Hegoaldeko Behatoki Europarra

Hego Hemisferioko Ikerketa Astronomikorako Europako Erakundea edo Hegoaldeko Europako Behatokia^[1] Hegoaldeko Behatoki Europarra izenez ezaguna (ingelesez European Organisation for Astronomical Research in the Southern Hemisphere) 1962an sortutako gobernu arteko astronomia erakundea da, Txile iparraldean astrofisikara eta teleskopioen funtzionamendu eta garapenera zuzendua.

Hegoaldeko Behatoki Europarra
Datuak
Mota	nazioarteko erakundea, ikerkuntzarako institutua eta behatoki astronomikoa
Herrialdea	Alemania
Jarduera
Kidetza	Verein zur Förderung eines Deutschen Forschungsnetzes (en) , arXiv (mul) eta European Open Science Cloud Association (en)
Enplegatuak	730 (2017)
Agintea
Zuzendaria	Xavier Barcons (en)
Egoitza nagusi	Garching bei München 48.2597222°N 11.6711111°E / 48.2597222; 11.6711111
Osatuta	European Southern Observatory, La Silla-DSS (en)
Historia
Sorrera	1962
webgune ofiziala

Bere egoitza Garching-en dago, Munichetik (Alemania) gertu, eta bulego bat badu Santiagon ere (Txile).

ESOren proiekturik nabarmenenetako bat Teleskopio Europar Oso Handia da, lurreko teleskopio optikoen belaunaldi berrirako proposamena.

Historia

Europako behatoki astronomiko baten ekimena 1953an sortu omen zen Holandan, IJsselemeer ontzian egindako bidaia batean, non Walter Baade astronomo aleman-amerikarrak eta Jan Oort astronomo herbeheretarrak lankideekin eztabaidatu zuten ideia^[2]. Zazpi hilabete geroago, 1954an, sei herrialdetako hamabi astronomok adierazpen bat sinatu zuten Leiden Unibertsitateko Errektoretza gelan, Hegoafrikan behatoki europar bat eraikitzeko nahia adierazten. Diametro handiko teleskopioa eraikitzeko proba desberdinak egin ostean, eguraldi ez oso onarekin egin zuten topo, eta horregatik, 1960 inguruan, saiakerak Txileko iparraldera bideratu ziren, Hegoafrikan ikusitakoak baino baldintza hobeak erakusten zituzten espedizioak eginez^[3].

Kideak

Erakundea osoko kide diren hamalau herrialdek osatzen dute (lehenengo bostak kide sortzaileak izanik): Belgika, Alemania, Frantzia, Herbehereak, Suedia, Danimarka, Suitza, Italia, Portugal, Polonia, Erresuma Batua, Finlandia, Espainia, Txekiar Errepublika eta Austria. Brasil hamabosgarren kidea, eta europarra ez den lehena, berresteko prozesuan dago. Txile harrera-kidetzat hartzen da. Bi nazio horiek kontuan hartuta, kide diren herrialdeen kopurua hamasei dira^[4].

Txileko behatokiak

ESOren egoitza Alemanian dagoen arren, 1963ko azaroaz geroztik, Txilen dihardu lanean Txileko gobernuarekin egindako hitzarmena dela eta; bertako astronomoei, gutxi gorabehera behaketa denboraren % 10 ematen die. Atacama basamortuan hiru behatoki astronomiko daude:

• La Sillako behatokia: 1969an inauguratu zen Santiagotik iparraldera 600 km-ra eta 2.400 m-ko altitudean.
• Paranal-eko behatokia: Cerro Paranalen kokatua itsas mailatik 2.600 m-ko altitudean, non VLT teleskopioak dauden.
• Llano de Chanjnantor: itsas-mailatik 5.000 m-tik altuerara. non APEX irrati-teleskopioa martxan dagoen eta Atacama Large Millimeter Array (ALMA) izeneko 12 m-ko antena milimetropeko sarea eraikitzen ari diren .

Hego hemisferioko behaketa astronomikoak egiteko leku onenen artean daude^[5].

Oinarrizko aurkikuntzak

ESOren 10 aurkikuntza astronomikoak

Gliese 581 c planeta sistema (artistaren inpresioa)

Urrunenak gamma izpien eztanda (artistaren inpresioa)

Proxima Centauri b, potentzialki bizi daitekeen exoplanetarik hurbilena

Guillem Anglada-Escudék zuzendutako ESOko talde batek Proxima Centauri b aurkitu zuen. Aurkikuntza hori Nature aldizkarian argitaratu zen 2016ko abuztuaren 24an.

Izarrak Esne Bideko zulo beltzaren orbitan

ESOko hainbat teleskopio erabili ziren 16 urte iraun zuen ikerketa batean, galaxiaren erdiko zulo beltz masiboaren inguruaren ikuspegi zehatzagoak lortu nahi izan zituena^[6][7].

Bizkortzen ari den unibertsoa

Bi ikerketa talde independentek erakutsi dute unibertsoaren hedapena hedatzen ari dela, lehertzen ari diren izarrei egindako behaketetan oinarrituta La Silla teleskopio astronomikoekin^[8]. Ikerketa talde horiek 2011ko Fisikako Nobel Saria jaso zuten aurkikuntzagatik^[9].

Esne Bideko izarrik zaharrena

ESOren Very Large Telescope (VLT) erabiliz, astronomoek Esne Bidean ezagutzen den kumulu globular zaharrenaren adina neurtu dute. Izarra duela 13.200 mila milioi urte sortu zen unibertsoan, izarren sorreraren hasieran. Hala ere, badirudi izarrik zaharrenak 13.600 mila milioi urte izango zituela, eta Matusalem izarra are zaharragoa izan daitekeela.

Exoplaneten espektroen eta bere atmosferaren neurketak

Exoplaneta baten inguruan dagoen atmosfera VLTarekin aztertu da lehen aldiz. GJ 1214b izeneko planeta bere izar nagusiaren aurretik igarotzean eta izarren argia planetaren atmosferatik igarotzean aztertu zen^[10].

Exoplaneta baten lehen irudia

VLTk Eguzki Sistematik kanpoko planeta baten lehen irudia lortu zuen. 5 Jupiter adina baliokide den planeta izar nano marroi baten inguruan dabil orbitan, Lurraren eta Eguzkiaren arteko distantzia 55 aldiz handiagoa den distantziara^[11].

Rich Planeta sistema

HARPSa erabiliz, astronomoek planeta-sistema bat aurkitu zuten (gutxienez bost planetek osatua) eguzkiaren antzeko izar baten inguruan, HD 10180. Beste bi planeta ere egon daitezke, eta horietako batek ezagutzen den masarik txikiena izango luke^[12].

Esne Bidearen erdialdean zulo beltz sute supermasiboak piztu dira

VLT eta APEXek lankidetzan aritu ziren Esne Bidearen erdialdean zeuden zulo beltz supermasiboen sute bortitzak aztertzeko, zulo beltz zentraletik gertu dagoen grabitazio-eremu bizian orbitan doan materiala agerian utziz^[13].

Gamma izpien eztandak

ESOren teleskopioek frogatu dute gamma izpien eztanda luzeak izar handien izar-leherketarekin lotuta daudela; gamma izpien eztanda laburrak neutroi izarren bat-egitearen ondorioz sortzen direla dirudi.

Esne Bidearen izarren mugimendua

15 urteko epean, La Sillan 1.000 behaketa baino gehiago egin ondoren, astronomoek egiaztatu dute eguzkiaren inguruko 14.000 izar baino gehiagoren mugimendua (horrek erakutsiko luke Esne Bidea hasieran uste zena baino nahasiagoa eta kaotikoagoa dela)^[14].

Tenperatura kosmikoaren neurketak

VLTk lehen aldiz detektatu ditu karbono monoxido molekulak 11.000 milioi argi-urtera dagoen galaxia batean. Aurkikuntza horri esker, astronomoek halako kokapen urruneko tenperatura kosmikoaren neurri zehatza lortu ahal izan dute^[15].

Giliese 581 c planeta

2007ko apirilean, behatokiak Gliese 581 c planetaren aurkikuntzaren berri eman zuen, zeinaren ezaugarririk nabarmenena den aurkitutako lehena dela ur likidoa bere gainazalean mantentzea ahalbidetzen duten tenperaturak dituena eta Lurraren antzekoena dena. Aurkikuntza HARPS instrumentuaren ondoan dagoen La Sillako 3,6 m-ko teleskopioan lan egiten duen astronomo talde batek egin du.

Erreferentziak

1. Observatorio Europeo Austral. «ESO's Organisational Structure» www.eso.org.
2. Adriaan Blaauw (1991). ESO's Early History. ESO. p. 4.
3. Observatorio Europeo Austral. «Cronología» www.eso.org.
4. Observatorio Europeo Austral. «Estados miembros» www.eso.org.
5. «The best observing sites on Earth» web.archive.org (Atacama Large Millimeter Array) 2011-04-14.
6. Observatorio Europeo Austral. «Un estudio inédito, que ha durado 16 años, rastrea las estrellas que orbitan alrededor del agujero negro de la Vía Láctea» www.eso.org.
7. Observatorio Europeo Austral. «Surfing a Black Hole - Star Orbiting Massive Milky Way Centre Approaches to within 17 Light-Hours» www.eso.org.
8. Distant Supernovae Indicate Ever-Expanding Universe. Observatorio Europeo Austral 1998-12-15.
9. Scientists studying universe's expansion win Nobel Prize in Physics. CNN 2011-10-04.
10. VLT Captures First Direct Spectrum of an Exoplanet. Observatorio Europeo Austral 2010-01-13.
11. Is This Speck of Light an Exoplanet?. Observatorio Europeo Austral 2004-09-10.
12. Richest Planetary System Discovered. Observatorio Europeo Austral 2010-08-24.
13. Astronomers detect matter torn apart by black hole. Observatorio Europeo Austral 2008-10-18.
14. Milky Way Past Was More Turbulent Than Previously Known. Observatorio Europeo Austral 2004-04-06.
15. A Molecular Thermometer for the Distant Universe. Observatorio Europeo Austral 2008-05-13.

Kanpo estekak

• ESOko orrialde ofiziala, gaztelaniaz
• ESOko orrialde ofiziala, ingelesez

• Datuak: Q151991
• Multimedia: European Southern Observatory / Q151991