهند، در زازاکی تقریباً مانند تاتی (هرزندی) تالشی، سنگسری، وفسی و برخی از زبانهای ایرانی مرکزی است. بر خلاف کردی، زازاکی به شدت ریشههای همخوانی پروتو-هندواروپایی، شبیه تاتی ایران، و تالشی را حفظ کردهاست:[53][54]
زبان نیاهندواروپایی | پارتی | آذری/تاتی | زبان زازایی | تالشی | سمنانی | کاسپین | زبانهایمرکزی | بلوچی | کردی | زبان فارسی |
*ḱ/ĝ | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | h/d |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
*kue | -ž- | -ž- | -ĵ- | -ž | -ĵ, ž- | -ĵ- | -ĵ-, ž, z | -ĵ- | -ž- | -z- |
*gue | ž | ž (y-) | ĵ | ž | ĵ,ž | ĵ | ĵ | ž | z | |
*kw29 | ? | isb | esb | asb | esp | s | esb | ? | s | s |
*tr/tl | hr | (h)r | (hi)r | (h)*r | (h)r | r | r | s | s | s |
*d(h)w | b | b | b | b | b | b | b | d | d | d |
*rd/*rz | r/rz | r/rz | r/rz | rz | l/l(rz) | l/l | l/l(rz) | l/l | l/l | l/l |
*sw | wx | h | w | h | x(u) | x(u) | x(u), f | v | x(w) | x(u) |
*tw | f | u | w | h | h | h | h(u) | h | h | h |
*y- | y | y | ĵ | ĵ | ĵ | ĵ | ĵ (y) | ĵ | ĵ | ĵ |
اگرچه زازاکی با زبانهای همسایه تعامل داشتهاست، اما میتوان گفت که ساختار خود را از نظر دستوری و واژههای میراثی از دوره ایران میانه بسیار خوب حفظ کردهاست. به غیر از مبادله کلمات از زبانهای همسایه یا غالب، در سایر حوزههای زبان تعامل چندانی وجود ندارد. از نظر فرهنگی، زازاها به عنوان مردم بومی، ویژگیهای مشترک بسیاری با مردم همسایه دارند. اگر با توجه به شرایطی که در آن پیدا شده و توسعه یافته ارزیابی شود، دایره واژگانی غنی دارد. ریشههای فعل پسوندهای زمان در زازاکی با پسوند n/ant پس از ریشه، مشترک با سمنانی، سنگسری، تالشی, تاتی ایران، گیلکی و دیگر زبان ها/گویشهای سواحل دریای خزر تشکیل میشود:[55][56]
در نظام اسمیِ تمامی گویشهای زازاکی، معمولاً میان دو جنس مذکر و مؤنث تفاوت وجود دارد. در صرف اسم، دو حالت فاعلی و غیر فاعلی وجود دارد. در زازایی دو حالت دستوری، حالت فاعلی و حالت مفعولی وجود دارد. یکی از آنها ریشه در پسوند تخصیص -ahya دارد که قدمت آن به زبان نیاایرانی میرسد. و در زبانهایی مانند تالشی، تاتی ایران و سمنانی نیز وجود دارد که زازاکی با آنها گروهی از زبانهای شمال غربی ایرانی را تشکیل میدهد:[57][58]
فارسی | زازا | تالشی | تاتی ایران | سمنانی | زبان فارسی میانه |
---|---|---|---|---|---|
پدر (obl) | pi | pi/pie[58] | piye | piye | pid |
پدر (nom) | per | par | piyer | piyer | pidar |
مادر (obl) | ma/mae | ma/moe[58] | maye | mar/mey | mad |
مادر (nom) | mar | moar | ? | ? | madar |
علاوه بر اسمها و ضمایر شخصی، در صرف فعل به صورت مذکر و مؤنث در شخص دوم در مرکز و جنوب و در سوم شخص در همه لهجهها تفاوت جنسیتی وجود دارد: او وانو (او میگوید، مذکر)، او وانا (او میگوید، مؤنث). ضمایر شخصی ساختار معمولی ایرانی غربی دارند. ضمایر شخصی در زازاکی به ضمایر تالشی، سمنانی، سنگسری، تاتی ایران, وفسی و فارسی بسیار نزدیک است:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.