Tiroko gorrindola

Tiroko gorrindola edo Tiroko purpura (antzinako grezieraz: πορφύρα porphúra, latinez: purpura) baita ere Erret gorrindola edota Inperio gorrindola, tindagai natural gorrindola da. Feniziako Tiro hiriaren izena darama, gaur egun Libanon dagoena. Muricidae familiako hainbat itsas barraskilo espeziek jariatzen dute. 9.000 itsas barraskilo behar ziren tindagaiaren gramo bakarra ateratzeko eta luxuzko produktua izan zen.

Tiroko gorrindola
Irudi gehiago
Formula kimikoa	C16H8Br2N2O2
SMILES kanonikoa	2D eredua
SMILES isomerikoa	C1=CC2=C(C=C1Br)N/C(=C/3\C(=O)C4=C(N3)C=C(C=C4)Br)/C2=O
MolView	3D eredua
Konposizioa	karbono eta bromo
Eponimoa	Tiro
Mota	gorri, kolore eta indole alkaloid (en)
Masa molekularra	417,895251696 Da
Identifikatzaileak
InChlKey	ZVAPIIDBWWULJN-BUHFOSPRSA-N
CAS zenbakia	1277170-99-6
ChemSpider	4590500
PubChem	5491378
Gmelin	80914
UNII	2O3DDL8TAF
KEGG	C17084

Historia

K.a. 1570 urtearen inguruan hasi ziren feniziarrak tindagai hau erabiltzen^[1] eta 1200 urtearen inguruan ekoizpena nabarmen handitu zuten. Greziarrek eta erromatarrek k.o. 1453 artean jarraitu zuten tindagaia ekoizten. Antzinako idatzietan jaso denez tina handietan pilatzen ziren itsas barraskiloak desegiten joan zitezen eta kirats izugarria izaten omen zen lantegietan.

Pigmentua oso garestia zen eta botere eta aberastasunarekin lotzen zen. Teoponpo historiagileak (K.a. IV. mendea) idatzi zuen Kolofon hirian tindatzeko purpurak haren pisua zilarretan balio zuela. Errege eta enperadoreen kolorea bihurtu zen^[1], eta ondorengo mendeetan Eliza Katolikoko kardinalek ere erabili zuten.

Ekoizpena

Hainbat itsas barraskilo haragijalek jariatzen dute zakatzen azpian duten guruin baten bidez. Harrapakina harrapatzeko erabiltzen dute, bai eta arrautza multzoak estaltzeko ere, mikroorganismoek erasotu ez ditzaten^[2]. Harraparien aurrean babesteko ere jariatzen dute sustantzia, gizakiek harrapatu behar dituztenean adibidez.

Tindagaia bromodun konposatu organiko bat da, 6,6′-Dibromoindigoa^[3]. Horrelako konposatuak algatan aurkitzea ohikoa da baina animalietan oso urri aurkitzen da. Tiroko gorrindolak higadurarekiko erresistentzia handia du eta oso nekez galtzen du kolorea. Jantziak ordea ez dira ongi mantentzen, ehuna bera desegiten baita denborarekin.

Tiroko gorrindolaren ekoizpenean Bolinus brandaris, Hexaplex trunculus eta Stramonita haemastoma espezieak erabiltzen ziren batez ere^[4]. Tiroko gorrindolaren gramo bat lortzeko 9.000 itsas barraskilo erabili behar ziren.

Iruditegia

• 
  Justiniano I.a bizantziar enperadorea Tiroko gorrindolaz jantzia eta perla ugari soinean daramala.
• 
  Bolinus brandaris itsas barraskiloa.

Erreferentziak

1. St Clair K. (2016). The Secret Lives of Colour. London: John Murray., 162–164 or. ISBN 9781473630819..
2. «University of Wollongong Public View» web.archive.org 2007-08-30 (Noiz kontsultatua: 2023-08-28).
3. (Ingelesez) McGovern, Patrick E.; Michel, R. H.. (1990-05-01). «Royal Purple dye: the chemical reconstruction of the ancient Mediterranean industry» Accounts of Chemical Research 23 (5): 152–158.  doi:10.1021/ar00173a006. ISSN 0001-4842. (Noiz kontsultatua: 2023-08-28).
4. (Ingelesez) Ziderman, I Irving. (1986-06). «Purple Dyes Made from Shellfish in Antiquity» Review of Progress in Coloration and Related Topics 16 (1): 46–52.  doi:10.1111/j.1478-4408.1986.tb03743.x. ISSN 0557-9325. (Noiz kontsultatua: 2023-08-28).

Kanpo estekak

• Datuak: Q5180360
• Multimedia: Phoenician purple / Q5180360