Lehen gizakiek sua menderatzea inflexio-puntu bat izan zen giza eboluzioan eta bilakaera kulturalean, eta horri esker, giza espezieen populazioak ugaritu egin ziren, dietan proteinekin eta karbohidratoekin egositako elikagaiak sartu zirelako, gauez giza jarduera hedatu zelako eta harrapariengandik babestu zirelako.[1]
Proba arkeologikoak
Ekialdeko Afrika
Gizakiek sua erabiltzeko proba goiztiarrenak Afrikaren ekialdeko zenbait indusketa arkeologikotatik datoz, hala nola Chesowanja, Baringo lakutik gertu, Koobi Fora eta Olorgesailie Kenyan. Chesowanjaren probak duela 1,42 milioi urteko (Mu) datatutako buztin gorri egosiaren zatietan egin ziren.[2] Aurkitutako zatien berregosketak erakutsi zuen buztina 400 °C-tan berotu behar izan zela gogortzeko.
Koobi Foran, FxJzoE eta FxJj50 tokiek Homo erectus-ak duela 1,5 Mu sua kontrolatzen zuela erakusten dute. Sedimentuak gorritu egiten dira, eta 200-400 °C-ko berotzeak bakarrik eragin ditzake. Olorgesailie-n (Kenya) forma artifizialeko depresio bat dago.[2] Egur-ikatzaren aztarna mikroskopikoak aurkitu dira, baina baso-sute baten ondorioa izan daiteke.[2]
Gadeb-en, Etiopia, adobe egosiko zatiak aurkitu ziren 8E kokalekuan, baina arroken erreketa tokiko jarduera bolkanikoaren ondorioa izan daiteke.[2] Zati horiek Homo erectus-en Acheul aldiko erreminten artean aurkitu dira.
Awash ibaiaren erdi ibarrean, 200 °C-ko tenperaturek sortutako buztin konikoko barrunbeak aurkitu ziren. Autore batzuen ustez, erretako zuhaitzen enborrak dira, eta zuhaitz bera erretzean barrunbea sortu zuten.[2] Awash ibarrean ere badaude harri erreak, baina inguru horretan ere toba bolkanikoa dago.
Afrikako hegoaldea
Suari buruzko giza kontrolaren lehen behin betiko ebidentzia Swartkrans-en, Hegoafrika, aurkitu zuten. Erretako zenbait hezur aurkitu dira Acheul aldiko tresnen artean, hezurretako erreminten eta hominidoen ebakidura-markak dituzten hezurren artean.[2] Leku horretan, Homo erectus-en lehen karniborisme-probetako batzuk ikus daitezke. Afrikako hegoaldean, Etxe-haitzuloan (Cavo of Hearths), 0,2-0,7 Mu-ko datako biltegiak aurkitu dira, Montagu Cavo (0,058-0,2 Mu) eta Klasies ibaiaren bokalean bezala (0,12-0,13 Mu BP).[2]
Zambiako Kalambo ur-jauzietatik dator ebidentziarik sendoena. Bertan, gizakiek sua erabiltzearekin zerikusia duten hainbat objektu aurkitu ziren, hala nola enbor karbonizatuak, egur-ikatza, eremu gorrixkak, belar karbonizatuak eta suarekin gogortu daitezkeen zurezko tresnak. Lekua 61.000 eta 110.000 urte bitarteko erradiokarbonoarekin datatu zen, aminoazidoen errakemizatzeko teknikak erabiliz.[2]
Europa
Europan hainbat lekutan frogatu da H. erectus-ek sua erabiltzen zuela. Samu (Homo erectus) zaharrena Vértesszőlős-en, Hungaria, aurkitu dira, hezurren hondarrak dira, baina ez da ikatz-arrastorik aurkitu. Torralban eta Ambronan (Espainia) ikatza eta zura aurkitu dira acheul adiko estiloko erreminta-hondarren artean (0,3 - 0,5 Mu BP).[2]
Frantziako Saint-Estève-Janson-en 5 etxe eta lurzoru gorritu batzuk daude Escale haitzuloan. Etxe horiek 200 ka inguru datatu dira.[2]
Orain arteko hondar gehienei esker, zuhurtziaz baina ezar daiteke orain dela 125.000 urte hasi zela sutearen kontrola zabaltzen.[3]
Portaera-aldaketak
Giza jarreran aldaketa garrantzitsu bat gertatu zen sua eta argia kontrolatzen hasi zenean. Jarduera ez zen mugatzen eguzki-argidun orduetara. Ugaztun eta intsektu hematofago batzuek sua eta kea saihesten dituzte, Suak proteina egosiak jan ahal izateko aukera zabaldu zuenez gizakien dieta nabarmen hobetu zen.[1][2][1][4][5]
Harvard Unibertsitateko Richard Wrangham-ek dioenez, elikagaiak egosita, burmuina garatu ahal izango zen, eta almidoi askoko elikagaiak eraginkortasun handiagoz digeritu ahal izango ziren, eta, ondorioz, kaloria gehiago hartu ahal izango ziren.[6][7]
Dieta aldatzea
Stahlek iradoki zuen ezen, landareen osagai bereiztezinak zirela medio, hala nola zelulosa eta almidoia, landarearen zenbait zati, hala nola zurtoinak, hosto helduak, sustrai engruixideak eta tuberkuluak, ez zirela hominidoen dietaren parte izan suaren nagusitasuna iritsi arte.[8] Dieta, aldiz, azukre sinpleak eta karbohidratoak zituzten landareen zatiak ziren, hala nola lore eta fruitu mamitsuak. Hazietan eta antzeko karbohidrato-iturrietan toxinak sartzeak ere eragina izan zuen dietan; esate baterako, lihoaren, jukaren eta mandiokaren hazietan aurkitutako glikòsids cianogènics direlakoetan, zeinak galdu egiten baitute toxikotasuna egosi ondoren.[8] Homo erectus-en hortzak eta hortzen higadura ikusita, haragi gogorrak eta sustrai begetalak jaten zituztela esan daiteke.[9][10]
Haragia egosteak, erretako eta belztutako ugaztunen hezurretatik ateratzen den bezala, haragia errazago irensten eta proteinak digeritzen ditu.[11][12] Haragi egosia digeritzeko behar den energia txikiagoa da haragi gordinerako behar dena baino, eta sukaldeak kolagenoa eta beste ehun konektibo batzuk gelatinizatzen ditu.[12] Egosteak parasitoak eta bakterioak ere kentzen ditu, eta janariak intoxikatzeko arriskua murrizten du.
Erreferentziak
Kanpo estekak
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
