Ανδρίτσαινα Ηλείας

Η Ανδρίτσαινα είναι ιστορικό κεφαλοχώρι της Ελλάδας που ανήκει στον νομό Ηλείας. Είναι αμφιθεατρικά χτισμένη στη δυτική πλευρά του Λυκαίου όρους, κοντά στα σύνορα με τους νομούς Αρκαδίας και Μεσσηνίας και αποτελεί την ιστορική έδρα του Δήμου Ανδρίτσαινας - Κρεστένων. Παλαιότερα αποτελούσε έδρα του καποδιστριακού Δήμου Ανδρίτσαινας.

Ανδρίτσαινα
Ανδρίτσαινα Ανδρίτσαινα
Χάρτης
Διοίκηση
Χώρα	Ελλάδα
Περιφέρεια	Δυτικής Ελλάδας
Δημοτική Ενότητα	Ανδρίτσαινας
Δημοτική Κοινότητα	Ανδρίτσαινας
Γεωγραφία
Νομός	Ηλείας
Υψόμετρο	705 μέτρα
Έκταση	31,821 (κοινότητα)
Πληθυσμός
Μόνιμος	296
Έτος απογραφής	2021
Πληροφορίες
Ταχ. κώδικας	270 61
Τηλ. κωδικός	2626
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Διοίκηση

Η Ανδρίτσαινα είναι έδρα ομώνυμης τοπικής κοινότητας και δημοτικής ενότητας. Η τοπική κοινότητα είναι χαρακτηρισμένη ως αγροτικός ορεινός οικισμός, με έκταση 31,821 χμ² (2011). Περιλαμβάνει και τους οικισμούς Κάρμιο, Μύλοι και Συκιές.^[1]

Πληθυσμός

Μόνιμος ^[2][3][4]

Έτος	Πληθυσμός
1991	612 (797) [2.354]
2001	516 (567) [1.764]
2011	795 (856) [1.798]

Πραγματικός (de facto) ^[1][5][6]

Έτος	Πληθυσμός
1961	1.391 (1.477)
1971	982 (1.032)
1981	863 (1.034)
1991	660 (881) [2.511]
2001	575 (663) [2.152]
2011	789 (850) [1.868]

(σε παρένθεση ο πληθυσμός της τοπικής κοινότητας)

[σε αγκύλη ο πληθυσμός της δημοτικής ενότητας]

Ιστορία

Η ευρύτερη περιοχή του Καποδιστριακού Δήμου Ανδρίτσαινας αντιστοιχούσε στην αρχαία Παρρασία.^[7]

Η μεσαιωνική κωμόπολη της Ανδρίτσαινας χτίστηκε αμφιθεατρικά σε μια καταπράσινη πλαγιά, στη δυτική πλευρά του Λυκαίου όρους τον 10ο αι. μ.Χ. και αναπτύχθηκε ιδιαίτερα κατά τη Λατινοκρατία (12ος – 13ος αι. μ.Χ.).

"Κατά Νοέμβριον του 1427 Θεόδωρος ο δεσπότης δι' αργυροβούλου έδωκε τιμάριον τω Γεμιστώ τα εν Λακεδαίμονι Κάστρον και χώραν Φαναρίου και Βρύσεως∙ κατά Οκτώβριον του 1428 ο αυτοκράτωρ Ιωάννης επεκύρωσε τω Γεμιστώ δια χρυσοβούλου τ' άνω κτήματα, δι' αργυροβούλου δε Δημήτριος ο Παλαιολόγος επεκύρωσε κατά Ιούλιο του 1450 ταυτά κτήματα τοις υιοίς του Γεμιστού Δημητρίω και Ανδρονίκω" (Κ. Σάθας, απόδοση από το "Acta et Diplomata" του Miklosich, σελ. 175 και 225)^[8] με αποτέλεσμα η περιοχή της Ανδρίτσαινας να γνωρίσει μεγάλη πνευματική άνθιση και να εξελιχθεί σε Πελοποννησιακό Κέντρο της Φιλοσοφικής Παιδείας, αφού πολλοί λόγιοι ακολούθησαν τον Γεώργιο Γεμιστό ή Πλήθων στην περιοχή.

Τους δύο επόμενους αιώνες η περιοχή ήταν μήλο της έριδος μεταξύ Φράγκων, Ενετών και Τούρκων και οι συνεχείς πόλεμοι μεταξύ τους επέφεραν πολλά δεινά στους κατοίκους, οι οποίοι σημειωτέον κατά την απογραφή των Ενετών το 1689 ήταν 338.^[9]

Η Ανδρίτσαινα διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο και στα Ορλωφικά με αποτέλεσμα ο Αναστάσιος Χρήστου να συλληφθεί και να ανασκολοπιστεί από τους Τούρκους.^[10]

Οι Ανδριτσάνοι της διασποράς βοήθησαν στην προετοιμασία της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 με κάθε μέσο (ο Κωνσταντίνος Νικολόπουλος δημοσιεύοντας κείμενα για να κινητοποιήσει τους Φιλέλληνες, οι Αντωνόπουλοι με τη διαχείριση του ταμείου εράνων, οι Κανελλαίοι με μολύβι, ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος ως πρωτοπόρος Φιλικός κ.λπ.), ενώ οι πατριώτες της ευρύτερης περιοχής της Ορεινής Ολυμπίας αγωνίστηκαν επίσης με κάθε μέσο για την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον Τούρκικο ζυγό σε μεγάλο αριθμό μαχών του αγώνα, με αφετηρία την ιστορική Μάχη των Στενών του Αγίου Αθανασίου όπου μαζί με Μανιάτες, Γορτύνιους και άλλους Έλληνες και αρχηγό τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη σημείωσαν περήφανη νίκη έναντι των Τούρκων Φαναριτών στις 27 του Μάρτη του 1821.^[11]

Μάλιστα, η Ανδρίτσαινα το 1826 κάηκε από τα στρατεύματα του Ιμπραήμ Πασά^[12].

Στα χρόνια που ακολούθησαν την ίδρυση του ελληνικού κράτους η πόλη της Ανδρίτσαινας γνώρισε πληθυσμιακή έκρηξη, αφού το 1830 αριθμούσε 1.134 κατοίκους, ενώ το 1879 ο αριθμός αυτός ήταν 2.138.^[9] Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα το 1875 να αρχίσει η ανέγερση του Διδακτηρίου της Ανδρίτσαινας και το σχολικό έτος 1889-1890 να ξεκινήσει τη λειτουργία του το Γυμνάσιο Ανδρίτσαινας που αποτέλεσε ένα από τα πρώτα Γυμνάσια της Ελλάδας.^[13]

Το 1987 ιδρύονται δύο αδελφοί σύλλογοι, ο «Ελβετικός Σύλλογος Φίλων Βιβλιοθήκης Ανδρίτσαινας», με έδρα το Fribourg της Ελβετίας και ο «Πανελλήνιος Σύλλογος Φίλων Βιβλιοθήκης Ανδρίτσαινας», στην Ελλάδα, πραγματοποιώντας πολύτιμο έργο τόσο για την προστασία του πνευματικού πλούτου της Βιβλιοθήκης της Ανδρίτσαινας, όσο και για την προβολή του πλούτου της.^[14][15]

Στις 25 Μαρτίου 2004, κατά τη διάρκεια των Θερινών Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας, η Ανδρίτσαινα αποτέλεσε την πρώτη πόλη που διανυκτέρευσε η Ολυμπιακή Φλόγα.^[16]

Ονομασία

Σύμφωνα με την παράδοση, η Ανδρίτσαινα οφείλει την ονομασία της στη γυναίκα κάποιου Κρητικού βοσκού που λεγόταν Ανδρίτσος ή Ανδρίκος, ο οποίος οδηγήθηκε από ένα κριάρι τους σε κάποια πηγή κοντά σε ένα πλάτανο στο Λύκαιο όρος. Εκεί έκτισε ένα πανδοχείο, το οποίο μετά το θάνατο του Ανδρίκου διατήρησε η χήρα του Ανδρίκαινα. Από το όνομά της καθώς και από την εγχώρια προφορά του «και» ως «τσαι», το πανδοχείο ονομάστηκε «το χάνι της Ανδρίτσαινας». Όταν άρχισαν να κτίζονται σπίτια γύρω από το πανδοχείο, ο οικισμός ονομάστηκε «Ανδρίτσαινα».^[17]

Αξιοθέατα

Τα πλατάνια στην κεντρική πλατεία της Ανδρίτσαινας

Στην ιστορική κωμόπολη μπορεί κανείς, περπατώντας στα πλακόστρωτα σοκάκια της, να θαυμάσει τα πέτρινα αρχοντικά της και να απολαύσει τη θέα από την κεντρική πλατεία στην οποία δεσπόζουν τρία ψηλά πλατάνια.

Η Τρανή Βρύση

Ακόμα, στον κεντρικό δρόμο βρίσκεται η Τρανή Βρύση, ακριβώς απέναντί από τον κεντρικό ναό της πόλης, τον Άγιο Νικόλαο, και αποτελεί την αρχαιότερη βρύση της Πελοποννήσου, αφού έχει χτιστεί στις 10 Αυγούστου 1724, όπως πληροφορεί τον επισκέπτη η επιγραφή που βρίσκεται πάνω από τους τέσσερις κρουνούς της.^[18]

Το λαογραφικό μουσείο Ανδρίτσαινας

Επίσης, αξίζει να επισκεφτεί κανείς και το Λαογραφικό Μουσείο Ανδρίτσαινας που ιδρύθηκε από τον Εξωραϊστικό Σύλλογο Γυναικών Ανδρίτσαινας το 1981 και σήμερα, στεγάζεται στο παλαιό (1847) τριώροφο Αρχοντικό του Γεωργίου Κανελλοπούλου. Ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει περισσότερα από τα 4.000 εκθέματα (οικιακά αντικείμενα, ανδρικές και γυναικείες τοπικές ενδυμασίες, εικόνες, εκκλησιαστικά σκεύη, σπάνια έγγραφα, πίνακες ζωγραφικής, λιθογραφίες) που προέρχονται αποκλειστικά και μόνο από την Ανδρίτσαινα και καλύπτουν τη χρονική περίοδο 1832-1932. Ανάμεσα στα εκθέματα βρίσκεται και το μπαούλο του Φιλικού Παναγιώτη Αναγνωστόπουλου με τα ενδεικτικά «Π.Α.1832».^[19]

Η βιβλιοθήκη της Ανδρίτσαινας

Τέλος, στη δυτική είσοδο της κωμόπολης από το 1998 σε ένα νεοκλασικό κτίριο στεγάζεται μία από τις σημαντικότερες, ιστορικότερες και πλουσιότερες βιβλιοθήκες της χώρας, η Δημόσια Ιστορική Βιβλιοθήκη Ανδρίτσαινας που δημιουργήθηκε το 1840 ως απόρροια της δωρεάς του εξ Ανδριτσαίνης ανθρωπιστή Αγαθόφρωνος Νικολοπούλου, που ζούσε στο Παρίσι. Η συλλογή της περιλαμβάνει σπάνια χειρόγραφα του 16ου και 17ου αιώνα, σπάνια βιβλία ανυπολόγιστης αντικειμενικής, ιστορικής και πνευματικής αξίας, σημαντικά έγγραφα από την περίοδο της ελληνικής επανάστασης και πλούσιο λαογραφικό υλικό. Σήμερα, η συλλογή της βιβλιοθήκης αριθμεί πάνω από 40.000 τόμους βιβλίων, που καθιστούν την Ανδρίτσαινα, δικαίως, πνευματική πολίχνη της περιοχής χαρίζοντάς της απαράμιλλη αίγλη.^[20]

Διαδρομές

Κοντά στην Ανδρίτσαινα βρίσκεται ο Ναός Επικούριου Απόλλωνα (14 χλμ), που το πλήθος των ιδιορρυθμιών και των πρωτότυπων τεχνικών επινοήσεων που τον χαρακτηρίζουν^[21] τον καθιστούν, αναντίρρητα έναν από τους σπουδαιότερους, επιβλητικότερους και καλύτερα σωζόμενα ναούς της κλασικής αρχαιότητας. Μάλιστα, ήταν το πρώτο μνημείο στην Ελλάδα που ανακηρύχθηκε Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς από την UNESCO το 1986. Μάλιστα, 23 γύψινα εκμαγεία της ζωφόρου του Ναού φιλοξενούνται, έπειτα από δωρεά του Βρετανικού Μουσείου, στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ανδρίτσαινας το 1963.

Ακόμα, συνεχίζοντας τον ίδιο δρόμο μπορείτε να επισκεφτείτε την αρχαία αρκαδική πόλη Φιγαλεία που βρίσκεται κοντά στη σημερινή Παύλιτσα, καθώς και το ποτάμι Νέδα, στο οποίο σύμφωνα με τους αρχαίους Αρκάδες ήταν μία από τις τρεις Νύμφες που μεγάλωσαν τον Δία στο Λύκαιο όρος προκειμένου να σωθεί από τον πατέρα του Κρόνο.^[22]

Αντίθετα, με αφετηρία την Ανδρίτσαινα και ακολουθώντας τον δρόμο προς Πύργο Ηλείας μπορεί να επισκεφτεί την εντυπωσιακή ιερά μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου, που είναι γνωστή ως Μονή Σεπετού και στο εσωτερικό του ευρύχωρου ναού ιδιαίτερη θέση κατέχει η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Σεπετιώτισσας, που θεωρείται έργο του Ευαγγελιστή Λουκά.^[23] Ελάχιστα χιλιόμετρα μετά βρίσκεται και η Αρχαία Αλίφειρα. Τέλος, αξίζει μία επίσκεψη και στη γοτθικού ρυθμού Μονή της Παναγιάς Ισοβας (12ος αι.),που αν και ερειπωμένη, διατηρείται σε εξαιρετική κατάσταση. Βρίσκεται 25 χλμ. μετά την Ανδρίτσαινα, κοντά στο χωριό Τρυπητή, και πρόκειται για ένα καθολικό μοναστήρι που έχτισαν Γάλλοι καλόγεροι από το Κλερβό και, όπως αναφέρεται στο Χρονικόν του Μορέως, κάηκε το 1263 κατά τη διάρκεια της μάχης της Πρινίτσας, από Τούρκους μισθοφόρους των Ελλήνων και από τότε εγκαταλείφθηκε.^[24]

Αθλητισμός

Το 1896 ιδρύθηκε στην Ανδρίτσαινα ο Γυμναστικός Σύλλογος ''Η Ολυμπία'', ο οποίος την επόμενη χρονιά αποτέλεσε ιδρυτικό μέλος του Σύνδεσμου Ελληνικών Γυμναστικών Αθλητικών Σωματείων (ΣΕΓΑΣ).^[25] Επίσης, τα τελευταία χρόνια δραστηριοποιείται ο ''Α.Ο. Ανδρίτσαινας'' που αποτελεί έναν από τους πέντε ποδοσφαιρικούς συλλόγους στον Δήμο Ανδρίτσαινας - Κρεστένων^[26] με έδρα του το τοπικό στάδιο της Ανδρίτσαινας. Τέλος, κάθε 4 χρόνια τελούνται τα σύγχρονα Λύκαια (στο ίδιο σημείο όπου τελούνταν και τα αρχαία Λύκαια, στο Λύκαιο όρος) και στα οποία συμμετέχει η ευρύτερη περιοχή της Ανδρίτσαινας.^[27]

Μπαλκόνι «Αρχαία Λύρα», Ανδρίτσαινα

Παραδοσιακό τυπογραφείο της εφημερίδας «ΝΕΟΣ ΟΡΙΖΩΝ», Ανδρίτσαινα

Προσωπικότητες

• Ζαρίφης Ζαριφόπουλος, πρόκριτος της Ανδρίτσαινας κατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας.
• Παναγιώτης Ζαφειρόπουλος, προεστός και πολιτικός της Επανάστασης του 1821. Συμμετείχε στη συνέλευση των Καλτεζών.
• Τζανέτος Χρηστόπουλος, αγωνιστής και οπλαρχηγός του 1821, πληρεξούσιος στην Δ΄ Εθνοσυνέλευσης Άργους, στην Ε΄ Εθνοσυνέλευσης 1832 και στην Γ΄ Σεπτεμβρίου εν Αθήναις Εθνική των Ελλήνων Συνέλευσιν.
• Κανελλόπουλος Δήμος, αγωνιστής της Επανάστασης του 1821 και πολιτικός.
• Γεώργιος Αντωνόπουλος, ήταν αγωνιστής της Επανάστασης του 1821 και πολιτικός.
• Κωνσταντίνος Νικολόπουλος, συνθέτης, μουσικός, συγγραφέας, φιλόλογος και πρώτος δωρητής της Δημόσιας Ιστορικής Βιβλιοθήκης Ανδρίτσαινας.
• Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος, πρωτεργάτης και πιθανό ιδρυτικό μέλος της Φιλικής Εταιρείας, αγωνιστής του 1821 και πολιτικός.
• Αναστάσιος Χριστόπουλος, νομικός.
• Χαράλαμπος Χριστόπουλος, βουλευτής και υπουργός.
• Δημήτριος Κόκκος, συγγραφέας και ποιητής του 19ου αιώνα.
• Δημήτριος Κιουσόπουλος, ανώτατος δικαστικός, εισαγγελέας Αρείου Πάγου (1950-1962), υπηρεσιακός πρωθυπουργός της Ελλάδος (1952), εκπρόσωπος της Ελλάδας στη Δίκη της Νυρεμβέργης και διευθυντής του Ελληνικού Γραφείου Εγκληματιών Πολέμου.
• Αγησίλαος Τσέλαλης, Διευθυντής της Δημόσιας Ιστορικής Βιβλιοθήκης Ανδρίτσαινας και συγγραφέας.
• Αθανάσιος Κανελλόπουλος, βουλευτής Ηλείας και Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης (1991-2).
• Έφη Αιλιανού, ποιήτρια, λογοτέχνης και βιολίστρια.
• Πόπη Ζώρα, λαογράφος, αρχαιολόγος και συγγραφέας.

Πηγές

• www.agrotravel.gr Αρχειοθετήθηκε 2022-08-12 στο Wayback Machine.
• http://www.religiousgreece.gr/peloponnese/-/asset_publisher/J4zsS00HlAz5/content/iera-mone-sepetou Αρχειοθετήθηκε 2020-12-01 στο Wayback Machine.
• Ξ. Αραπογιάννη, 2004, Ο ναός του Επικουρίου Απόλλωνος Βασσών, Υπουργείο Πολιτισμού-Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα.
• Κ. Ποταμιάνος, 2005, Το Λύκαιον Όρος κατά τη Διαδρομή των Αιώνων, Σύλλογος των Απανταχού Κοτυλίων, Αθήνα.
• Δ. Πρίγγουρης, 2005, Ανδρίτσαινα: η Πέτρινη και Κεραμιδοσκεπασμένη Πολιτεία, Αθήνα.
• Δ. Πρίγγουρης, 2006, Διοικητική διαίρεση του νομού Ηλείας: από τη Βενετοκρατία μέχρι σήμερα, Νομαρχία Ηλείας, Πύργος.
• Π. Παγώνης, 2008, Ανδρίτσαινα: Μνήμες από το χθες στο φόντο του σήμερα, επιμ. Δ. Παγώνη, Πάτρα.
• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, 1995, 2006 (ΠΛΜ)
• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς, 1963 (ΠΛ)

Παραπομπές

1. https://www.statistics.gr/2011-census-pop-hous
2. https://www.eetaa.gr/metaboles/apografes/apografi_2011_monimos.pdf
3. https://www.eetaa.gr/metaboles/apografes/apografi_2001_monimos.pdf
4. https://www.eetaa.gr/metaboles/apografes/apografi_1991_monimos.pdf
5. ΠΛ 3:63
6. ΠΛΜ 9:94-5
7. «Αρχαία Παρρασία». www.arcadians.gr. Ανακτήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2020.
8. «Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων#Στο δεσποτάτο του Μυστρά».
9. Πρίγγουρης, Δημήτριος (2006). Διοικητική διαίρεση του νομού Ηλείας: από τη Βενετοκρατία μέχρι σήμερα. Πύργος: Νομαρχία Ηλείας. σελ. 108.
10. Πρίγγουρης, Δημήτριος (2005). Ανδρίτσαινα: η Πέτρινη και Κεραμιδοσκεπασμένη Πολιτεία. Αθήνα: Πρίγγουρης/Αργυρόπουλος. σελ. 30.
11. «ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΝΔΡΙΤΣΑΙΝΑΣ | ΔΗΜΟΣ ΑΝΔΡΙΤΣΑΙΝΑΣ - ΚΡΕΣΤΕΝΩΝ». andritsainas-krestenon.gov.gr. Ανακτήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2020.
12. Πρίγγουρης, Δημήτριος (2005). Ανδρίτσαινα: η Πέτρινη και Κεραμιδοσκεπασμένη Πολιτεία. Αθήνα: Πρίγγουρης/Αργυρόπουλος. σελ. 31-32.
13. http://www.elogic.gr. «Ανδρίτσαινα | Δημόσια Ιστορική Βιβλιοθήκη Ανδρίτσαινας | andritsainalibrary.gr» (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2020.
14. «Σημεία ομιλίας του Προέδρου της Δημοκρατίας κ.Προκοπίου Παυλοπούλου κατά τα εγκαίνια της έκθεσης με θέμα: "Τα εκατό πρώτα χρόνια της τυπογραφίας μέσα από τους θησαυρούς της Ιστορικής Βιβλιοθήκης Ανδρίτσαινας" – Προεδρία της Ελληνικής Δημοκρατίας». Ανακτήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2020.
15. Newsroom. «Παυλόπουλος: Το βιβλίο εξακολουθεί να αποτελεί την «κιβωτό» διάδοσης κάθε σημαντικού Πολιτισμού | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ». Ανακτήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2020.
16. Team, Flash (24 Μαρτίου 2004). «Πρώτη διανυκτέρευση στην Ανδρίτσαινα | Flash.gr». www.flash.gr. Ανακτήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2020.
17. Παγώνης, Πέτρος (2008). Ανδρίτσαινα: Μνήμες από το χθες στο φόντο του σήμερα. Πάτρα: Πέτρος Κούλης. σελ. 11-2. ISBN 978-960-930805-2.
18. Παγώνης, Πέτρος (2008). Ανδρίτσαινα: Μνήμες από το χθες στο φόντο του σήμερα. Πάτρα: Πέτρος Κούλης. σελ. 22-23. ISBN 978-960-930805-2.
19. «Λαογραφικό Μουσείο Ανδρίτσαινας». www.andritsainamuseum.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιουλίου 2020. Ανακτήθηκε στις 23 Νοεμβρίου 2020.
20. http://www.elogic.gr. «Δημόσια Ιστορική Βιβλιοθήκη Ανδρίτσαινας | andritsainalibrary.gr» (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 23 Νοεμβρίου 2020.
21. Αραπογιάννη, Ξένη (2004). Ο ναός του Επικουρίου Απόλλωνος Βασσών. Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων. σελ. 38. ISBN 960-214--337-1.
22. «Pausanias, Description of Greece, *)arkadika/, chapter 38». www.perseus.tufts.edu. Ανακτήθηκε στις 24 Νοεμβρίου 2020.
23. «Ιερά Μονή Σεπετού - Πελοπόννησος». www.religiousgreece.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 24 Νοεμβρίου 2020.
24. «Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού | Μονή Παναγίας Ίσοβας». odysseus.culture.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Μαΐου 2021. Ανακτήθηκε στις 2 Δεκεμβρίου 2020.
25. «Η ίδρυση (1897) του Συνδέσμου Ελληνικών Γυμναστικών & Αθλητικών Σωματείων (ΣΕΓΑΣ)». ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ. 13 Αυγούστου 2018. Ανακτήθηκε στις 26 Νοεμβρίου 2020.
26. «Δήμος Ανδρίτσαινας - Κρεστένων». Βικιπαίδεια. 2020-10-13. https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=%CE%94%CE%AE%CE%BC%CE%BF%CF%82_%CE%91%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%AF%CF%84%CF%83%CE%B1%CE%B9%CE%BD%CE%B1%CF%82_-_%CE%9A%CF%81%CE%B5%CF%83%CF%84%CE%AD%CE%BD%CF%89%CE%BD&oldid=8478674.
27. TravalPeloponnisos.gr (5 Αυγούστου 2017). «12η αναβίωση των αρχαίων Λυκαίων αγώνων "Λύκαια 2017" (πρόγραμμα)». TravelPeloponnisos.gr. Ανακτήθηκε στις 26 Νοεμβρίου 2020.