Klan

Klan bat ahaidetasun- eta jatorri-loturen bidez elkartutako pertsona-talde bat da, arbaso komun baten ondorengo izatearen pertzepzioarekin lotuta dagoen unitate soziologikoa da^[1]. Leku batzuetan, Eskozia zaharrean adibidez, familia-talde desberdinetako kideen multzoa izendatzen zuen^[2]. Terminoa 1425 inguruan ingelesera pasatu zen Irlanda eta Eskoziako tribu-erakundeak izendatzeko.

Hitzaren jatorria

Artikulu nagusia: «Eskoziako klanak»

Klan hitza Eskoziako gaelerazko clannad hitzetik dator, euskaraz "familia"^[3] esan nahi duena. Hortik beste hizkuntzetara zabaldu zen 1425 inguruan^[4]. Gaeleraz, aldiz, "klan" fine /finɨ/ esaten da.

Ahaidetasun-harremanak

Klanaren arbaso komuna erreala edo mitologikoa izan liteke, gizatiarra ala ez, eta kasu horretan animalia-totemaz edo landareaz hitz egiten da. Benetako leinuak benetan ezagutzen ez direnean ere, klaneko kideek aita fundatzaile bat ezagutzen dute, klanaren batasunaren sinboloa. Oro har, ahaidetasuna eta harreman biologikoak desberdinak dira, adopzioa, ezkontza eta lotura genealogiko konbentzionalak eta baita fikziozkoak ere biltzen baititu. Marshall Sahlinsen hitzetan, klana ondorengotza-unitate arrunta da, "frogagarria" baino gehiago "putatiboa". Klanak matrilinealak, patrilinealak edo kognatikoak izan daitezke.

Tribuen arteko ahaidetasun-kategoriekin lotutako kontzeptua bada ere, ez da tribuen guztiz baliokidea, leinuaren kontzeptuari lotuago baitago, antzinako espiritu baten babespean.^[5] Klanaren lotura oso errotuta egon daiteke, eta bertako pertsona guztiekiko harreman bereziak zehazten ditu, nahiz eta berezko lurralde-eremutik kanpo egon, nahiz eta distantzia handitan bizi diren eta aurrez elkarren artean harremanik izan ez duten.

Antolakuntza antropologikoa

Klanen antolaketa politiko-soziala askotarikoa da, klanak berak ez baitu baldintzatzen. Aitzitik, tribu-erakundeak erabakitzen du tribu hori, eta, beraz, tribu segmentario gisa antolatzen diren klanen adibideak aurki daitezke, hau da, izaera ez oso eboluzionatua duten tribuak, sozialki eta politikoki zatikatuak, dibertsifikazio ekonomikorik gabekoak; eta, horiekin batera, kazikismo edo jauntxokeria izeneko benetako erakundeak dira ia estatukoak^[5]. Kazike tribu-antolaketaren motarik deigarrienetako bat "klan konikoa" izenekoa da, hierarkikoki hierarkizatua eta teorikoki patrilineala ("izatez" kognatikoa izan arren), Polinesian ohikoa dena, Asian eta Afrikan hedatua.^[5]

Ondo bereizitako eredua lurralde klana izenekoa da, Ginea Berriko goi-lurretan lehen aldiz deskribatua, izaera exogamoa eta patrilineala duena, lurralde zehatz batean ezagutzen dena, eta lurralde horretan bizi dira kide gehienak. Mota horretako klanak eskualde bereko beste klan batzuekin elkartzen dira, fratria bat eratuz, kanporantz modu bateratuan jarduten duena, baina barnean gerra-gatazkak izan ditzakeena. ^[5] Mota horretako tribu-antolaketan, klanaren eta leinuaren arteko bereizketa deigarria egiten da, eta klanak izaera biologikoagoa du.

Hala ere, klanaren forma prototipikoa, kontinente guztietan hedatua, "klan sakabanatua" deritzona da, Meggitten definizio klasikoarekin bat datorrena, "Egitura tribalaren ahaidetasun-unitate gorena" delakoan^[6]. Ez du osatzen koordinatuta diharduen talde bat, baizik eta jatorria partekatzen duten baina kolektibitate gisa ez diharduten pertsonen "kategoria". Aurreko adibideetan ez bezala, klan sakabanatuak ez du izaera politikorik, nahiz eta horrelako funtzio jakin batzuk betetzen dituen. Beti bat dator tribu segmentarioekin.

Mota askotako klanak daude: aita-bidekoa, ama-bidekoa eta bi-bidekoa, tartean Irlanda eta Eskoziakoak.

Batzuetan klanek gizarte batean tribu edo bandak osatzen dituzte. Bestetan hori baino txikiagoak dira.

Klanak herrialdeka

• Armenia: familia eta tribu erako antolakuntzetatik, klan nagusi batzuk azat izeneko estatus noble batera iritsi ziren Erdi Aroan^[7].
• Albania: XX. mendera arteko tradizioan, etxalde handi batek 100 bizilagun izan zitzakeen, gizonezko zaharrenak gidatuta, eta mehola izeneko etxalde multzo batek krue zeritzan oinordekotza bidezko lider bat izan zezakeen. Mehola hauitariko zenbait elkartuta egon zitezkeen, fis edo klan batean^[8].
• Txetxenia: txetxeniar gizartea taip edo teip izeneko klanetan antolatuta dago, arbaso edo jatorri geografiko komun batek identifikatzen duen taldea da. Islamaren Kaukasora iritsi baino lehenagokoa dela dirudi^[9].
• Txina, han etniaren bost klan handiak edo Punti: Tang, Hau, Pang, Man eta Liu
• Sippe edo klan germaniarrak
• Iran
• Irlanda^[10]
• India:
  • Rajput
  • Maratha
  • Jat
  • Gakhar
• Japonia
• Koreako Bon-gwan
• Mantxuria
• Eskandinaviako ætt
• Polonia
• Eskozia
• Somalia
• Turkia

Euskal Herrian

Klan terminoak esanahai parekiderik izan badu Euskal Herrian, Ahaide Nagusien borroken garaian izan zen, XIII. mende amaieratik XV. erdira arte^[11]. Familia edo leinu zentzua botereguneen arteko gizarte-liskar bortitzak izan ziren;: hor, leinu batzuenak nabarmendu ziren (oinaztarren eta ganboatarren arteko borrokak eta agaramontar eta beaumontarren artekoak), baina bando batean zein bestean beste leinu batzuk ere lerrokatzen ziren.

Erreferentziak

1. «Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa» www1.euskadi.net (Noiz kontsultatua: 2022-03-31).
2. (Gaztelaniaz) ASALE, RAE-; RAE. «clan | Diccionario de la lengua española» «Diccionario de la lengua española» - Edición del Tricentenario (Noiz kontsultatua: 2022-03-31).
3. «Etimología - Castellano - La Palabra del Día de el-castellano.org - La lengua española» web.archive.org 2012-02-14 (Noiz kontsultatua: 2022-03-31).
4. Online Etymology Dictionary at .
5. Sahlins, Marshall. (1972). Las sociedades tribales. Editorial Labor ISBN 84-335-5733-5. PMC 5823510. (Noiz kontsultatua: 2022-03-31).
6. Bulmer, Ralph; Meggitt, M. J.. (1966-03). «The Lineage System of the Mae-Enga of New Guinea.» Man 1 (1): 127.  doi:10.2307/2795956. ISSN 0025-1496. (Noiz kontsultatua: 2022-03-31).
7. (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2022-06-13).
8. Hille, Charlotte; Gendron, Renee. (2020-01-01). Clans and Democratization: Chechnya, Albania, Afghanistan and Iraq. BRILL  doi:10.1163/9789004415485_009. ISBN 978-90-04-41547-8. (Noiz kontsultatua: 2022-06-13).
9. (Ingelesez) Hille, Charlotte. (2020-04-24). Clans in Chechnya. Brill ISBN 978-90-04-41548-5. (Noiz kontsultatua: 2022-06-13).
10. Edward Mac Lysaght "Irish Families", Irish Academic Press, Dublin, 1985
11. «Nobiliariarako sarrera» www.euskalnet.net (Noiz kontsultatua: 2022-05-14).

Bibliografia

• Ember, C. R., Ember, M., & Pasternak, B. (1983). "On the development of unilineal descent". M. Ember & C. R. Ember (Eds.), "Marriage, family, and kinship: Comparative studies of social organizations" liburuan (359-397. orr.). New Haven, CT: HRAF.
• Korotayev A. V. Unilineal Descent Groups and Deep Christianization: A Cross-Cultural Comparison // Cross-Cultural Research. The Journal of Comparative Social Science. 37/1 (2003). P. 132–156.

Kanpo estekak

• Klanak, Gizapedian.

• Datuak: Q211503
• Multimedia: Clans / Q211503