From Wikipedia, the free encyclopedia
Kosmetikoak gorputzaren itxura hobetzeko edo babesteko erabiltzen diren substantziak dira. Gure gorputzaren usaina aldatzeko ere erabiltzen dira. Itxura aldatuz lortzen dute, egiturei edo funtzioei eragin gabe. Kosmetikoen ikerketaz arduratzen den zientzia kosmetika da.
| Kosmetiko | |
|---|---|
gai kimikoa, health care or beauty item (en)  eta cosmetic product (en) | |
 | |
| Honen parte | cosmetic terminology (en) |
 |
Artikulu edo pasarte honek eduki, gramatika, hiztegi edota ortografia akatsak ditu. Lagundu nahi baduzu, zuzendu ezazu. |
Kosmetika terminoa XVII. mendean sortu zen, eta hitza Cosmos substantiboaren («edertasuna eta ordena» esan nahi du), eta «– iko» atzizkiaren batura da (azken horren esanahia «zerbaiti dagokiona» izango litzateke).[1]
Sinestezina badirudi ere, kosmetikoen erabilera duela milaka urtekoa da. Izan ere, kosmetikoen erabileraren lehen froga arkeologikoa Antzinako Egipton aurkitu zen, K. a. 4000 urtearen inguruan. Antzinako greziarrek eta erromatarrek ere kosmetikoak erabiltzen zituzten.
Produktu kosmetiko guztiak animalia-jatorrikoak eta landare-jatorrikoak ziren, kerusa eta antimonioa izan ezik, horiek antzinatik ezagutzen baitziren kosmetiko gisa. Lehenengo kosmetiko gorriaren jatorria Linneoren orchilla Lischen roscella izeneko goroldioa izan zen[argitu], tintaroia prestatzeko erabiltzen zena. Goroldio horri garai batean fucus deitzen zitzaion, denborarekin mota guztietako kosmetikoetarako erabili zen izena. Tindaketa-landare batzuk ere erabiltzen ziren, bereziki Anchusa tinktorioa. Animalien erreinutik aesypum (aharien izerdiaren aterakina, ondo garbitua) eta kokodriloz lainoztutako simurra[argitu] erabiltzen ziren, larruazaleko zenbait gaixotasun sendatzeko eta orbanak eta zimurrak desagerrarazteko balio zuena. Mineral gorriak ere erabili zituzten animalia-gantzarekin nahastuta, gorputza eguzkitik babesteko.[2]
Egiptoarrek garrantzi handia ematen zioten garbitasunari eta itxura fisikoari konnotazio erlijiosoen bidez, gorputza eta arima garbitzeko modu batekin lotuz. Horregatik, gizonak zein emakumeak, klaseen arteko bereizketarik gabe, beren itxura ahalik eta gehien zaintzeaz arduratzen ziren, baita hil ondoren ere. Horrela eraiki zuten egiptoarrek kosmetika eta jainkotasunaren arteko zubia. Adibidez, erritual erlijiosoetan, apaizek olio lurrintsuak barreiatzen zituzten jainkoen estatuetan, eta makillajea ere aplikatzen zieten. Hainbestekoa zen produktu kosmetikoen eskaria, non tenplu batzuetan ere zuzenean fabrikatzen ziren, Karnakeko tenpluan adibidez, horman olio lurrinduak fabrikatzeko errezetak baitaude.
Antzinako egipton kosmetikoak prestatzeko material asko erabiltzen ziren. Tutankamonek eta Nefertitik erabiltzen zuten arkatz eta begien itzal ospetsua mea (malakita, berde kolorekoa) eta galena (beltz kolorekoa) ehoz egiten ziren. Mineralak nahasteko eta orea osatzeko erabilitako arbelezko paletak Egiptoko aro aurredinastikoko hilobietan aurkitu ziren (6000 - 3150 a. C.). Hilobi batzuetan ere ohikoa da kolore gorri okreko landareen nahasketak aurkitzea, kolorete gisa erabiltzen direnak. Horrelako kosmetikoen erabilera Nefertari erreginaren (K. a. 1255) hilobiaren erretratuan ikus daiteke.
Grezierazko kosmetika hitzak konnotazio ezberdina zuen, ilea, aurpegia eta hortzak babesteko prestaketei buruzkoa baitzen. Edertasunari zuzendutako kosmetikari erreferentzia egiteko terminoa kommotikon zen. Greziar lurrinak brontzezko aroan (K.a. XIV-XIII. mendeak) erabiltzen zirela uste da. K. a. VIII. mendean idatzitako Iliada eta Homeroren Odisea obretan aipatu ziren. Landare, lore, espezia eta lurrin mota guztiak, mirratik oreganoraino, oliotan prestatzen ziren eta lurrin gehienen oinarri gisa erabiltzen ziren (gaur egun alkohola erabiltzen den bezala). Kosmetikoak bezala, lurrinak plazerez, sedukzioz, estatusaren sinbolo gisa eta erritualetan erabiltzen ziren (ehorzketetan bereziki).
Emakume greziarren artean oso ezagunak ziren masailetarako koloretea, azala zuritzeko zuritzaileak, itzala eta begi-arkatza. Gizonek, harreman homosexualetan pasiboki bildurikoak izan ezik,[argitu] ez zuten makillajerik erabiltzen. Hala ere, ilerako tindua bi sexuek erabil zezaketen. Oinarrizko bi tindu mota zeuden: bata ile ilunerako egina, koloragarri ilunekin, 40 egunez ardotan murgildu ondoren izainetatik ateratakoak bezalakoak, eta bestea pago-egurrez eta ahuntz-koipez egindakoa, ile argiagorako.
Errenazimenduan, kosmetikoak indar ezohikoarekin itzuli ziren. Emakumeen estetikak Errenazimenduko Italiarren bizitza biltzen du. XVI. mendean, Santa Maria Novellako monjeek produktu kosmetiko eta sendagarrien lehen laborategi handia sortu zuten.
Joera bekain finak eta azal oso zuria erakustea zen, koloreteak ere erabiliz. Emakumeek bekokia depilatzen zuten zabaltasuna emateko. Begiak makillatzen ziren, begiak beltzez marrazten ziren, betazalak urdinez edo berdez koloreztatzen ziren eta ezpainek bihotz formako kolore gorriekin margotzen zituzten. Ilea horiz tindatzen zuten eta bere burukoak apaintzen zituzten. Gorputzeko higiene eskasari eutsi zitzaion, baina lurrinak erabiltzen ziren ezkutatzeko.[3]
1573an, Italian, Catalina de Sforzaren «esperimentuak» liburuan kosmetika eta lurringintzako errezeta mota guztiak daude, makillajeari buruz eta gorputzaren akatsak zuzentzeko idatziak. Parisen, Katalina Galigaik, Catherine Mediciren lagunak, Edertasunaren lehen Institutua ireki zuen.
Hauek ziren erabiltzen zituzten produktuetako batzuk: eztia limoiarekin nahastea eskuak leuntzeko, salba-hostoak egur-ikatzarekin hortzetako pasta gisa, geranio-petaloak ezpainetan gorri bizia lortzeko, etab. Produktu desberdinetarako oinarrizko osagaietako bat merkurioa zen, helburuetako batzuk ezpainak koloreztatzea, orbanak kentzea edo beruna eta sulfuroa gehitzen zizkioten ilerako pintura gisa erabiltzea ziren.
Ingalaterrako Elisabet I.aren gortean, hortzak zuritzeko salbia zabaldu zen. Produktu arriskutsuak ere erabiltzen zituzten, hala nola berun-zuria aurpegiko azala eta eskotea zuritzeko, merkurioz egindako produktuak ezpainak koloreztatzeko edo orbanak kentzeko, ilerako tinturak berunezko sulfuroarekin, kare biziarekin eta urarekin eginikoak.
Ilerako hainbat produktu erabiltzen ziren, hala nola bitriolo olioa edo azido sulfurikoa, korrosiboa dena eta arabarba zukuarekin nahasten zutena argitzaile toniko bat lortzeko. Hori izan zen ilea gehiegi galtzearen beste arrazoietako bat, eta ondorioz baita ileordeak erabiltzen hasteko arrazoietako bat ere. Ileari buruzko beste joera bat orrazkera altu eta fikziozkoak ziren, non ileordeei gari-irin zuritu, lainoztatu eta lurrindua jartzen zieten; koloretako hautsen aplikazioa XVI. mendean agertu zen Frantzian. Ilea garbitzeko, buztinezko hautsekin prestatutako xanpu lehor bat erabiltzen zuten, gantza eta zikinkeria xurgatzeko. XV. eta XVI. mendeetan, Errenazimentuan, ilea estetikaren zati garrantzitsu bihurtu zen berriro, eta ileordearen erabilera berreskuratu zen. Isabel I.ak laurogei ileorde izan zituen.[4]
XVII. mendean, Karlos I.aren erregealdian, Londresen, Yardley izeneko gazte batek apain-mahaiko produktuak egiten zituen lehen enpresa inauguratu zuen. Yardleyk xaboietan erabiltzen zuen osagai nagusia labanda zen. Kosmetikoen elaborazioa finduz joan zen, eta, beraz, bazeuden espezien, banillaren eta eztiaren krema hidratatzaileak, nobleziako damek erabiltzen zituztenak. Hala ere, zerusaren eta berunaren erabilera ez zen alde batera uzten, eta ile-galtzeak aurrera jarraitzen zuen. Beste aurrerapen bat zen, nork bere xaboia etxean eduki zezakeenez, gizonak gutxiago joaten zirela bizarginarengana bizarra etxean mozten zutela. Eta garbitzeko ura gehiago erabiltzen hasi zirenean ere, garbiketa handiagoa lortzen hasi ziren.[5] Higienea funtsezko bihurtzen ari zenez, lurrin bereziak egiten hasi ziren, hala nola: printzesaren esnea, sultanaren usaina, zeruko ura, Ninonen esneak.
Produktu frantsesek arrakasta handia izan zuten beren originaltasunari esker, ontziak zilarrezkoak, urrezkoak, portzelanazkoak eta lakazkoak baitziren. Prezio altua izan arren, oso erraz saltzen ziren. Kolore-sorta garrantzitsua bihurtu zen gorteko emakumeentzat; izan ere, gorri-koloreko tonalitate batzuk erabiltzen ziren egunean zehar erabiltzeko, eta beste batzuk, gauez erabil zitezkeenak. Emakumeen klase sozialaren arabera, kolore-tonu bat edo beste erabiltzen zuten. Gorteko damek gorri iluna, gortesauek gorri grinatsua eta burgesek tonu apalagoak erabiltzen zituzten.
Perfumeria oso garrantzitsua bihurtu zen eta herrikoiagoa. Emakume ospetsu batzuek ere bazeukaten bere esentzia espezifikoa, hala nola Maria Antoinettek, mendaroa erabiltzen zuenak, Pompadourreko Madamek arrosa eta bioleta erabili zituen. Ileordeak ere usainekin egiten zituzten, ilea hainbeste garbitu beharrik ez izateko.
Makillajeari dagokionez, itxura zurbila modan jarri zen, eta Napoleonen emazte Josefina de Beauharnais enperatrizari esker belarrez egindako koloreteak ere erabili ziren. Irinarekin, eztiarekin, arrautzekin eta haragi gordinarekin egindako maskarak aplikatzen ziren. Atsegin zuten tonu zurbila lortzeko, ozpina eta limoia edan ohi zituzten. Emakumeentzat ohikoa izaten zen eguzkipean luzaroan ez egotea, aurpegiko azala babesteko.
Baina XIX. mendean Victoria erreginak jendaurrean makillajea lotsagabetzat jo zuen. Aktoreek eta prostitutek bakarrik erabiltzen zuten zerbait arrunta zirudien. Bigarren Mundu Gerraren garaian, kosmetikoek aplikazio komuna zuten Ekialdean (Alemania nazian debekatuta zeuden arren).
Aurpegiko kosmetologiak aplikatzean aurpegiaren inguruan onura ugari sortzen dituzten produktuak aztertzen ditu, hala nola, garbitasuna, tonifikazioa, esfoliazioa eta azalaren baieztapena.[6]
Aurpegiko kosmetika, aurpegirako, leporako eta belarrien zonarako tratamendu-mota guztiak aplikatzen dituen kosmetikaren zatia da.[7]
Gorputz-kosmetikako produktuak berariaz daude formulatuta gorputzaren eremu guztietarako. Kosmetikan egindako aurrerapenei esker, onura ugari lor daitezke. Gorputz-kosmetikako produktu gomendatuenak honako hauek dira: olioak, lozioak, peelingak eta eguzki-produktuak.[8]
Gorputzeko olioak ahalmen hidratatzaile handiko produktuak dira. Landare desberdinetatik ateratako olio hori dermisaren zatirik sakonenean sartzea eta konpontzea lortzen dute. Gainera, landare horiek antioxidatzaile gisa jarduten duten bitamina kopuru handiak izaten dituzte.
Gorputzeko kremak gorputzeko kosmetikako produktuak dira, azala hidratatu eta babesten dutenak, eta olioen mailan ez bada ere, egokiagoak dira egunero erabiltzeko.
Gorputzeko peelingak esfoliazio fisikoak dira. Erabili beharreko produktuan granulazio bat dago, larruazalean igurtzita zelula hilak kentzea lortzen duena. Astean behin bakarrik erabiltzea gomendatzen da. Hidratatu aurreko urratsa ere bada.
Erromatarrek eta Antzinako Egiptoko biztanleek erabiltzen zituzten kosmetikoek merkurioa zuten. Gaur egun, ezpain-barrak, adibidez, arrain ezkatetatik lortutako substantzia distiratsuak dituzte, gehienak handiak, perla-esentzia edo Ekialdeko esentzia izenekoak. Azpizati hau ingurune batean esekidura bat da, maiz nitrozelulosaz eta amilo azetatoz osatua, zenbait arrainen ezkatetatik ateratako guaninazko xafla nakaratuak dituena.
Pinturetan, begietako itzaletan eta koloreteetan perlatutako distira lortzeko, mika ere erabiltzen da, mineral naturala. Mikaren izaera zeharrargia titanio oxidozko geruza fin batez estalita dago, harriaren kolorea tonalitate desberdinetan agertzea eragiten duena, eta efektu ezberdinak sortzen ditu; titanio dioxidoaren lodiera aldatzean, tonua aldatzen da.
Osagai kosmetikoak INCI (International Nomenclature of Cosmetic Ingredients) izeneko nomenklatura harmonizatuaren arabera adierazi behar dira etiketan.
Hona hemen gehien erabiltzen diren osagai toxikoetako batzuk:
Orain arte zalantza asko daude ftalatoek osasunerako dituzten arriskuei buruz. Jostailuetan, norberaren zaintzarako produktuetan, janari-paketeetan eta ekipo medikoetan plastifikatzaile gisa erabiltzen dira. Hala ere, osasunerako kaltegarriak dira, ugalketa-sistemetan eta sistema endokrinoan kalteak eragiten dituztelako, asma eta minbizia izateko arriskua areagotzen dutelako, eta gizonezko jaioberriek anomalia genitalen arrisku handia dutelako.
Fenola asko erabiltzen da industria kimiko, farmazeutiko eta klinikoan antiseptiko, desinfektatzaile eta fungizida indartsu gisa. Bentzenoaren oxidazio partzialaren bidez gertatzen da, eta horrek toxiko bihurtzen du eta nerbio-sistema zentralari, bihotzari, gibelari, giltzurrunari eta larruazalari eragiten die.
Feniloa fenilenediamina sulfatoa izenarekin erabiltzen da kosmetikoetan. Larruazaletik sartzen da eta gibelean alterazioak eragin ditzake. Alkohol horiek hainbat produktutan erabiltzen dira, baina bereziki ahoko irakuzketetan.
Olio mineralak petroliotik eratorritako olioak dira, industria kosmetikoan erabiltzen direnak kremak azalarentzat atseginak izan daitezen. Ilerako produktuen osagai nagusietako bat ere badira, bizarra egin ondorenerako lozioak, ahoko irakuzketak, desodoranteak eta haurtxoentzako olioak. Olio horiek oso errentagarriak dira industrian, erraz lor daitezkeelako eta merkeak direlako; hala ere, larruazalarentzako onurak ekarri beharrean, plastikozko geruza baten moduko bat ezarriz bildu baizik ez dute egiten, eta arnasketa zelularra oztopatzen dute, larruazalaren hezetasuna epidermisera aterarazten dute azal osasuntsu bat simulatuz; aitzitik, produktuarekiko menpekotasuna sortzen dute eta larruazaletik zelula hilak kentzea eragotzi eta narritadura eragiten dute.
Triklosana gai kosmetiko askotan agertzen da, hala nola makillajeetan, hortzetako pastetan, xanpuetan, ahoko irakuzketetan eta bakterioen kontrakoetan. Kimiko horrekiko gehiegizko esposizioak ahulezia-arriskua areagotu dezake, baita bihotzekok eragin ere; izan ere, trikosanak muskulu eskeletikoen zuntzen eta bihotz-muskuluen kontrakzio-ahalmenari eragiten dio, eta, ondorioz, haien indarra murrizten du.
Kosmetika apaingarria: kosmetikoen ezinbesteko osagaia da edozein edertasunetarako. Makillajeko kosmetikoen artean, oinarria, ezpainetako arkatza, itzalak, maskara, gorritasuna eta beste edertasun-produktu batzuk daude. Edertasun naturala erabat berraragitu eta nabarmentzeko aukera ematen dute.
Apainketako kosmetiko guztiek kalitate eta aukerako ziurtagiriak dituzte, eta, horri esker, edozein larruazal edo makillaje-estilotarako erremedioa aukera daiteke.
Dekorazio kosmetikaren barruan barietate handia aurki daiteke eta talde ezberdinetan bana daitezke: begietarako apaingarri kosmetikoak (begien itzala, bekainen eta begien arakatza), ezpainetarako apaingarri kosmetikoak (ezpainetakoak), larru problematikoetarako apaingarri kosmetikoak, dekorazio kosmetiko hipoalergenikoak eta, azkenik, dekorazio kosmetika medikoa.[9]
Azala eguzkiarekiko esposiziotik babesteko produktu kosmetikoak salmenten ehuneko handi bat bihurtu dira azken urteotan. Eguzki-kosmetikan termino espezifikoak erabiltzen dira, hala nola:
-Water resistant: produktu fotobabesle batek azalean egoteko duen gaitasuna, 40 minutuko urperaketa edo 20 minutuko bi urperatze egin ondoren;
-Water proof: produktu fotobabesle batek larruazalean egoteko duen gaitasuna, 80 minutuko urperaketa edo 20 minutuko lau urperatze egin ondoren.
Produktu kosmetiko horiek eguzki-iragazkiak dituzte beren konposizioan, eta iragazki kimiko horiek (eguzki-erradiazio ultramorea xurgatuz jarduten dute), iragazki fisikoak (argiaren islapenaren bidez eragiten dute) edo biologikoak (erradikal askeak sortzea saihesten duten eta larruazaleko sistema immunologikoa indartzen duten antioxidatzaileak) izan daitezke.
Gizonentzako kosmetikoak gizonezkoen larruazalaren eta gorputzaren berezitasunetara eta premietara egokitzen dira. Gizonezkoen kosmetikaren merkatua hainbat segmentutan bana daiteke:
-Higiene-produktuak (dutxa-gela, xanpua, desodorantea)
-Tratamendu-produktuak (bizarra mozteko aparra, aftershave, gorputzeko krema)
-Edertasun-produktuak (lurrinak, makillajea)
Gizonek gero eta produktu mota gehiago erabiltzen dituzte, eta ez dira gel, desodorante edo xanpuetara mugatzen.[10]
Kosmetikoak alterazio askoren eta gaixotasun larrien iturri izan daitezke. Kutsatzaile organiko iraunkorrei (COP) buruz ohartarazi du, oso gutxi baitira kosmetikoetan eta eguneroko erabilerako beste produktu batzuetan daudenak. Substantzia horiek giza organismoan eragina izan dezakete haurdunaldiaren unetik beretik.
Substantzia kimiko asko fabrikatzen eta merkaturatzen dira gizakien osasunean izan ditzakeen ondorioei buruzko informaziorik izan gabe. Azken urteotan, malformazio eta erditze goiztiarrak areagotu egin dira, bai eta hainbat gaixotasun ere, hala nola minbizia, asma, garapenaren eta ugalketa-sistemaren nahasmenduak, nahasmendu immunitarioak, etab. Osasun-arazo horiek izateko arriskua areagotu egiten da kosmetikoetan, lurrinetan, azazkaletako esmalteetan, xanpuetan, xaboietan eta abarretan dauden substantzia kimikoen eraginpean egoteagatik.
Aztertutako substantzia horietako gehienak iraunkorrak dira, eta etengabe hautematen diren kantitate horietan irauten dute ingurumenean. Biometagarriak dira, eta horrek esan nahi du organismoen gorputzean, ehun adiposoetan edo beste organo batzuetan pilatzen direla, hala nola gibelean edo giltzurrunetan.
Substantzia arriskutsuak, substantzia horiek dauzkaten produktuetan behar bezala integratuta daudenak barne, denboran zehar aska daitezke, erabiltzearen ondorioz. Horietako edozeinekiko esposizio bakar bat ez da kaltegarria izango ziurrenik, baina esposizio hori bizitza osoan zehar egunerokoa bada, efektuak metatu egiten dira.
Kosmetikoen gama zabalean dauden substantzia arriskutsuak hauek dira:
Glutena kosmetikoak frabrikatzeko orduan asko erabiltzen den osagaia da.
Glutena duten produktu horiek glutenak oharkabean kutsatzeko kausa izan daitezke, eta glutenarekin lotutako edozein nahasmendu duten pertsonen osasunari eragin diezaiokete, hala nola gaixotasun zeliakoa edo gluten ez-zeliakoarekiko sentikortasuna, zuzenean edo zeharka ahora irits baitaitezke haiek manipulatzean esku artean geratzen diren hondakinetatik.[11]
Kosmetiko beganoak landare-jatorriko konposatuz (landareak, fruituak edo haziak, besteak beste) egindako produktuak dira, eta, beraz, ez dute animalia- edo kimika-iturririk.
Landare asko erabiltzen dira kosmetikoak eta kosmetiko beganoak fabrikatzeko. Hona hemen adibide batzuk:
Kosmetikaren eta lurrinaren sektoreak 6.954 milioi euro sortzen ditu urtean Espainian Espainiarrek 150 euro gastatzen dituzte pertsona bakoitzeko kosmetikan, Europako batez bestekoaren gainetik (137 euro urtean). Espainiako biztanleek sektore horretan egiten duten gastua % 2 handitu da.[12]
Espainiako sektore kosmetikoak 8.200 MM euroko merkatua du, eta % 2,6ko hazkundea izan du 2019an.[13]
Munduko kosmetika-enpresa nagusiak S & P Global Luxury dira, luxuzko ondasunen ekoizpenarekin edo banaketarekin lotutako negozioak dituzten edo arlo horretan zerbitzuak eskaintzen dituzten 80 enpresa kotizatu handienek osatzen dute, eta lau enpresa kosmetiko ditu bere lerroen artean. Estée Lauder, Shiseido, Pacific eta Interparfums dira.[14]
Produktu kosmetikoen kultura lur planetan dauden eta izan diren kulturekin badute zerbait komunean; izan ere, kultura gehienetan beti egon da presente produktu kosmetikoen erabilera.
Makillajean pentsatzen dugunean, ia berehalakoan pentsatzen dugu emakumeen irudi batez. Harreman hori ezaugarritzen dituen harrokeriak eragin dezake, makillajearen helburua irudiari itxura hobetua ematea baita. Hala ere, garai gogoangarrietatik erabili izan dute etnia ezberdinetako gizonek.[15]
Eta historian zehar hainbat etapatan kosmetiko horiek izan duten bilakaera ikusi ahal izan da.
Emakumeak une oro eder sentitu nahi izaten du, eta are gutxiago ondo usaindu nahi izaten du. Oraindik ere munduko hainbat lekutan erabiltzen da makillajea emakumeen artean, eta enpresa handiek jakin izan dute alderdi horiei zukua ateratzen. Horregatik, prezio eta kalitate desberdineko produktuak aurkitzen ditugu beti.
Beren burua askoz ederrago ikusi nahi duten emakumeak eta beren usainaz eta larruazalaren zaintzaz arduratzen diren gizonak dauden bitartean, kosmetikoen erabilera garrantzitsua izango da kultura guztietan, eta horregatik, produktu kosmetikoen kultura desagertzetik urrun dago.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
