Bretoia[1], bretoiera[2], bretainiera edo breizera[3] (bretainieraz, brezhoneg, [bʀe'zõːnɛk] edo [bɾəhɔ'nək] ahoskatua) Bretainiako mendebaldean hitz egiten den zelta adarreko indoeuropar hizkuntza da. Eskualdeko bi hizkuntza tradizionaletako bat da, Bretainiako ekialdean hitz egiten den erromantze adarreko galoarekin batera.
| Bretainiera edo bretoiera | |
|---|---|
| brezhoneg — Brezhoneg | |
 Koloretan, bretainieraren dialektoak (grisez, galoaren eremua). | |
| Datu orokorrak | |
| Lurralde eremua | Frantzia |
| Hiztunak | Ethnologue: 500.000 - 1.200.000 ; 1999ko errolda: 257.000 |
| Rankinga | Ez 100 mintzatuenen artean |
| Ofizialtasuna | ez du |
| Eskualdea | Bretainia |
| UNESCO sailkapena | 4: arrisku larrian |
| Araugilea | Ofis ar Brezhoneg |
| Hizkuntza sailkapena | |
| giza hizkuntza indoeuropar hizkuntzak hizkuntza zeltak Uhartetar hizkuntza zeltak Britoi hizkuntzak Southwestern Brythonic (en)  | |
| Informazio filologikoa | |
| Hizkuntza-tipologia | aditza-subjektua-objektua, V2 hizkuntza, nominatibo-akusatibo hizkuntza eta hizkuntza fusionatzailea |
| Genero gramatikalak | genero maskulinoa eta genero femeninoa |
| Alfabetoa | Breton alphabet (en) eta latindar alfabetoa |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-1 | br |
| ISO 639-2 | bre |
| ISO 639-3 | bre |
| Ethnologue | bre |
| Glottolog | bret1244 |
| Wikipedia | br |
| Linguasphere | 50-ABB-b |
| UNESCO | 336 |
| IETF | br |
| Endangered Languages Project | 1228 |
Hizkuntza zelten multzoaren barruan, britoi taldekoa da, hots, galesaren eta kornubieraren familia berekoa da, beraz, eta haien oso antzekoa.
Hiztunak
XX. mendearen hasieran Bretainia Behereko biztanleriaren erdia edo bretainiera hiztun elebakarra zen eta beste erdia edo, elebiduna, alegia bretainiera eta frantses hiztuna, baina XX. mendean eskola eta ikastetxeetan frantsesa bakarrik irakastea eta gainontzeko hizkuntzetan irakastea debekatua izateaz gain, euren hizkuntzetan mintzatzean irakasleek umilduak izateak, bretainiarari —euskarari Ipar Euskal Herrian bezala— sekulako hiztun galera eta hondamendia eragin zion.
1950 inguruan, oraindik ere milioi bat hiztun inguru zituen, horietatik 100.000 elebakar, baina zenbait faktoreren ondorioz (Frantziako politika zentralista, 1960ko hamarkadaren amaiera arte irakasle eta andereño frantses hiztunek eskoletan ikasle bretainiera hiztunak euren hizkuntzan mintzatzeagatik umildu eta zigortzea, hedabideen eragina, frantses hiztunen etorrera eta bretainierazko hiztun gehienak 60 urtetik gorakoak izatea eta, hortaz, pixkanaka hilez joatea), jada ez zen bretainiar elebakarrik geratzen. 1997an, hiztun kopurua 300.000ra jaitsi zen (haietako 190.000, gainera, 60 urtetik gorakoak ziren): horrek etorkizun hurbilean hiztunen kopuru galera handiaren arriskua iragarri zuen, bretainieraz mintzatzeko gai diren haur eta gazte gutxi baitaude, hots, adineko hiztunak ordezkatzeko gutxiegi. Laburbilduz, bretainierak etorkizunean aurrera egiteko duen egungo oztopo nagusia bere hiztun gehienen adina da, haien belaunaldia hildakoan, urte gutxiren buruan oso hiztun gutxi gera bailitezke.
Dena den, 2006 eta 2012 artean, irakasketa elebidunaren % 33 hazkundea gertatu zen eta 14.709 haurrek bretainiera eta frantsesezko irakaskuntza elebiduna jaso zuten.
Geografia
Gaur egun, hiztunak 300.000 inguru dira: Bretainia Beherean (Breizh Izel) bizi dira, hots, Finistère (bretoieraz, Penn-ar-Bed) osoan, Morbihanen (Mor-Bihan) eta Côtes-d'Armor (Aodoù an Arvor) departamenduetako mendebaldean, eta Bourg-de-Batz barrendegian (Loire-Atlantique / Liger Atlantel).
Zehazkiago esanda, gaur bretainiera Plouha udalerritik (Saint-Brieuc hiriaren mendebaldean) La Roche-Bernard udalerrira doan (Vannes hiriaren ekialdean) ipar-hegoaldeko marra imaginario edo mugaren mendebaldera dagoen eremuan mintzatzen da.
Dialektoak
Lau dialekto nagusi ditu:
- Bro Leonekoa: Finistèreko iparraldean.
- Bro Dregerekoa: Finistèreko ipar-ekialdean eta Côtes-d'Armorko ipar-mendebaldean.
- Bro Kernevekoa: Finistèreko hegoaldean, Côtes-d’Armorko hegoaldean, Morbihango zati batean eta Belle-Île en mer / Enez ar Gerveur aldean.
- Bro Gwenedekoa: Morbihango lurralde gehienetan.
Historia
- 1464an Jehan Lagadecek hiztegi hirueleduna egin zuen, bretoiera, frantsesa eta latina kontuan hartuz.
- 1805ean Napoleon I.ak sortu zuen Akademia Zeltikoa (l'Académie Celtique).
- 1807an Jean-François Le Gonidecek bretoierazko gramatika argitaratu zuen, eta 1821ean, hiztegia.
- 1839an Villemarquék Barzaz Breiz argitara eman zuen, bretoierazko kantu tradizionalen bilduma.
- 1925etik, Roparz Hemon irakasleari esker, Emzav mugimendua eta Gwalarn aldizkaria abian jarri zituzten.
- 1946an Al Liamm argitalpenak Gwalarn ordezkatu zuen. Beste batzuk ere argitara ekarri zituzten: Skol Vreizh, Emgleo Breiz, Al Lanv, Ar Skol Vrezoneg, Mouladurioù Hor Yezh, An Here edo Evit ar brezhoneg.
- 1950ean Kendalc'h kultur elkartea sortu zuten Kemperren.
- 1977an Diwan izeneko eskolak hasi ziren lanean, Lehen Hezkuntzatik aurrera hizkuntza irakasteko.
- 2008an Ar Redadeg izeneko lasterketa aurrera eraman zen lehendabiziko aldiz, bretoieraren erabilera sustatzeko. Korrikaren antzerako eredua du.
Gramatika
Gainerako hizkuntza zeltekin hainbat ezaugarri partekatzen ditu, horren adibide dugu aditzaren ordenaren hizkuntza-tipologia, izan ere, aditza, subjektua eta objektua ordena mantentzen du. Hala ere, bretoieraren kasuan, ez da ordena hori beti eta zorroztasunez betetzen, zenbaitetan subjektua, aditza eta objektua ordena era baliatzen baitu.
Pertsona-izenordainak eta edutezko izenordainak hurrenak dira:
| Pertsona-izenordain singularra | Posesibo singularra | Pertsona-izenordain plurala | Posesibo plurala | |
|---|---|---|---|---|
| 1. pertsona | me | ma | ni | hon |
| 2. pertsona | te | da | c’hwi | ho |
| 3.p ertsona | eñ (maskulinoa) hi (femeninoa) |
e (maskulinoa) he (femeninoa) |
int | o |
Izenordain erakusleak adierazten digutenaren distantziaren arabera sailkatzen dira, maskulinoak heman, hennezh, henhont eta femeninoak houman, hounnezh, hounhoni; pluralean bi generoentzako balizkoak ar re-man, ar re-se, ar re-hont dira. Galdera-izenordainak Piv? ("Zein?") eta Petra? ("'Zer?") dira. Erlatibozkoa a partikularen bidez eratzen da. Horretaz gain, ezezkoa edo negatiboa sortzeko, ne...ket zirkunfijoa baliatzen da.
Parekidetasun taula
Ondorengo taulan bretoieraren, kornubieraren eta galoaren arteko hitzen parekidetasuna ageri da, baita frantsesezko eta euskarazko esanahiak ere. Bretoieraren eta galoaren arteko hitzen egitura antzekotasuna ere ikusten da: adibidez, bretoierazko kazh-koad eta galozko chat-de-boéz hitzek ("urtxintxa" edo "kattagorri", euskaraz) «basoko katua» esan nahi dute.
| Kornubiera | Bretainiera | Galoa | Frantsesa | Euskara |
|---|---|---|---|---|
| gwenenenn | gwenanenn | avètt | abeille | erle |
| kador | kador | chaérr | chaise | aldaka |
| keus | keuz | fórmaij | fromage | gazta / gasna |
| yn mes | er-maez | desort | dehors | kanpora |
| koedha | kouezhañ | cheir | tomber | erori |
| gaver | gavr | biq | chèvre | ahuntz |
| chy | ti | ostèu | maison | etxe |
| gweus | gweuz | lip | lèvre | ezpain |
| ganow | genoù | góll | gueule | mutur |
| niver | niver | limerot | nombre | zenbaki |
| perenn | perenn | peirr | poire | txerremen / madari / udara |
| skol | skol | escoll | école | eskola / ikastetxe |
| gwiwer | gwiñver, kazh-koad | chat-de-boéz | écureuil | urtxintxa / kattagorri |
| sterenn | ster(ed)enn | esteill | étoile | izar |
| megy | butuniñ | betunae | fumer | erre (pipatu) |
| hedhyw | hiziv | anoet | aujourd'hui | gaur |
| whybana | c'hwibanat | sublae | siffler | ziztu egin |
Esamolde batzuk
- Bai = Ya
- Ez = Nann
- Kaixo!, Agur! = Salud!
- Agur!, Adio! = Kenavo!
- Ikusi arte = Ken 'vi gwelet!
- Eskerrik asko! = Trugarez!
- Egun on = De mat
- Mesedez = Mar plij
- Barkatu = Digarezit ac'hanon
- Komunak = Privezioù
- Komuna non dago? = Pelec'h emañ ar privezioù?
- Non dago tren-geltokia? = Pelec'h emañ ar porzh-houarn?
- Ba al da hotelik hemen inguruan? = Pelec'h emañ an leti tostañ?
- Zorionak = Gouelioù mat!
- Ez dut ulertzen = Ne gomprenan ket
- Ez dakit bretoieraz = Ne gomzan ket brezhoneg
- Ba al dakizu ingelesez? = Ha komz a rez saozneg?
- Zein da zure izena? = Pe anv out?
- Ongi etorri! = Degemer mat!
- Egun on denoi = Demat d'an holl!
- Baita zuri ere = Dit-te ivez!
- Jakina! Noski! = Mat eo!
- Nongoa zara? = Eus pelec'h out?
- Non dago...? = E pelec'h emañ...?
- Badakizu bretoieraz? = Komz a rez brezhoneg?
- Bai ote? = Dam ya 'ta?
- Bizi gara!! = Bev omp!
- Bagarela!! = Ni ivez
- Topa! = Yec'hed mat!
- Hementxe! = Du-hont / Du-mañ!
- Geldi! = Paouez 'ta!
- Lasai = Rez ket bil
- Ez dut nahi = N'em eus ket c'hoant
Literatura
Aldizkariak
Idazleak
- Yann Brekilien.
- Jean-Pierre Calloc'h.
- Pêr Denez.
- Anjela Duval.
- Per-Jakez Helias.
- François-Marie Luzel.
Jon Mirande eta Txomin Peillen bretoierazaleak
Euskaraz baino lehen ikasi zuen bretoieraz Jon Mirandek Parisen. Euskaldunak lagun egin baino lehen, bretainiarrak egin zituen adiskide. Txomin Peillenekin konpartitu zuen zaletasun hori. Izatez, Jon Mirandek hizkuntza zeltiko guziak ezagutzen zituen. 1950ean kornubieraren akademian sartu zen, eta Heinen eta Hölderlinen olerkiak eman zituen akademiaren An lef Kernewek aldizkarian.[4]
Bretoieraren akademian hartu zuten kanpotar bakarra izan zen. Gerla denboran ikasi zuen bretoieraz. Berantago, Sorbonako sumeriar hizkuntzen irakasle Riec Jestinek, Jon Mirandek eta Txomin Peillenek Ar Stourmer aldizkari abertzale sozialista atera zuten bi urtez, eta Jon Mirandek hantxe eman zituen bretoierazko artikulu hoberenak, eta kantuak eta olerkiak ere bai. Haren olerkitxo erotikoak bretoieraz idatzi bakarrak izan ziren. Bertzalde, hebraieratik eta nederlanderatik ere ekarri zuen bretoierara lanik. Hil gabean, aleman eta nederlanderazko poemak idazten ari zen, bretoieraz.[4]
Musika
Folk musikaren barruan honelako ordezkari ezagunak ditu lurraldeak:
- Gwendal taldea.
- Alan Stivell (1944-), musikaria.
Ikus, gainera
Erreferentziak
Kanpo estekak
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
