Mizo (Mizo twang), Sino-tibetar hizkuntzen familiako hizkuntza da. 700.000[1] hiztun ditu, gutxi gorabehera: Mizoak. Indiako Mizoram estatuan, Myanmarrekoa Chin estatuan, eta Bangladesheko Chittagong Hill Tractsen hitz egiten da.
| Mizo hizkuntza | |
|---|---|
| mizo — Mizo ṭawng | |
| Datu orokorrak | |
| Hiztunak | 500.000 (1997) |
| UNESCO sailkapena | 2: kaltebera |
| Hizkuntza sailkapena | |
| giza hizkuntza Sino-Austronesian (en)  sino-tibetar hizkuntzak | |
| Alfabetoa | latindar alfabetoa |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-2 | lus |
| ISO 639-3 | lus |
| Ethnologue | lus |
| Glottolog | lush1249 |
| Wikipedia | lus |
| UNESCO | 1230 |
| IETF | lus |
Mizoa Lushaitzat ere ezagutzen da, termino kolokiala, Lusei britaniarrak haien hedapen kolonialan aurkitu zuten lehen herria izan zelako.
Lusei hizkuntzan oinarrituta dago, baina hainbat hitz Mizoren tribu edo klanetik etortzen dira.
Mizoramen hizkuntza ofiziala da, ingelesarekin batera, eta esfortzuak egon dira zortzigarren programako Indiako konstituzioan sartzeko[2].
Mizo hizkuntza Sino-Tibetar hizkuntzaren Kuki-Chin adarrean oinarritzen da. Mizoren klanetan hanbat dialekto egon dira, horietatik Lusei dialektoa komunena izan zen, Mizo hizkuntzan eta Kuki pertsonen lingua francan bihurtu zena (Misiolari kristauen erabileragatik).
Sino-Tibetar familiaren beste hizkuntzekin erlazionatuta dago. Kukish hizkuntzarekin hainbat hitz komunean ditu.
Mizoa eta Sino-Tibetar hizkuntzak
| Proto-Sino-Tibetar | Mizo hizkuntza | Hmar hizkuntza | Mandarin estadarra(Pīnyīn) | Txinatar ertain goztiarra | Antzinako mandarina | Idatzizko Tibetan | Idatzizko Burmese | Idatzizko Sgaw Karen | Bodo | Tripuri(Kokborok) | Meitei hizkuntrza | Trung | Esanahia |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| *tujH | tui | tui | 水(shuǐ) | - | - | - | - | htee | døi | twi/tui | ishing | Ura | |
| *sĭj(H) (? / ś-) | thi | thi | 死 (sǐ) | si' | sjid | shi-ba | se | thee | thøi | thwi/thui | shi | ɕi | Hiltzea |
| *ghāH | khà | kha | 苦 (kǔ) | kʰɔ' | khag | kha | khâ | khá | khá | Kwkha/Kha | kha | Kha(salty) | Mikatz |
| *sĭŋ | thing | thingkung | - | sin | sjin | shing | sac | tháe | - | Bufang/Wafang | - | Egurra/ Zuhaitza | |
| *miǝ̆ŋ | hming | hming | 名 (míng) | mjiajŋ | mjing | ming | mung | mï | - | Bumung/mung | ming | muŋ | Izena |
| *paH | pa | pa | 爸 (bà) | - | - | - | - | pa | afah | Afa/Bupha | ipa | - | Aita |
| *ŋāH | (pa-)nga | panga | 五 (wǔ) | ŋɔ' | ngag | lnga | ŋ̩â | yëh | ba | Ba/Kaiba | manga | pəŋ-ŋà | Bost |
| *rŭk | (pa-)ruk | paruk | 六 (liù) | luwk | ljəkw | drug | khrok | xu | doh | - | taruk | khlu | Sei |
| *nă- | nang | nang | 汝 (rǔ) | - | - | - | - | na | nøng | nung/nwng | nang | nǎ | Zuk |
| *nĭj | ni | ni/sun/nisa | 日 (rì) | - | - | - | - | mu ni/mu | shan | Sal | nì | Eguna/ Eguzkia | |
| *druaŋ | chhung (inside) | sung/sungtieng | 中(zhōng) (middle) | ṭüŋ ṭǜŋ | truŋ truŋs | gźuŋ | ǝtwaŋh | khuh tha | - | - | manung | a3-tuŋ1 (middle) | |
| *tī̆kʷ | tâwk (enough, sufficient) | huntawk | 淑 (shú, shū, chù) | - | - | sdug (pretty, nice) | thǝuk (be worth, have certain value; be lucky) | - | - | - | - | ||
| *[ph]ra | ṭha | ṭha | - | - | - | - | - | ghay | - | Kaham/Chao | pha | - | Jainkoa |
| *chēŋ (be blue, green) | hring (green) | hring | 青 (qīng) (green) | chieŋ | shēŋ | - | - | - | - | ||||
| *ch[ē]t | sât | sat/chan/tan | 切 (qiē, qiè) | chiet | shīt | zed | ćhać | - | - | tandi/Hradi | - | Moztea |
Mizoa eta Birmaniera
kun (Tolestu), kam (Erreka baten ertza), kha (mikatza), sam (Ilea), mei (Sua), that (Hil), ni (Eguzkia) hnih (Bi) li (Lau) nga (Bost).
Bokalak
Mizo hizkuntza zortzi tonu eta intonazio ditu bokal bakoitzeko: a, aw, e, i eta u. Tonu eta intonazio horietatik, lau tonu murriztua dute, eta beste laurak tonu luzeak. O bokala, guztiak tonu murriztuaz, amerikar ingelesak duen /oʊ/ diptongoaren ia soinu berdina du. Horrela irudikatu daitezke bokalak[3]:
| Aurrean | Zentrala | Atzean | |
|---|---|---|---|
| Itxita | i [i], [ɨ], [iː] | u [u], [ʊ], [ʊː] | |
| Erdi irekita | e [e], [ɛ], [ɛː] | aw [o], [ɔ], [ɔː] | |
| Irekita | a [ʌ], [a], [ɑ], [ɑː], [ä] | ||
Diptongoak
| a-rekin hasita | e-rekin hasita | i-rekin hasita | u-rekin hasita |
|---|---|---|---|
| ai (/aɪ̯/, /ɑːi/ or /ai/) | ei (/eɪ̯/, /ɛi/ or /ɛɪ̯/) | ia (/ɪə̯/ /ɪa/, /ja/ or /ɪa̭/) | ua (/u̯a/ or /ua̭/) |
| au (/aʊ̯/, /ɑːʊ̯/) | eu (/ɛu/, /eʊ/ or /eʊ̯/) | iu (/ɪʊ̯/ or /iw/) | ui (/ɥi/ or /ʔwi/) |
Triptongoak
- iai, as in iai, piai
- iau as in riau ruau, tiau tuau etc.
- uai, as in uai, zuai, tuai, vuai
- uau, as in riau ruau, tiau tuau, suau suau
Kontsonanteak[4]
| Ezpainkari | Horzkari | Hobikari | Belar | Glotala | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| zentrala | Albokoa | ||||||
| Herskaria | Ahoskabe | p [p] | t [t] | k [k] | h [ʔ]1 | ||
| Hasperen | ph pʰ] | th [tʰ] | kh [kʰ] | ||||
| Ahostun | b [b] | d [d] | |||||
| Afrikaria | Ahoskabe | ch [t͡s] | |||||
| Hasperen | chh [t͡sʰ], [tʃʰ] | ||||||
| Albokari | tl [t͡l] | ||||||
| Alboko hasperena | thl [t͡lʰ] | ||||||
| Flap | ṭ [t͡r] | ||||||
| Alboko flap | ṭh [t͡rʰ] | ||||||
| Frikaria | Ahoskabe | f [f] | s [s] | h [h] | |||
| Ahostun | v [v] | z [z] | l [l] | ||||
| Sudurkaria | Bakun | m [m] | n [n] | ng [ŋ] | |||
| Hasperen | hm [ʰm] | hn [ʰn] | ngh [ʰŋ] | ||||
| Urkari | Bakun | r [r] | l l | ||||
| Hasperen | hr [ʰr] | hl [ʰl] | |||||
| Glotalizatua
(bakarrik bukaeran ateratzen da) |
rh [rʔ] | lh [lʔ] | |||||
Tonua
Mizoaren tonu desberdinak aldatu dezakete hitzen esanahia.
A bokalak izan dezaken zortzi tonuak eta intonazioak p-a-n-g letra sekuentzian ikusi daitezke:
- Tonu altu luzea: páng
- Tonu baxu luzea: pàng
- Tonu maximoa: pâng
- Tonu jaitsiera: päng
- Goranzko tonu motza: pǎng
- Beherazko tonu motza: pȧng
- Erdi tonu motza: pang
- Tonu baxu motza: pạng
| Tonu motzak | Tonu luzeak | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Erdikoak | Igotzen | Jaisten | Baxuak | Maximoa | Altua | Jaisten | Baxua |
| a | (ǎ / ă) / ả | (ȧ / ã) / ą | ạ | â | á | ä | à |
| o | (ǒ / ŏ) / ỏ / (ó) | ọ / (ò) | |||||
| aw | (ǎw / ăw) / ảw | (ȧw / ãw) / ąw | ạw | âw | áw | äw | àw |
| u | (ǔ / ŭ) / ủ | (ů / ũ) / ų | ụ | û | ú | ü | ù |
| e | (ě / ĕ) / ẻ | (ė / ẽ) / ę | ẹ | ê | é | ë | è |
| i | (ǐ / ĭ) / ỉ | (ĩ) / į | ị | î | í | ï | ì |
Mizoan unitate polisilabikan dauden banakako silabak beren banako esanahia dute. Hizkuntza monosilabikoa da, beste hitzak konposatuak dira.
Hitzen ordena
Mizoren hitz ordena Objektua-subjektua-aditza. Baina esaldiaren ordena aldatzen bada, Subjektu-aditza-objektu osatzen, ez da esanahia aldatzen eta ez da gaizki hartzen, baina bakarrik egoera batzuetan erabiltzen da.
Aditzak
Aditz jokoa
Aditz jokoa jakiteko begiratu behar da itxuragatik eta partikula batzuen eransketagatik.
- ang (etorkizuna)
- tawh (iragana eta iragan burutua)
- mék (denbora progresiboa, orainaldia eta iragana)
- dáwn (etorkizuna)
- dáwn mék (etorkizun hurbila)
Aditzen aldaketa
Mizoren aditzak gehienetan gerundioan erabiltzen dira. Aldaketa hau tihdanglamna deitzen da. Erabili daiteke iraganeko partizipioa.
| Mizo aditza | Tihdanglam (aldatuta) | Esanahia |
|---|---|---|
| ziak | ziah | ziak – idatzi
ziah – idazten, idatzita |
| tât | tah | tât – zorroztu
tah – zorrozten, zorroztuta |
| mà | mâk | mà – dibortziatu
mâk – dibortziatzen, dibortziatuta |
Sustantiboak
Ez dago generorik subjektuentzat eta ez daude artikulurik. Atzizki batzuk daude sustantiboak eratzeko aditzekin eta adjektiboekin. Komunenak -na eta -zia atzizkiak dira.
-na atzizkia sustantiboak egiteko aditzekin eta adjektiboekin erabiltzen da. -zia atzizkia adjektiboak izendatzeko erabiltzen da.
Sustantiboen deklinazioa
| Kasua | Desinence | Tonua (ahoskatzea) | Adibideak |
|---|---|---|---|
| Nominatiboa
Akusatiboa Genitiboa |
no change | -
- - |
1. tui
2. nula 3. hmangaihna |
| Ergatiboa | suffix -in for non-proper nouns, 'n for proper nouns | short low pitch for -in | 1. tuiin
2. nulain 3. hmangaihnain |
| Instrumental | short high pitch on -in | ||
| Lokatiboa | suffix -ah | 1. tuiah
2. nulaah 3. hmangaihnaah |
Sustantiboen pluralizazioa
Sustantiboak pluralizatuta daude -te, -ho, -teho eta -hote atzizkien bitartez.
| Izena | Plurala | Esanahia |
|---|---|---|
| mipa | mipate
mipaho |
mipa – gizona
mipate/mipaho – gizonak |
| naupang | naupangte
naupangho |
naupang – umea
naupangte/-ho – umeak |
Izenordain
Itxura
Izenordainak aske forman eta zikliko itxuran agertzen dira.
| Forma askea | Forma zikliikoa |
|---|---|
| kei(I) | ka (I) |
| keimah (I) | |
| keini (we) | kan (we) |
| keimahni (we) | |
| nang(you, singular) | i (you, singular) |
| nangmah (you) | |
| nangni (you, plural) | in (you, plural) |
| nangmahni (you, plural) | |
| ani (he, she, it) | a (he, she, it) |
| amah (he, she, it) | |
| anni (they) | an (they) |
| anmahni (they) |
Forma askea nabarmentzeko erabiltzen da eta forma ziklikoarekin erabili behar da.
Itxura ziklikoa ere erabiltzen da izenordainaren forma genitiboaz.
Deklinabidea
| Izenordaina | Genitiboa | Akusatiboa | Ergatiboa | |
|---|---|---|---|---|
| Forma ziklikoa | ||||
| ka | ka | mi, min | keimahin=keima'n | |
| kan | kan | min | keimahni-in=keimahnin | |
| i | i | che | nangmahin=nangma'n | |
| in | in | che u | nangmahni-in=nangmahnin | |
| a | a | amah | amahin=ama'n | |
| an | an | anmahni | anmahni-in=anmahni'n | |
| Itxura askea | ||||
| kei | keima | keimah, keimah min | keimahin=keima'n | |
| keimah | keima | keimah, keimah min | keimahin=keima'n | |
| keini | keini | keini, keini min | keini-in=keini'n | |
| keimahni | keimahni | keimahni, keimahni min | keimahni-in=keimahni'n | |
| anni | anni | anni | anni'n | |
| anmahni | anmahni | anmahni | anmahni-in=anmahni'n |
Adjektiboa
Adjektiboak deskribatzen duten sustantiboaren atzean doaz.
| 1. | naupang | fel | ume ona |
| child | good | ||
| 2. | lehkhabu | chhiartlâk | Liburu atsegina |
| book | readable | ||
| 3. | hmasawnna | chhenfâkawm | Garapen iraunkorra |
| development | sustainable |
Ezekoak
Egiten da lo jartzen esaldiaren bukaeran.
| Esaldia | Ezezkoa |
|---|---|
| Lala a lo kal
Lala etorri da |
Lala a lo kal lo
Lala ez da etorri |
| Pathumin paruk a sem thei
Hiru ksei zatitzen du |
Pathumin paruk a sem thei lo
Hiruk ez du sei zatitzen |
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
