یک زبان باستانی From Wikipedia, the free encyclopedia
اورارتویی، وانیک و (در متون کهن‌تر) چلدیان (خلدیان یا هلدیان) نام‌های رایجی هستند که برای زبانی که توسط مردم امپراتوری اورارتو در حومه دریاچه وان به پایتختی شهری در نزدیکی شهر کنونی وان و در بلندی‌های ارمنستان که امروزه در شرق آناتولی در ترکیه کنونی، زندگی می‌کردند، استفاده می‌شود.[۱] احتمالاً توسط اکثریت مردم اطراف دریاچه وان و امتداد دره زاب به سمت بالا مورد استفاده بوده‌است.[۲]
نخستین اشاره‌ها به زبان اورارتویی به قرن نهم پیش از میلاد برمی‌گردد و در سال ۵۸۵ پیش از میلاد پس از سقوط امپراتوری اورارتویی متوقف می‌شود.[۳] که باید با زبان ارمنی جایگزین شده باشد.[۴] ممکن است در دوران حکومت هخامنشیان بوده‌است[۵] هرچند که تنها در قرن پنجم میلادی نخستین نمونه‌های نوشته شده زبان ارمنی پدیدار می‌شود.[۶] آنچه مشخص است رگهٔ خاصی از زبان اورارتویی در زبان ارمنی وجود داشته و تاکنون نیز بخشی از آن حفظ شده‌است.
کتیبه به خط میخی و زبان اورارتویی؛ موزه اربونی در ایروان. متن: برای خدا هالدی، سرور، آرگیشتی، پسر منوا، این معبد و این دژ عظیم را ساخته‌است. برای شکوه کشور بیایی (اورارتو) و برای نگهداشتن لولویی (دشمن) در احترام و ترس. توسط عظمت خدا هالدی است. این آرگیشتی است، پسر منوا، شاه توانا، شاه کشورهای بیایی، حاکم شهر توشپا.
اورارتویی یک زبان کنایی، پیوندی است که نه با زبان‌های سامی و نه زبان‌های هند و اروپایی نزدیکی ندارد و به خانواده هورواورارتویی وابسته است که تنها هم خانواده آن زبان هوری است.[۷] قواعد هر دو زبان یکی است و در هنگام صرف نام‌ها، پسوندهایی که به نام اضافه می‌شود در هر دو زبان یکسان است. در بسیاری از کتیبه‌های یافت شده در منطقه امپراتوری اورارتویی با خط میخی و دبیره آشوری نوشته شده‌است. ادعا شده‌است[۸] که اورارتویی یک الفبای جدا گانه هیروگلیفی داشته‌است اما این ادعا تا کنون بی‌پایه مانده‌است.
ایگور دیاکونوف باور دارد زبان‌های هورواورارتویی به زبان‌های قفقازی شمال‌شرقی (مثل لزگی و آوار و…)وابستگی دارد.[۹]
اینگونه به نظر می‌رسد که ارمنی‌ها به همان منطقه جغرافیایی مانند اورارتوها حرکت کردند. بعد از اینکه مردم کهن اورارتویی زبان ارمنی را گرفتند، داریوش پادشاه هخامنشی در کتیبه کهن بیستون نام آن منطقه را ارمنستان ذکر کرد.[۱۰]
کهن‌ترین نوشته بدست آمده متعلق به پادشاهی ساردوری یکم و مربوط به اواخر قرن ۹ پیش از میلاد است.[۱۱] و تا سرنگونی حکمرانی اورارتویی تا ۲۰۰ سال بعد نیز این کتیبه‌ها نوشته می‌شوند.
تقریباً تا به امروز ۲۰۰ کتیبه با خط میخی و به زبان اورارتویی کشف و ثبت شده‌است.[۱۲]
در کاوش‌های صورت گرفته در گیلان دو مورد یراق اسب کتیبه دار اورارتویی از تمدن املش مربوط به پادشاهان اورارتویی به نام منوآ (۸۱۰ ق. م) و آرگیشتی اول (۷۸۱ ق. م) توسط جرج کامرون و آی. جی گلب به دست آمده‌است و طی حفاری‌های باستانشناسی گیلان یک کتیبه اورارتویی در منطقه تالش توسط محمدرضا خلعتبری در سال ۱۳۸۰ یافت شده‌است.[۱۳]
نمونه‌های زیر از ۳۷۲ کتیبه که به وسیله منوا پسر ایشپوینی نگاشته شده‌است، بدست آمده‌است.[۱۴]
برای هر جمله نخست خود جمله سپس ریخت‌شناسی و در پایان ترجمه آورده شده‌است:
Wilhelm, Gernot. 2008. Urartian. In Woodard, Roger D. (ed.) The Ancient Languages of Asia Minor. P.105. "Neither its geographical origin can be conclusively determined, nor the area where Urartian was spoken by a majority of the population. It was probably dominant in the mountainous areas along the upper Zab Valley and around Lake Van."
Wilhelm, Gernot. 2008. Hurrian. In Woodard, Roger D. (ed.) The Ancient Languages of Asia Minor. P.106: "We do not know when the language became extinct, but it is likely that the collapse of what had survived of the empire until the end of the seventh or the beginning of the sixth century BCE caused the language to disappear."
Clackson, James P. T. 2008. Classical Armenian. In: The languages of Asia Minor (ed. R. D. Woodard). P.125. "Speakers of Armenian appear to have replaced an earlier population of Urartian speakers (see Ch. 10) in the mountainous region of Eastern Anatolia.... We have no record of the Armenian language before the fifth century AD."
Clackson, James P. T. 2008. Classical Armenian. In: The languages of Asia Minor (ed. R. D. Woodard). P.125. "The extralinguistic facts relevant to the prehistory of the Armenian people are also obscure. Speakers of Armenian appear to have replaced an earlier population of Urartian speakers (see Ch. 10) in the mountainous region of Eastern Anatolia. The name Armenia first occurs in the Old Persian inscriptions at Bīsotūn dated to c. 520 BCE (but note that the Armenians use the ethnonym hay [plural hayk‘] to refer to themselves). We have no record of the Armenian language before the fifth century CE. The Old Persian, Greek, and Roman sources do mention a number of prominent Armenians by name, but unfortunately the majority of these names are Iranian in origin, for example, Dādrši- (in Darius’ Bīsotūn inscription), Tigranes, and Tiridates. Other names are either Urartian (Haldita- in the Bīsotūn inscription) or obscure and unknown in literate times in Armenia (Araxa- in the Bīsotūn inscription)."
.jpg)
