Carl Friedrich Gauss
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Johann Carl Friedrich Gauss (alemanez: Johann Carl Friedrich Gauß; Brunswick, 1777ko apirilaren 30a - Göttingen, 1855eko otsailaren 23a) alemaniar matematikaria izan zen, matematikaren aurkikuntzak astronomiara, geodesiara eta fisikara egokitu zituena. Historiako matematikaririk handienetakotzat jotzen da.
| Carl Friedrich Gauss | |
|---|---|
 | |
| Bizitza | |
| Jaiotzako izen-deiturak | Johann Carl Friedrich Gauß |
| Jaiotza | Brunswick, 1777ko apirilaren 30a |
| Herrialdea | Rhingo Konfederazioa  Hannoverko Erresuma |
| Bizilekua | Hannoverko Erresuma Brunswick |
| Heriotza | Göttingen, 1855eko otsailaren 23a (77 urte) |
| Hobiratze lekua | Albanifriedhof (en)  |
| Familia | |
| Aita | Gebhard Dietrich Gauss |
| Ama | Dorthea Benze |
| Ezkontidea(k) | Friederica Wilhelmine Waldeck (en) Johanna Osthoff (en) |
| Seme-alabak | ikusi
|
| Hezkuntza | |
| Heziketa | University of Helmstedt (en) Technical University of Braunschweig (en) Göttingengo Unibertsitatea (1795 - 1798) |
| Hezkuntza-maila | Doktoretza |
| Tesia | Demonstratio nova theorematis omnem functionem algebraicam rationalem integram unius variabilis in factores reales primi vel secundi gradus resolvi posse (en) |
| Tesi zuzendaria | Johann Friedrich Pfaff (en) |
| Doktorego ikaslea(k) | Friedrich Bessel (en) Richard Dedekind Bernhard Riemann Heinrich Christian Schumacher (en) Christian Ludwig Gerling (en) Johann Benedict Listing (en) Karl Georg Christian von Staudt (en) Moritz Ludwig George Wichmann (en) Sophie Germain Moritz Abraham Stern (en) Friedrich Wilhelm Spehr (en) Karl Heinrich Gräffe Ernst Friedrich Wilhelm Klinkerfues (en) Johann Franz Encke |
| Hizkuntzak | latina alemana ingelesa frantsesa |
| Irakaslea(k) | Johann Christian Martin Bartels (en) |
| Ikaslea(k) | ikusi
|
| Jarduerak | |
| Jarduerak | matematikaria, geophysicist (en) , astronomoa, zientzia idazlea, fisikaria, lur-neurtzailea, unibertsitateko irakaslea, estatistikaria eta zientzialaria |
| Enplegatzailea(k) | Göttingengo Unibertsitatea |
| Lan nabarmenak | ikusi
|
| Jasotako sariak | ikusi
|
| Influentziak | Leonhard Euler eta Adrien-Marie Legendre |
| Kidetza | Royal Society Suediako Zientzien Errege Akademia Göttingengo Zientzien Akademia San Petersburgoko Zientzien Akademia Hungariako Zientzien Akademia Arteen eta Zientzien Ameriketako Estatu Batuetako Akademia Zientzien Bavariar Akademia Zientzien Errusiar Akademia Prusiako Zientzien Akademia Arteen eta Zientzien Herbehereetako Errege Akademia XL izeneko Zientzien Akademia Nazionala Accademia delle Scienze di Torino |
  | |
 | |
Carl Friedrich Gauss Brunswicken jaio zen, 1777ko apirilaren 30ean, familia xume batean. Haurtzarotik bikaina izan zen kalkuluak buruz egiten. Brunswickeko dukeak emandako dirulaguntzari esker, jaioterriko Collegium Carolinum-en ikasi zuen 1792-1795 bitartean, eta Gottingengo Unibertsitatean 1795etik aurrera.[1] Artean unibertsitateko ikasle zela, 17 aldeko poligono aldekidea egitea lortu zuen, erregela eta konpasa erabiliz.[2]
1799an, hogeita bi urte zituela, doktoretza tesia aurkeztu zuen Helmstedteko Unibertsitatean; zenbaki konplexuen teoria landu, eta aljebraren oinarrizko teorema frogatu zuen.[3] Bi urte geroago Disquisitiones Aritmeticae liburua argitaratu zuen, zenbakien teoriari sei atal eskainiz eta matematiketako adar honi estruktura sistematizatua emanez. Urte hartan bertan, Zeres planetoidearen orbita aurreikusi zuen karratu txikienen metodoari esker.
Astronomia irakaslea izan zen, eta 1809an Göttingengo unibertsitateko astronomia behatokiko zuzendari izendatu zuten. Urte berean, Theoria motus corporum coelestium en sectionibus conicis solem ambientum plazaratu zuen, planeta baten orbita nola kalkulatu azaltzen zuena.[1] Ekuazio diferentzialei eta sekzio konikoei buruz sakondu zuen. 1816tik aurrera, geometriako lanak egin zituen, eta geometria ez-euklidearraren lehen oinarriak jarri zituen.[2]
1823an, Theoria combinationis observationum erroribus minimis obnoxiae argitaratu zuen, estatistikari buruzkoa; bertan agertzen da banaketa normala, zeinaren kurba bereizgarriari Gaussen kanpaia izena ematen zaion.[4] Geometria diferentzialaz ere interes handia agertu zuen; Disquisitiones generales circa superficies curva izan zen haren ekarpenik garrantzitsuena jakintza eremu horretan. Lan horretan agertu zuen Egregium Teorema, eta bertatik dator Gauss-en kurbadura terminoa.
1829tik aurrera, magnetismoa eta Lurraren indar magnetikoak ikertu zituen Wilhelm Weber fisikariarekin batera. 1839an eman zituen argitara ikerketa horien emaitzak Lurraren magnetismoari buruzko teoria orokorra liburuan.[2] Elkarrekin aritu ziren sei urteetan, Gauss eta Weberrek gehiago ere lortu zuten: Kirchhoffen legeak aurkitu zituzten, eta telegrafo bat sortu zuten.[5]
Gauss 1855eko otsailaren 23an hil zen Göttingenen, eta bertako Albani hilerrian ehortzi zuten.
Honako pasadizoa ezaguna da: Gaussek 10 urte zituela eskolako maisuak lehen ehun zenbaki naturalak zenbatzeko agindu zieten. Maisuak minutu batzuetako lasaitasuna nahi zuen, baina segundo gutxiren buruan Gaussek eskua altxa eta emaitza lortu zuela esan zuen: lehen ehun zenbaki naturalen batura 5.050 da. Nola lortu zuen? Bi zenbaki distantziakideen batura konstantea zela ohartu zen:
100 zenbakirekin 50 pare, eta orduan emaitza honako izango litzateke:
Gaussek, lehen eta azken terminoa ezaguna den progresio aritmetiko baten n terminoen batura ematen zuen formula atera zuen:
non a1 lehen terminoa den, an azkena eta n progresioko termino kopurua.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
