Aruba

Aruba^[1] Antilla Txikietako uharte bat da. Alonso de Ojeda esploratzaile espainiarrak aurkitu zuen 1499. urtean, Herbehereek bereganatu zuten 1636. urtean. 1986 arte, Antilla Herbeheretarren parte izan zen. Gaur egun, Herbehereetako Erresumako herrialdea da.

Aruba
Ereserkia: Aruba Dushi Tera (en)
Arubako bandera
Geografia
Hiriburua	Oranjestad
Hiririk handiena	Oranjestad
Azalera	193
Punturik altuena	Mount Jamanota (en)
Kontinentea	Ipar Amerika eta Hego Amerika
Mugakideak	Falcón
Administrazioa
Gobernu-sistema	Monarkia konstituzionala
Erregea	Gilen Alexandro
Legebiltzarra	Estates of Aruba (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Interpol UNESCO
Demografia
Biztanleria	106.739
Dentsitatea	596,59 bizt/km² (18.)
Talde etnikoak	ikusi Herbeheretar, Kolonbiar, Venezuelar, Dominicans (en) , haitiar eta ezezaguna
Hizkuntza ofizialak	ikusi nederlandera Papiamento
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, ingeles, nederlandera eta Papiamento
Emankortasun-tasa	1,657 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	1.014 (2009)
Alfabetizazioa	% 98 (2018)
Bizi-itxaropena	75,867 (2016)
Ekonomia
BPG per capita	25.655 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	4.157.176.318 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	39.492,859 nazioarteko dolar (2017)
Erreserbak	907.111.452 $ (2017)
Historia
Sorrera data: 1986
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+297
ISO 3166-1 alpha-2	AW
ISO 3166-1 alpha-3	ABW
Ordu eremua	ikusi Atlantic Time Zone (en) : America/Aruba (en) : UTC−04:00
Elektrizitatea	127 V. 60 Hz.NEMA 1-15 (en) , NEMA 5-15 (en) eta Schuko
Internet domeinua	.aw
aruba.com

Hiriburua Oranjestad hiria da.

Geografia

Uharte laua da eta ibairik gabea. Mendi altuena, Jamanota mendia (188m) da. Uharteko mendebaldean eta hegoaldean, are zuriko hondartzak ditu.

Venezuelarekin du muga bakarra.

Fauna

Amerikako kontinentetik kilometro batzuetara dagoenez bertako fauna sortu da. Arubako sugea horren eredu garbia da. Hontza subespezie bat ere aipatu daiteke.

Flora

Aloe Vera da uharteko landarerik garrantzitsuena. Ekonomiaren zati bat da eta uhartearen ikurriñan ageri da.

Clima

Temperatura, 27 eta 29 gradu artekoa da. Alisio haizeak iparekialdetik jotzen du, maiz. Euria oso aldakorra da El Niño fenomenoagatik. Urte batzuk, 150 mm inguru erortzen dira eta bete batzuk 1000mm inguru (La Niña fenomenoagatik).

Historia

1499. urtean europarrek uhartera ailegatu ziren. XVI. mendean espainiarren menpe egon ostean, Herbehereen eskuetara pasa zen, 1636. urtean.

1678. urteko dokumentu batean, hango jendeak gaztelania hitz egiten zuela agertzen da.

1805-1816 urteen artean, uhartea Britainiarren menpe egon zen.

1927, urtean, Shell conpainiak uhartean petroleo instalazioak jarri zituen eta Bigarren Mundu Gerran, alemaniako submarinoek hango bi portu suntzitzen saiatu ziren.

1986eko urtarrilaren 1etik aurrera, Herbehereetako lurralde autonomoa da.

Gobernua eta politika

Berez, Aruba ez da estatu independente bat, barne autonomia osoa daukan Herbehereetako lurralde ez metropolitar bat baizik. Herbehereek defentsa arloa, hiritartasun kontuak, kanpo erlazioak eta estradizioak kontrolatzen dituzte, baina beste gai guztietan, Aruba lurralde guztiz autonomoa da. Arubak bere legeak, konstituzioa, gobernua eta dirua dauzka.

Estatu burua Herbehereetako erregea da, gobernatzaile batek ordeztua eta sei urterako hautatua. Gobernua, ordea, lau urtean behin hautatzen da. Gobernu burua Arubako lehen ministroa izaten da: bere ministro kontseiluarekin, gobernuko botere exekutiboa osatzen du.

Ekonomia

Arubako jarduera ekonomiko nagusia turismoa da, BPGaren erdia osatzen baitu. Dirua Arubako florina da. Ameriketako dolarrarekin trukaneurri finkoa dauka. (1.79:1).

Turismoa da arubar ekonomiako lehen euskarria, bertan baitago lan enplegu gehienen iturria. Banku jarduerek eta petrolio birfinketak ere garrantzi handia daukate.

Hizkuntza

Aruban, Antilla Herbeheretarretan bezala, hizkuntza ofizial bakarra nederlandera da, hezkuntzan erabilia; hala ere, arubatarrak oro har elebidunak edota eleaniztunak dira, ingelesa eta gaztelania baitarabiltzate. Haiekin batera, arubatarrek hizkuntza propio bat ere daukate, eguneko bizitzan maiz erabilia: papiamentoa, gaztelania eta portugesetik sortutako hizkuntza kreolera. Azken urteotan, Arubako gobernuak gero eta garrantzi handiagoa ematen ari zaio papiamentoari.

Osasuna

Uhartean hospitale bakarra dago; Horacio E. Oduber Hospitalea. 2001. urtetik aurrera osasun asegurua dauka biztanleria osoarentzat.

Erreferentziak

1. Euskaltzaindia. (2012-05-25). 170. araua: Amerikako toponimia. .

Kanpo estekak

• Datuak: Q21203
• Multimedia: Aruba / Q21203

Amerikako herrialde eta lurraldeak
Ipar Amerika eta Karibea	Estatu burujabeak: Ameriketako Estatu Batuak • Antigua eta Barbuda • Bahamak • Barbados • Belize • Costa Rica • Kuba • Dominika • Dominikar Errepublika • El Salvador • Grenada • Guatemala • Haiti • Honduras • Jamaika • Kanada • Mexiko • Nikaragua • Panama • Saint Kitts eta Nevis • Santa Luzia • Saint Vincent eta Grenadinak • Trinidad eta Tobago Dependentziak: Groenlandia (Danimarka) • Guadalupe ∙ Martinika ∙ Saint Barthelemy ∙ Saint Martin ∙ Saint Pierre eta Mikelune (Frantzia) • Aruba · Holandarren Antillak (Herbehereak) • Aingira · Bermuda · Birjina uharte britainiarrak · Kaiman uharteak · Montserrat · Turkak eta Caicoak (Erresuma Batua) • Puerto Rico · Birjina Uharte Estatubatuarrak (Ameriketako Estatu Batuak)	Hego Amerika	Estatu burujabeak: Argentina • Bolivia • Brasil • Txile • Kolonbia • Ekuador • Guyana • Paraguai • Peru • Surinam • Uruguai • Venezuela Dependentziak: Guyana Frantsesa (Frantzia) • Falklandak (Erresuma Batua)