Τομάτα

Η τομάτα, ή αλλιώς ντομάτα ή ντοματιά (επιστ. Solanum lycopersicum – Στρύχνον το λυκοπερσικόν,^[1] κοινή ονομασία: ερωτόμηλο^[2]) είναι φυτό της οικογένειας των στρυχνοειδών (Solanaceae)^[3], ιθαγενές της Κεντρικής και Νοτίου Αμερικής, από το Μεξικό μέχρι το Περού. Ζει μόνο μερικά χρόνια και συνήθως καλλιεργείται ως μονοετές φυτό. Τυπικά φτάνει τα 3-4 μ. ύψος, αλλά δεν έχει αρκετά ανθεκτικό βλαστό και στηρίζεται σε άλλα φυτά. Τα φύλλα έχουν μήκος 10-25 εκ. και είναι σύνθετα, αποτελούμενα από 5-9 μικρότερα φύλλα το καθένα μέχρι και 8 εκ. μακρύ με πριονοειδή περιφέρεια. Τόσο ο βλαστός του φυτού όσο και τα φύλλα φέρουν τρίχωμα. Τα λουλούδια έχουν διάμετρο 1-2 εκ., είναι κίτρινα με πέντε μυτερούς λοβούς και μεγαλώνουν σε ομάδες αποτελούμενες από 3-12.

Τομάτα
Μία τομάτα (καρπός)
Συστηματική ταξινόμηση
Σύστημα: κατά CRONQUIST, 1981
Βασίλειο: Φυτά (Plantae) Συνομοταξία: Αγγειόσπερμα (Magnoliophyta) Ομοταξία: Δικοτυλήδονα (Magnoliopsida) Υφομοταξία: Αστερίδες (Asteridae) Τάξη: Στρυχνώδη (Solanales) Οικογένεια: Στρυχνοειδή (Solanaceae) Γένος: Στρύχνον (Solanum) Είδος: Solanum lycopersicum
Διώνυμο
Στρύχνον το λυκοπερσικόν (Solanum lycopersicum) L.
Συνώνυμα
Lycopersicon esculentum (Λυκοπερσικόν το εδώδιμον)

Υπάρχουν τομάτες θερμοκηπίου (αναρριχώμενες) και υπαίθριες τομάτες (ημιαναρριχώμενες και αυτοκλαδευόμενες). Οι αναρριχώμενες και οι ημιαναρριχώμενες χρειάζονται στήριξη, η οποία γίνεται είτε με σπάγκο (θερμοκήπιο από οριζόντιο σύρμα) είτε σε καλάμια όταν πρόκειται για υπαίθρια καλλιέργεια. Οι αυτοκλαδευόμενες τομάτες δεν χρειάζονται στήριξη, διότι τυφλώνουν μόνες τους την κορυφή τους και δεν αυξάνονται προς τα πάνω.

Τον Μάιο του 2012 δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nature το γονιδίωμα της τομάτας, ολοκληρωμένο κατά σχεδόν 80%. Το πρόγραμμα αποκωδικοποίησης του γονιδιώματος της τομάτας, γνωστό ως Tomato Genome Consortium, ξεκίνησε το 2003 και μελέτησε το γονιδιώμα της ποικιλίας Χάινζ 1760 και της άγριας τομάτας Solanum pimpinellifolium. Συνολικά στο πρόγραμμα συμμετείχαν 300 επιστήμονες από 14 χώρες.^[4] Αρχικά η αποκωδικοποίηση έγινε με παραδοσιακό τρόπο και μέχρι το 2008 υπήρχαν πολλά κοινά, οπότε και χρησιμοποιήθηκαν πιο σύγχρονες μέθοδοι, όπως η whole-genome shotgun sequencing.^[5] Το γονιδίωμα της τομάτας έχει 12 χρωμοσώματα, στα οποία βρίσκονται 31.760 γονίδια.^[6] Εκτιμάται ότι η αποκωδικοποίηση του γονιδιώματος θα οδηγήσει σε νέες ποικιλίες σε περίπου 5 χρόνια, ενώ θα οδηγήσει σε βελτιωμένες ποικιλίες συγγενικών ειδών όπως η μελιτζάνα και η πιπεριά. Η τομάτα και η πατάτα έχουν το 92% των γονιδίων τους κοινά.^[7]

Η λέξη τομάτα προέρχεται από τη λέξη τόματλ (tómatl)^[8] της γλώσσας Νάουατλ.

Ο καρπός

Τομάτα (ο καρπός)

Παραμορφωμένοι καρποί τομάτας

Ο καρπός, που επίσης λέγεται τομάτα, είναι σφαιρικός ή μακρόστενος, είναι εδώδιμος, και όταν είναι ώριμος είναι ζουμερός και έχει έντονο κόκκινο χρώμα. Το κόκκινο χρώμα του οφείλεται στο ότι περιέχει τη χρωστική λυκοπένιο. Πριν ωριμάσει, η τομάτα έχει πράσινο χρώμα. Στα άγρια φυτά ο καρπός έχει διάμετρο 1-2 εκ., αλλά στα περισσότερα ήμερα είναι αρκετά μεγαλύτερος, από 5-10 εκ. Η τομάτα είναι ιδανική για σαλάτες και είναι το κύριο συστατικό της χωριάτικης σαλάτας.

Από βοτανικής άποψης η τομάτα είναι ένας σαρκώδης καρπός (συγκεκριμένα ράγα). Όμως με βάση μια δικαστική απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου των Ηνωμένων Πολιτειών το 1893, η ντομάτα κηρύχθηκε λαχανικό. Το βάρος της φτάνει τα 250-350 γραμμάρια (μεγαλόκαρπη), ενώ υπάρχουν και μικρόκαρπα υβρίδια (ντοματίνι) τα οποία μπορούν να συγκομιστούν με το τσαμπί (και όχι μεμονωμένα) και έχουν βάρος 50-100 γραμμάρια.

Χρήσεις

Η τομάτα καλλιεργείται τώρα σε όλο τον κόσμο και προτιμάται από πολλούς για σαλάτα, αλλά και για σάλτσες. Ο ετήσιος τζίρος παραγωγής τομάτας εκτιμάται σε 30 με 40 δισεκατομμύρια δολάρια παγκοσμίως. Το 2010 συνολικά μαζεύτηκαν 145,8 εκατομμύρια τόνοι ντομάτα παγκοσμίως.^[5] Σε πολλές χώρες, όπως και στην Ελλάδα, η τομάτα καλλιεργείται καθ' όλο τον χρόνο σε θερμοκήπια.

Στον πολιτισμό και τη λαϊκή κουλτούρα

• Η πόλη Μπουνιόλ της Ισπανίας γιορτάζει κάθε χρόνο το πανηγύρι La Tomatina που επικεντρώνεται σε έναν τεράστιο αγώνα ρίψης ντομάτας. Χαρακτηριστικά, στις 28 Αυγούστου 2024, εκτοξεύτηκαν στο πανηγύρι 120 τόνοι ώριμες ντομάτες.^[9]
• Ορισμένες πολιτείες των ΗΠΑ έχουν υιοθετήσει την ντομάτα ως πολιτειακό φρούτο ή λαχανικό. Το Άρκανσο υιοθέτησε και τις δύο πλευρές ανακηρύσσοντας την ώριμη ροζ ντομάτα ως πολιτειακό φρούτο και λαχανικό με τον ίδιο νόμο, όπου αναφέρονται τόσο οι μαγειρικές όσο και οι βοτανικές ταξινομήσεις του.^[10]
• Το 2009, η πολιτεία του Οχάιο ψήφισε νόμο που καθιστούσε την ντομάτα επίσημο πολιτειακό φρούτο, ενώ ο ντοματοχυμός είναι το επίσημο ποτό της πολιτείας από το 1965.^[11] Η αναπαραγωγή των φυτών του Αλεξάντερ Λίβινγκστον, του ανθρώπου που άρχισε να καλλιεργεί ντομάτες για εμπορικούς λόγους, τιμάται από το 1870 στη γενέτειρά του, το Ρέινολντσμπουργκ του Οχάιο, με ένα ετήσιο Φεστιβάλ Ντομάτας που αυτοαποκαλείται «πατρίδα της ντομάτας».^[12]
• Στη Φινλανδία, πραγματοποιείται κάθε χρόνο στην πόλη Νόρπες το φεστιβάλ ντομάτας Tomatkarnevalen.^[13]
• Ενίοτε εκτοξεύονται ντομάτες σε δημόσιες διαμαρτυρίες. Με αφορμή αυτή την πρακτική, το ολλανδικό Σοσιαλιστικό Κόμμα υιοθέτησε την ντομάτα ως λογότυπό του.^[14] Θύματα της πρακτικής αυτής έχουν κατά καιρούς υπάρξει διάφορα δημόσια πρόσωπα, όπως η Χίλαρι Κλίντον σε επίσκεψή της στην Αίγυπτο ως Υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ το 2012,^[15] ο πρωθυπουργός της Τσεχίας Μίλος Ζέμαν στη διάρκεια εκδηλώσεων για την 25η επέτειο από τη βελούδινη επανάσταση το 2014,^[16] ο Ντόναλντ Τραμπ σε ομιλία του το 2016 στο Πανεπιστήμιο της Αϊόβα ως υποψήφιος Πρόεδρος των ΗΠΑ,^[17] ο βασιλιάς Γουλιέλμος-Αλέξανδρος της Ολλανδίας σε επίσκεψή του στη Μόσχα το 2013,^[18] η υποψήφια για την προεδρία της Γαλλίας Μαρίν Λε Πεν σε υπαίθρια αγορά του Παρισιού το 2017,^[19] αλλά και ο νικητής των ίδιων εκλογών Εμανουέλ Μακρόν πάλι σε υπαίθρια αγορά.^[20]
• Στην ίδια χρήση παραπέμπει και το όνομα του αμερικανικού ιστότοπου συγκέντρωσης κριτικών για τον κινηματογράφο και την τηλεόραση Rotten Tomatoes, αν και ο ιδρυτής του αναφέρει μια σκηνή στην ταινία Leolo του 1992 ως έμπνευση για το όνομα.^[21]
• Ένας άγνωστος, στην Ελλάδα τουλάχιστον, τρόπος παρασκευής σαλτσών έγινε γνωστός με το αμερικανικό κινηματογραφικό έργο Πράσινες τηγανητές ντομάτες (1991) του Γιον Άβνετ με πρωταγωνίστριες τις Κάθι Μπέιτς και Τζέσικα Τάντι.^[22]
• Το ελληνικό ντοκιμαντέρ της Μαριάννας Οικονόμου Όταν ο Βάγκνερ συνάντησε τις ντομάτες (2019) αφηγείται την ιστορία δύο ξαδέρφων από τον θεσσαλικό κάμπο που κατακτούν την παγκόσμια αγορά με τις βιολοικές τους ντομάτες.^[23]