Στη δυτική πλευρά της Χαλκιδικής, περίπου ένα χιλιόμετρο από το χωριό Πετράλωνα στους πρόποδες του όρους Κατσίκα, βρίσκεται το σπήλαιο Πετραλώνων ένα από τα σημαντικότερα σπήλαια της Ελλάδας, το δεύτερο σε επισκεψιμότητα αρχαίο μνημείο της Βόρειας Ελλάδας. Χαρακτηρίζεται από μοναδικό σπηλαιολογικό, ανθρωπολογικό, παλαιοντολογικό και αρχαιολογικό πλούτο. Ο σταλακτιτικός του διάκοσμος είναι εντυπωσιακός και η επιστημονική του σημασία είναι διεθνώς γνωστή. Εκεί ανακαλύφθηκε ένα από τα αρχαιότερα και καλύτερα διατηρημένα ανθρώπινα κρανία στην Ευρώπη, καθώς και λίθινα εργαλεία της Παλαιολιθικής Εποχής, και πλούσια απολιθωμένη πανίδα.
Το λήμμα δεν περιέχει πηγές ή αυτές που περιέχει δεν επαρκούν.
Το σπήλαιο ανακάλυψε ο Φίλιππος Χαντζαρίδης στις 10 Μαΐου του 1959 και έγινε γνωστό για τα παλαιοντολογικά και παλαιοανθρωπολογικά του ευρήματα ήδη από το 1960, μετά την τυχαία ανακάλυψη στο σπήλαιο από τον κάτοικο των Πετραλώνων Χ. Σαρηγιαννίδη, του περίφημου απολιθωμένου ανθρώπινου κρανίου. Η αξία του ευρήματος και η μοναδικότητά του έδωσαν αφορμή σε μια σειρά εργασιών μέσα και έξω από το σπήλαιο. Εξερεύνηση και χαρτογράφηση του σπηλαίου έγινε το 1962 από την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία, με επικεφαλής τους σπηλαιολόγους Άννα Πετροχείλου και Γιάννη Ιωάννου. Στη συνέχεια, από το 1968 και εξής, πραγματοποίησε ανασκαφικές έρευνες ο ανθρωπολόγος Άρης Πουλιανός, αρχικά εκ μέρους της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας και στη συνέχεια ως πρόεδρος της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος.
Η έρευνα στο σπήλαιο συνεχίζεται σήμερα από την αρμόδια Υπηρεσία του Υπουργείου Πολιτισμού, την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας–Σπηλαιολογίας, με σύγχρονες μεθόδους και λεπτομερή τεκμηρίωση, με σκοπό την καλύτερη κατανόηση της ιστορίας του σπηλαίου και της χρήσης του από τα ζώα και τον άνθρωπο.
Στο Σπήλαιο Πετραλώνων βρέθηκαν μόνο λίθινα εργαλεία, κατασκευασμένα κυρίως από χαλαζία και βωξίτη, κοντά στην αρχαία είσοδο του σπηλαίου. Τα εργαλεία αυτά κατασκευάστηκαν και χρησιμοποιούνταν από τους παλαιολιθικούς ανθρώπους κυρίως για την επεξεργασία της τροφής τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μάλιστα, κατακερματισμένα οστά ζώων που βρέθηκαν κοντά ή δίπλα στα λίθινα εργαλεία φέρουν εμφανή ίχνη κοπής και θραύσης, ως αποτέλεσμα της σφαγής και του τεμαχισμού των ζώων από τον άνθρωπο, με τη χρήση των εργαλείων αυτών. Τα ευρήματα αυτά αποτελούν μια από τις πρώτες μαρτυρίες κατοίκησης του ελληνικού γεωγραφικού χώρου.
Ακριβές εκμαγείο του κρανίου
Ανακαλύφθηκε[1] στις 16 Σεπτεμβρίου1960 στο βουνό Κατσίκα Πετραλώνων, από τον Χρήστο Σαρηγιαννίδη (εφημ. "Μακεδονία" 18-9-1960), μέσα στο ασβεστολιθικό σπήλαιο κολλημένο και καλυμμένο από έναν σταλαγμίτη 23 εκ. πάνω από το έδαφος.
Από παλαιοανθρωπολογικής άποψης πρόκειται για εύρημα υψηλής πληρότητας, ένα από τα πιο πλήρη και καλύτερα διατηρημένα ανθρώπινα απολιθωμένα κρανία, από το οποίο λείπει μόνο ένα μέρος της εμπρόσθιας οδοντοστοιχίας. Δεν υπάρχει ωστόσο ομοφωνία των ειδικών για την χρονολόγησή του και για την αξιολόγησή του. Το κρανίο των Πετραλώνων κατατάσσεται ταξινομικώς στο είδος Homo heidelbergensis, ένα είδος του Μέσου Πλειστοκαίνου, που πιθανότατα αποτέλεσε τον κοινό πρόγονο του Ανθρώπου του Νεάντερταλ (Homo neanderthalensis) και του Σύγχρονου Ανθρώπου (Homo sapiens).
Η χρονολόγηση του κρανίου έχει επιχειρηθεί με διάφορες φυσικές μεθόδους, παραμένει παρ΄ όλα αυτά ακόμη ανακριβής. Οι πλέον αξιόπιστες ηλικίες που έχουν δημοσιευτεί κυμαίνονται από 550.000 έως 650.000 έτη πριν από σήμερα. Η μορφολογία του κρανίου δείχνει, ωστόσο, ότι θα μπορούσε να είναι και παλαιότερο, ίσως 700.000–800.000 ετών.
Σπήλαιο Απήδημα - ένα άλλο σπήλαιο στο οποίο βρέθηκαν κρανία της ίδιας περίπου περιόδου
Aidonis, Α., Achillas, Ch., Tzetzis, D., Athanassiou, A., Karkazi, E., Darlas, A., & Papageorgopoulou, Ch. (2023): Digital 3D facial approximation of the Petralona skull. Methodological issues and applications. Journal of Archaeological Science: Reports, 51, 104206. https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2023.104206
Baryshnikov G.F., Tsoukala E. (2010): New analysis of the Pleistocene carnivores from Petralona Cave (Macedonia, Greece) based on the Collection of the Thessaloniki Aristotle University. Geobios, 43 (4): 389-402.
Gantt D.G., Xirotiris N.I., Kurtén B., Melentis J.K. (1980): The Petralona dentition—hominid or cave bear? Journal of Human Evolution, 9 (6): 483-487.
Grün R. (1996): A re-analysis of electron spin resonance dating results associated with the Petralona hominid. Journal of Human Evolution, 30 (3): 227-241.
Harvati K. (2009): Petralona: Link between Africa and Europe? Hesperia Supplements, 43: 31-47.
Harvati K. (2022): The hominin fossil record from Greece. In Vlachos E., Ed.: Fossil Vertebrates of Greece, vol. 1: Basal Vertebrates, Amphibians, Reptiles, Afrotherians, Glires, and Primates: 669-688. Springer. Cham.
Harvati K., Panagopoulou E., Runnels C. (2009): The paleoanthropology of Greece. Evolutionary Anthropology, 18 (4): 131-143.
Hennig G.J., Herr W., Weber E., Xirotiris N.I. (1982): Petralona cave dating controversy. Nature, 299 (5880): 281-282.
Ikeya M., (1977): Electron spin resonance dating and fission track detection of Petralona stalagmite. Άνθρωπος, 4: 152-168.
Ikeya M., (1980): ESR dating of carbonates at Petralona Cave. Άνθρωπος, 7: 143-151.
Ikeya M. (1982): Petralona cave dating controversy. Nature, 299 (5880): 281.
Karkazi, E., Athanassiou, A., Darlas, A., Tokmakidis, P., Tzimtzimis, E. K., Chatziparadeisi, V., Aspiotis, I., Triantafyllakos, G., Achillas, C., Aidonis, D., Tzetzis, D., Bochtis, D. (2024): Beyond the walls: the design and development of the Petralona Cave virtual museum utilising 3D technologies. Virtual Archaeology Review, 15(30), 80–96. https://doi.org/10.4995/var.2024.20014
Κανέλλης A. (1964): Η σπηλιά και ο παλαιολιθικός άνθρωπος των Πετραλώνων [The cave and the Palaeolithic man of Petralona]. Το Βουνό, 238-239: 97-106.
Κουφός Γ., Τσουκαλά Ε. (2007): Πετράλωνα, ένα σπήλαιο, μια προ...ιστορία [Petralona Cave]. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Kretzoi M. (1977): The fauna of small vertebrates of the Middle Pleistocene at Petralona. Άνθρωπος, 4: 131-143.
Kretzoi M., Poulianos N.A. (1981): Remarks on the middle and lower Pleistocene vertebrate fauna in the Petralona Cave. Άνθρωπος, 8: 57-72.
Kurtén B. (1983): Faunal sequence in Petralona Cave. Άνθρωπος, 10: 53-59.
Kurtén B., Poulianos A.N. (1977): New stratigraphic and faunal material from Petralona Cave, with special reference to the Carnivora. Άνθρωπος, 4: 47-130.
Lazaridis G. (2009): Petralona Cave: morphological analysis and a new perspective on its speleogenesis. In Klimchouk A.B., Ford D.C., Eds.: Hypogene speleogenesis and karst hydrogeology of artesian basins: 233-239. Ukrainian Institute of Speleology and Karstology. Simferopol.
Liritzis Y. (1980): Th-230/U-234 dating of spelaeothems in Petralona. Άνθρωπος, 7: 215-241.
Liritzis Y. (1982): Petralona cave dating controversy. Nature, 299 (5880): 280-281.
Manzi G., Gracia A., Arsuaga J.L. (2000): Cranial discrete traits in the Middle Pleistocene humans from Sima de los Huesos (Sierra de Atapuerca, Spain). Does hypostosis represent any increase in "ontogenetic stress" along the Neanderthal lineage? Journal of Human Evolution, 38 (3): 425-446.
Μαρίνος Γ., Γιαννούλης Π., Σωτηριάδης Λ. (1965): Παλαιοανθρωπολογικαί έρευναι εις το Σπήλαιον Πετραλώνων Χαλκιδικής. Επιστημονική Επετηρίς της Σχολής των Φυσικών και Μαθηματικών Επιστημών του Α.Π.Θ., 9: 149-204.
Μελέντης Ι.Κ. (1979): Ο προσδιορισμός του είδους και της ηλικίας του ανθρώπου του σπηλαίου των Πετραλώνων της Χαλκιδικής. Πρακτικά Ελληνικής Ανθρωπολογικής Εταιρείας, 48:63-66.
Ντάρλας Α.Ι. (2014): Αναζητώντας την ταυτότητα και τη σπουδαιότητα του σπηλαίου Πετραλώνων για την ελληνική και ευρωπαϊκή Προϊστορία. Εκατό Χρόνια Έρευνας στην Προϊστορική Μακεδονία, 1912–2012. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου: 195-204.
Πετρόχειλος Ι. (1960): Έκθεσις επί των γενομένων παρατηρήσεων εις τα σπήλαια των Πετραλώνων Χαλκιδικής. Δελτίον Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, 5: 140-154.
Poulianos N.A. (1983): Faunal and tool distribution in the layers of Petralona cave. Journal of Human Evolution, 12 (8): 743-746.
Poulianos N.A. (1995): La grotta e l’uomo di Petralona. Istituto di Antropologia – Università di Firenze. Firenze.
Πουλιανός Ν. (2011): Σπήλαιο Πετραλώνων Xαλκιδικής: απόλυτες χρονολογήσεις ιζημάτων και ευρημάτων. Δεδομένα στρωματογραφίας και σχετικών χρονολογήσεων. Αρχαιολογία και Τέχνες, 101: 72-84.
Schott L. (1974): Der Petralona-Schädel—in klassischer Neandertaler? Biologische Rundschau, 12: 393-397.
Schultz M., Xirotiris N.I. (1981): Histologische Untersuchungen an dem Hominiden Schädel und Tierknochen aus der Petralona Höhle. Journal of Mediterranean Anthropology and Archaeology, 1 (2): 308-332.
Schwarcz H.P., Liritzis Y., Nixon A. (1980): Absolute dating of travertines from Petralona Cave, Chalkidiki Peninsula – Greece. Άνθρωπος, 7: 152-173.
Sickenberg O. (1971): Revision der Wirbeltierfauna der Höhle Petralona (Griech. Mazedonien). Annales Géologiques des Pays Helléniques, 23: 230-264.
Stringer C.B. (1974): A multivariate study of the Petralona skull. Journal of Human Evolution, 3 (5): 397-404.
Stringer C. (1980): Phylogenetic position of the Petralona cranium. Άνθρωπος, 7: 81-95.
Stringer C.B. (1983): Some further notes on the morphology and dating of the Petralona hominid. Journal of Human Evolution, 12 (8): 731-742.
Stringer C. (2012): The status of Homo heidelbergensis (Schoetensack 1908). Evolutionary Anthropology, 21 (3): 101-107.
Stringer C.B., Howell F.C., Melentis J.K. (1979): The significance of the fossil hominid skull from Petralona, Greece. Journal of Archaeological Science, 6 (3): 235-253.
Tokmakidis, P., Achillas, C., Tzetzis, D., Karkazi, E., Tzimtzimis, E., Darlas, A., Athanassiou, A. and Bochtis, D. (2023): The Preservation of the Heritage of the Petralona Cave Using Multiple 3D Scanning Techniques and Data Processing Algorithms. In: Moropoulou, A., Georgopoulos, A., Ioannides, M., Doulamis, A., Lampropoulos, K., Ronchi, A. (eds) Transdisciplinary Multispectral Modeling and Cooperation for the Preservation of Cultural Heritage. TMM_CH 2023. Communications in Computer and Information Science, vol 1889. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-031-42300-0_1
Τσουκαλά Ε. (1989). Συμβολή στη μελέτη της παλαιοπανίδας των μεγάλων Σπονδυλωτών (Carnivora, Perissodactyla, Artiodactyla) του σπηλαίου των Πετραλώνων της Χαλκιδικής [Contribution to the study of the Pleistocene fauna of large mammals (Carnivora, Perissodactyla, Artiodactyla) from Petralona Cave, Chalkidiki (N. Greece)]. Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Γεωλογίας της Σχολής Θετικών Επιστημών του Α.Π.Θ. 1 (8): 1-360.
Tsoukala E. (1991): Contribution to the study of the Pleistocene fauna of large mammals (Carnivora, Perissodactyla, Artiodactyla) from Petralona Cave (Chalkidiki, N. Greece). Preliminary report. Comptes Rendus de l’Académie des Sciences, 312: 331-336.
Tsoukala E. (1996): Comparative study of ursid remains from the Quaternary of Greece, Turkey and Israel. Acta Zoologica Cracoviensia, 39 (1): 571-576.
Tsoukala E., Guérin C. (2016): The Rhinocerotidae and Suidae of the Middle Pleistocene from Petralona Cave (Macedonia, Greece). Acta Zoologica Bulgarica, 68 (2): 243-264.
