From Wikipedia, the free encyclopedia
Ötzi, Izotzetako gizona ere deitua, gorpu momifikatu bat da, 1991ean Ötzalgo Alpeetako glaziar batean aurkitua izan zena, Austriaren eta Italiaren arteko mugan. Duela 5300 urte inguru bizi izan zen, eta hari esker historiaurreari buruzko datu asko ezagutu dituzte zientzialariek, oso ongi kontserbaturik zegoelako.[1] Egun Hego Tirolgo Arkeologia Museoan dago, Bolzanon.
| Ötzi | |
|---|---|
 | |
| Bizitza | |
| Jaiotza | Feldthurns, K.a. IV. milurtekoa |
| Heriotza | Tisenjoch (en)  , K.a. 3230 ( urte) |
| Hobiratze lekua | Hego Tirolgo Arkeologia Museoa |
| Heriotza modua | giza hilketa: odolustea hipotermia |
| Hezkuntza | |
| Hizkuntzak | ezezaguna |
| Jarduerak | |
| Pisua | 40 kilogramo |
| iceman.it…, iceman.it… eta iceman.it | |
Helmut eta Erika Simon alemaniar turistek aurkitu zuten gorpua, 1991ko irailaren 19an, Hego Tirolgo Similaun glaziarrean zebiltzanean. Seinalatu gabeko bide batetik jaisten ari zirela, izotz-bloke handi batekin egin zuten topo. Bertan trapuzko panpina-itxurako zerbait ageri zela ikusi omen zuten, burua eta sorbaldak izotzetik kanpo zituela. Hasieran, istripua izaniko mendizale bat zela pentsatu zuten.[2][3]
Gorpua aurkitu ondoren, Schnalzeko (Italiako Bozen-Hego Tirolgo probintziako) karabinieriei eta Austriako Soldau herriko jendarmeei jakinarazi zitzaien. Italiarrek aurkikuntzaren ardura austriarren esku utzi zuten. Hasieran, bertatik ateratzeko mailu pneumatikoa erabili zuten, baina ez zuten lortu. Azkenik, irailaren 22an, Innsbruckeko Unibertsitateak bere gain hartu zituen aurkikuntza ondorengo lanak. Helikopteroz bertara eraman eta gorpua aztertzeari ekin zioten.[2]
Izotzak eta elurrak horren ongi kontserbatuta egonik, aurkikuntza ugari egin dute zientzialariek Ötziren gorpua aztertuta.
Heriotzaren unean Ötzi 1,60 metroko, 50 bat kiloko eta 45 urte inguruko gizona zen.[4] Hil eta gutxira, gorpua glaziar baten barruan harrapatuta geratu zen, eta horrek ahalbidetu zuen gorpuzkinen kontserbazio bikaina.[5]
DNAren sekuentziazioak informazio ugari eman du: begi marroiak, 0 odol taldea, laktosarekiko intolerantzia eta gaixotasun kardiobaskularrak pairatzeko joera zituen.[6] Polen aleen, hautsaren eta hortz-esmalteko konposizio isotopikoaren azterketak erakusten duenez, haurtzaroa Feldthurns herritik hurbil igaro zuen, Bolzanotik iparraldera, baina 50 kilometro iparralderago dauden haranetan bizi izan zen ondoren.[7]
1991n aurkitu zutelarik, agian tatuajeak zituela ikusi zuten ikerlariek, baina azal momifikatu ilunak ez zien utzi marka horiek identifikatzen. 2015ean Hego Tiroleko Arkeologia Museoko adituek egindako eskanerren arabera, guztira 61 tatuaje zituen, hainbat gorputz ataletan banaturik. Gehienak marra paraleloak dira, ebakiduretan ikatza igurtziz egindakoak.[8]
Ikerketa horri esker, duela 5.300 urte tatuajeak egitea ohitura zabaldua zela baieztatu da. Horrez gain, beste eztabaida bat ireki da. Adituek uste dute tatuaje horiek nolabaiteko akupuntura tekniken emaitza zirela. Orain arte aurkitutako akupuntura frogarik zaharrena Txinakoa da eta 3.000 urte inguru ditu. Ötziren tatuajeei buruzko hipotesia baieztatuko balitz, akupunturaren jatorriak 2.000 urtez egingo luke atzera.[8]
Ötziren momifikatutako gorputza X izpiz aztertu zenean artritis mingarria zuela ikusi zen, batez ere eskuineko aldakan; horren ondorioz, min kronikoa izango zuen. Hala eta guztiz ere, arteriak eta benak kaltzifikazio-bidean egotea gauzarik harrigarriena da.[9] Bizimodu sedentarioa ez zuenez, arteriosklerosirako joera genetikoa bide zuela uste dute ikerlariek.[10]
Bestalde, orno zerbikal eta lunbarretako espondilosi arina zeukan, biriketako antrakosia eta, seguruenik, silikosia, eta pleurako hantura. Urdailean Helicobacter pylori bakterioa atzeman zaio, eta hesteetan Trichuris trichiura nematodo parasitoa. Lakastek kutsatzen duten Lyme gaitza ere bide zuen, ikerlari batzuen arabera. Azkenik, hortz-haginak txantxarrak eta periodontitisak jota zituen.[11]
Aldean zeramatzan urki-ardagaiak (Fomitopsis betulina) eta Pteridium aquilinum iratzeak propietate antihelmintikoak dituzte, baina ez dago argi erremedio gisa erabiltzen ote zituen.[11]
Ez dago argi mendira zein asmorekin atera ote zen, baina oso ondo prestaturiko janzkera zeraman: landare-zuntzezko soingainekoa, eta larruzko berokia, gerrikoa, galtzak, gerripekoa eta oinetakoak. Hartz larruz egindako txanoa zeukan buruan. Oinetakoak iragazgaitzak eta zabalak ziren, itxuraz elurraren gainean ibiltzeko diseinatuak; zolarako hartz-larrua erabili zen, orein-larrua gainalderako, eta barnealdean ezki-azalez egindako sare moduko bat zeukaten, belar leunez betea, egungo galtzerdien funtzioa egiten.[12][13] Hesteetan Trichuris trichiura nematodo parasitoa zeukan
Berokia, gerrikoa, galtzak eta gerripekoa egiteko erabili ziren larru zerrendak tendoiekin josi ziren. DNA analisiek erakutsi zuten gutxienez bost animalia espezieren larrua baliatu zela jantziak egiteko: hartza, oreina, ardia, ahuntza eta behia.[12][13]
Gorpuaren ondoan honako tresna hauek aurkitu zituzten: kobrezko aizkora bat hagin-zurezko kirtenarekin; sastakai txiki bat, suharrizko ahoa eta lizarrezko heldulekua zituena; eta gezitoki bat (hurritz-makila batez indartutako larruzko zakua), barnean hamalau gezi zituena. Hala ere, bi gezi bakarrik zeuden erabiltzeko moduan; hagaxkak marmaratillazkoak ziren, eta puntak suharrizkoak. Amaitu gabeko arku bat ere zeraman, haginezkoa, 1,83 metroko luzerakoa.[2][14] Berun isotopoen analisiaren bidez jakin da aizkoraren kobrea Toscanan erautzi zela, eta ez Tirolen.[15]
Horiez gain, basafruituak, urki-azalezko bi saski eta bi ardagai mota zeuden Ötziren ondasunen artean. Horietako batek, urki-ardagaiak (Fomitopsis betulina), propietate antihelmintikoak ditu, eta ziur asko sendagarri gisa erabili zen.[16] Bestea, supizteko ardagaia, sua pizteko sistema bitxi baten parte zen, landare batzuekin (dozena bat kasik), suharriekin eta pirita harriekin batera.[17]
Ikertzaileak 2010era arte ez ziren konturatu Ötziren urdaila ere kontserbatuta zegoela, denboraren poderioz organoak momiaren hesteen antzeko tamaina hartua zuelako. Urdaila topatzeak haren dietaren inguruko informazioa lortzeko aukera eman zien ikertzaileei, baita haren osasun egoeran sakontzekoa ere.[5]
Frank Maixner mikrobiologoaren taldeak Helicobacter pylori-ren DNA aurkitu zuen urdailean, eta baita mikroorganismo horren genoma sekuentziatzea lortu ere. Ikerlariek bakterioaren andui birulentoa zela ondorioztatu zuten, alegia, gaixotasun bat eragiteko modukoa (gastritisa, ultzera eta batzuetan minbizia). Bestalde, proteinen analisiaz baliatu ziren urdailean hantura zegoela baieztatzeko.[11]
Urdailean aurkitutako jakien inguruko analisia ere egin zuten, Izotzetako gizona-ren azken otorduak nolakoak izan ziren jakiteko. Azken egunean alpetar basahuntz gantza eta giharra jan zituen, sutan prestatu gabe; haragi idortua edota keztatua izanen zela uste dute ikerlariek. DNA analisiak orein arrunta ere jan zuela iradoki zuen. Horrez gain, Triticum monococcum aleak eta Pteridium aquilinum iratze toxikoa ere atzeman zituzten urdailean.[18] [19]
Ikertzaileek uste dute borroka baten ondorioz hil zela, haren bizkarrean gezi punta bat topatu baitzuten eta buruan kolpe baten aztarna ageri baitzen.[2] Bi erasoren zantzuak atzeman dira gorpuan. Lehenbizikoa hil baino egun batzuk lehenago pairatu zuen, eta zauri zorrotz bat eragin zion eskuineko eskuan. Bigarrenean, berriz, gezi-ukaldi bat jaso zuen ezkerreko besapean; horrek hil zuen, lepauztaipeko arteria urratuta.[11]
Iñaket eta Mikel Begoña euskal komikigileek Ötzi izeneko trilogia sortu zuten gazteleraz, Norma Editorialek argitaratua[20] eta frantsesera eta italierara itzulia.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
