Η Σαπωνοποιία Πλωμαρίου είναι η βιομηχανική δραστηριότητα παρασκευής ελαίων και σαπουνιών στο Πλωμάρι της Λέσβου. Το Πλωμάρι ήταν μια από τις σημαντικότερες περιοχές παραγωγής της Λέσβου και αποτέλεσε το πρώτο βιομηχανικό κέντρο του Αιγαίου. Σημείωσε μεγάλη παραγωγή ελαιοσάπωνων διαθέτοντας τα προϊόντα τους στην Κωνσταντινούπολη, τη Μικρά Ασία και περιοχές στη Μαύρη Θάλασσα.
 |
Το λήμμα παραθέτει τις πηγές του αόριστα, χωρίς παραπομπές. |
Το βιομηχανικό Πλωμάρι των αρχών του αιώνα διαθέτει:
- 12 σαπωνοποιεία
- 10 ελαιοτριβεία
- 1 υδραυλικό αλευροποιείο
- 2 πυρηνεργοστάσια
- 2 ατμοκίνητα ελαιοτριβεία ταλκ
- Υπήρχαν επίσης σημαντικές ποτοποιϊες που εξειδικεύονταν στην παραγωγή ούζου.
Τη μαζική παραγωγή ελαιοσαπώνων υπαγόρευσε η μεγάλη ζήτηση που είχαν τα προϊόντα αυτά στις αγορές της Ανατολής. Το 1889 η εξαγωγή σαπουνιού φτάνει τα 65-70.000 καντάρια, ενώ το 1909 μειώθηκε στα 30-35.000. Μετά το 1912 η σαπουνοβιομηχανία περιορίστηκε αισθητά και πολλά εργοστάσια, όπως το σαπωνοποιείο του Ι. Πούλια, μετατράπηκαν σε αποθήκες επεξεργασίας καπνών. Τέλος, με τη Μικρασιατική καταστροφή έκλεισε στο Πλωμάρι ο κύκλος της μαζικής παραγωγής σαπουνιού.
Η σαπωνοποιία Πλωμαρίου αναπτύχθηκε ιδιαίτερα κατά τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά.
Τα σαπωνοποιία εντάσσονταν σε ήδη υπάρχοντα ελαιοτριβεία, ή λειτουργούσαν σαν ξεχωριστές λειτουργικές μονάδες. Το σαπούνι λειτουργούσε σαν υποπαράγωγο του λαδιού, το οποίο παραγόταν σε μεγάλες ποσότητες και εξαγόταν και στο εξωτερικό. Σε άλλα συγκροτήματα ελαιοτριβείων και σαπωνοποιείων ενσωματώνονται αλευρόμυλοι, απασχολώντας τους εργάτες της ελιάς τους μήνες του καλοκαιριού, όταν τα λιοτρίβια ήταν κλειστά.
Τέσσερα είδη σαπουνιών παράγονταν στο Πλωμάρι και ήταν τα εξής:
- Το πράσινο σαπούνι
- Το σαπούνι Μασσαλίας
- Τα αρωματικά σαπούνια και
- Το λευκό σαπούνι
Το πράσινο σαπούνι χρειαζόταν μισή, με μία ώρα να μπει στο θερμοθάλαμο και να γυαλίσει.
Το Μασσαλίας με τη σειρά του «έπεφτε» σε νερό και ανέβαινε από τα 62% στα 82% σε λιπαρά με φωτιά από καμινέτο, που τοποθετούσαν από κάτω και έβγαινε σε μπαστούνια. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Γάλλοι, πριν λίγα χρόνια, παρουσίασαν στην Ελλάδα την έκθεση διαφημιστικής αφίσας για το σαπούνι στο Πλωμάρι, καθώς το θεωρούν αδελφό τόπο, όσον αφορά την παραγωγή σαπουνιού. Τα αρωματικά έβγαιναν σε φύλλο σαν τον μπακλαβά, στη συνέχεια προσέθεταν το άρωμα και το χρώμα και τα τοποθετούσαν στη μήτρα.
Το λευκό σαπούνι, για να ασπρίσει περισσότερο, το στοίβαζαν «σφραγίδα με σφραγίδα» στο τσουβάλι τοποθετώντας στη βάση και τη κορυφή του λαδόχαρτα. Έβαζαν 3 πεντάδες στη βάση και άρτιο (ζυγό) αριθμό στο ύψος. Οι ταμπακάδες για το πράσινο είχαν μεγαλύτερο ύψος από του λευκού σαπουνιού, ενώ στα τρέστα (πλαϊνά) τοποθετούσαν λαδόχαρτο. Το τσουβάλι έβαζε 50 οκάδες λευκό και 70 οκάδες νοθευμένο. Για το πράσινο χρησιμοποιούσαν κάσα, που είχε τάρα (απόβαρο) 4,5 οκάδες και χωρούσε 40 οκάδες σαπούνι. Οι τιμές των σαπουνιών κυμαίνονταν ανάλογα π.χ 5 το λευκό, 7 το πράσινο και 20 τα 3 αρωματικά.
Παλαιότερα, χρησιμοποιούσαν τα τρίμματα του σαπουνιού για το πλύσιμο στη σκάφη και αργότερα στο πλυντήριο. Για το σκόρο έλιωναν τα τρίμματα από βραδύς, μαζί με λάδι και λεβάντα και το κρέμαγαν στις ντουλάπες με τα ρούχα.
Χρησιμοποιούνταν σφραγίδες ξύλινες ή μεταλλικές οι οποίες ανέγραφαν το όνομα του σαπωνοποιού, την ποιότητα του σαπουνιού όπως π.χ. ποιότης πρώτη, αγνός , άδολος κλπ., στην Ελληνική, την Αγγλική, την Γαλλική και την Τούρκικη γλώσσα και έφεραν διάφορα σήματα π.χ. ο Αθανασιάδης τον κόκορα, ο Τσαμουργκέλης το περιστέρι, ο Γιαννουλέλλης το λιοντάρι, ο Χατζηβασιλείου τον ήλιο, οι Μιχαλέληδες τη Σαπφώ, ο Καλδής τα 3 αστέρια κλπ. Το σαπούνι που δεν ανέγραφε το όνομα του σαπωνοποιού ήταν συνήθως νοθευμένο.
Τα εργοστάσια σαπουνιών του Πλωμαριού ήταν κατανεμημένα σε τέσσερις περιοχές.
Πρώτη περιοχή
Στην πρώτη περιοχή, προς Αμμουδέλι, βρίσκονται τα ελαιοτριβεία και τα σαπωνοποιεία των Αθανασιάδη, Βουλαλά και Τιμολέοντα Λαγουμίδη το οποίο αργότερα -μετά το 1916- αγοράστηκε από τους αδερφούς Γεωργαντέλη.
Το σαπωνοποιείο του Αθανασιάδη ήταν ένα κεραμιδί κτίριο με κρέμασες και ονομαζόταν «Αλέκτωρ», ίσως από τον ανεμοδείκτη του, που είχε το σχήμα πετεινού. Οι εργάτες του, όταν ήθελαν να στεγνώσουν το σαπούνι ρωτούσαν μέσ’ απ’ το κτίριο κάποιον άλλον εργάτη, που βρισκόταν απέξω: "που λουγιάζ’ ι πικνός;" και άνοιγαν στη συνέχεια τα παράθυρα από την πλευρά, που φυσούσε ο αέρας. Ανάμεσα στο σαπωνοποιείο, που βρισκόταν προς τη θάλασσα και το ελαιοτριβείο του Αθανασιάδη, όπου αργότερα έγινε ο συνεταιρισμός "Η ΕΛΙΑ", που διέθεταν και ένα φουγάρο, βρισκόταν το ελαιοτριβείο και το σαπωνοποιείο του Βουλαλά, που το φουγάρο του σώζεται ακόμα.
Στο ίδιο κτιριακό συγκρότημα και ακριβώς απέναντι βρισκόταν το ελαιοτριβείο και το σαπωνοποιείο του Τιμολέοντα Λαγουμίδη, που το αγόρασαν οι Αφοί Γεωργαντέλη καθώς και το 300 μοδιών κτήμα στη θέση Κάλαμος (μεταξύ Βούρκου και Βασιλικών) με το χρυσό (λίρες) που έφεραν. Το κτήμα ανήκε σε Τούρκους και ήταν ανταλλάξιμο. Το καινούργιο φουγάρο των Γεωργαντέληδων, που είναι χτισμένο με κουρασάνι στέκει ακόμα με τ’ αρχικά Α.Γ., που σχηματίστηκαν από τους πάτους των μπουκαλιών του ούζου, από το βοηθό μάστορα Κ. Πιτσιλαδή και προέρχονταν από κεράσματα.
Δεύτερη περιοχή
Στην δεύτερη περιοχή, στον Ταρσανά, βρίσκονταν τα σαπωνοποιεία, τα ελαιοτριβεία και ραφινερί των Ξυπτερά, Παπουτσάνη, Φρατζόγλου, Μαμάκου ή Μαμακέλη, Τραγάκη, Γεωργαντέλη και Αλκαίου Μεταξά.
Το σαπωνοποιείο και ελαιοτριβείο Παπουτσάνη ήταν το πρώτο ατμοκίνητο στο Πλωμάρι (1870), διέθετε ένα καΐκι και ένα δεύτερο σαπωνοποιείο στη Σμύρνη, (ο Αθανασιάδης είχε εκεί το πυρηνεργοστάσιο του). Λένε ότι το ένα από τα δύο σαπωνοποιεία της Σμύρνης είχε χρώμα λουλακί και ίσως να είναι αυτό που κατέληξε στο Muharem, που αναφέρει ο Γιώργος Γιαννουλέλης στο βιβλίο του "Σεργιάνι στη Μέση Ανατολή".
Τρίτη περιοχή
Στην τρίτη περιοχή, κατά μήκος το ποταμού Σεδούντα, υπήρχαν τα σαπωνοποιεία Πούλια, Πιτσιλαδή και αργότερα του Χατζηβασιλείου. Το τελευταίο διακρινόταν για το πολύ καλό πράσινο σαπούνι που παρήγαγε, αφού προσαρμόστηκε στις απαιτήσεις της ελληνικής αγοράς (μετά το 1922) άντεξε μέχρι και την κατοχή και στη συνέχεια πουλήθηκε - μαζί με το ελαιοτριβείο στον Ιωάννη Καλδή.
Τέταρτη περιοχή
Στην τέταρτη περιοχή, μένει το ερειπωμένο σήμερα (2015) συγκρότημα της πυρηνομηχανής που ήταν ραφινερί και σαπωνοποιείο του Σαράντη Ζαλούμη, που βρισκόταν στο δρόμο προς Άγιο Ισίδωρο και αργότερα του Παπαγεωργίου και του Βότσαλου.
Εκτός από τους άλλους σοβαρούς οικονομικούς λόγους που οδήγησαν την Πλωμαρίτικη σαπωνοποιεία σε παρακμή, αναφέρεται στο Πλωμάρι, ότι το σαπωνοποιείο Φρατζόγλου όπως και του Μαμακέλη δεν είχαν καλή πρόσβαση από τον επάνω δρόμο και το γεγονός αυτό αύξανε τα έξοδα μεταφοράς και περιόρισε ακόμη περισσότερο τον κύκλο εργασιών του.
Βέβαια αυτά τα σαπωνοποιεία είχαν αναπτυχθεί σε άλλες συνθήκες, όπου τα παράλια της Μικράς Ασίας, της Προποντίδας και του Εύξεινου Πόντου αποτελούσαν το ζωτικό τους χώρο, τα περισσότερα από τα καζάνια τους λειτουργούσαν με πυρήνα και η μεταφορά του σαπουνιού γινόταν με ιστιοφόρα πλοία.
Αυτές οι συνθήκες μεταβλήθηκαν δραματικά σε μια δεκαετία (1912-22) χωρίς να δοθούν λύσεις στα σοβαρά προβλήματα που προέκυψαν.
Από το 1912 μέχρι το 1928 το σαπούνι ταξίδευε και με τους Κοντραμπατζήδες στα Μικρασιατικά παραλία, με τουρκικές σφραγίδες για ν’ αποφευχθεί η υψηλή φορολογία που είχαν επιβάλει οι Τούρκοι (11% για το σαπούνι 100% για το λάδι), αλλά και η Ελλάδα μετά το 1922 (από 0,15 δραχμές σε 1,8 δραχμές, δηλαδή δεκαπλάσιος εξαγωγικός φόρος).
Ακόμη, στο μεσοπόλεμο φαίνεται ότι τα ταξίδια του σαπουνιού προς την ελληνική αγορά "έβγαιναν" σε συνδυασμό με λαθρεμπόριο καπνού. Για το σαπούνι βέβαια στη κατοχή, όπου υπήρχε μεγάλη έλλειψη σε άλλα βασικότερα είδη δεν γινόταν ούτε λόγος. Το σαπούνι τότε έμοιαζε περισσότερο με τούβλο, από το πολύ ταλκ.
Ένα από τα σαπωνοποιία που λειτουργούν σήμερα σαν μουσείο είναι το σαπωνοποιείο Πούλια. Εκεί εκτίθενται εργαλεία παρασκευής του σαπουνιού, ετικέτες, περιτυλίγματα, καζάνια, καθώς και αντικείμενα των ιδιοκτητών του παλιού εργοστασίου. Στους κατάλληλα διαμορφωμένους χώρους του φιλοξενούνται ένα πλήθος από εκδηλώσεις και συνέδρια. Το αρχείο του, όπως και των Γεωργαντέλη και Χατζηβασιλείου αποτελούν τη βάση για κάθε σχετικό ερευνητή.
Ο Ι. Πούλιας ήταν Δήμαρχος του Πλωμαρίου το 1912.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
