Νεόφυτος Βάμβας

Ο Νεόφυτος Βάμβας (Χίος 1776 - Αθήνα, 9 Ιανουαρίου 1855) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες λόγιους και είναι ένας από τους λεγόμενους «Δασκάλους του Γένους», εκπρόσωπος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Είχε την πεποίθηση ότι η Αγία Γραφή έπρεπε να μεταφραστεί στη καθομιλουμένη, για να γίνει κτήμα του λαού, τη μετέφρασε αλλά αυτό τον έφερε αντιμέτωπο με σφοδρές συγκρούσεις που τελικά δεν επέτρεψαν στην προσπάθειά του να εδραιωθεί.

Νεόφυτος Βάμβας
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση	1776 Χίος
Θάνατος	1856 Αθήνα
Χώρα πολιτογράφησης	Ελλάδα
Θρησκεία	Ανατολικός Ορθόδοξος Χριστιανισμός
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	Ελληνικά
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	συγγραφέας μεταφραστής μεταφραστής της Βίβλου
Υπογραφή
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Βιογραφικά στοιχεία

Καταγωγή και μόρφωση

Γεννήθηκε στη Χίο^[1][2]. Γονείς του ήταν ο Ισίδωρος και η Σταματού (Σταματία), που τους περιγράφει ο ίδιος ως "εκ γονέων πενήτων μέν, πλουσίων ὅμως εἰς εὐσέβειαν καί ἀρετήν"^[3]. Αρχίζει τις σπουδές στη γενέτειρά του, τη Χίο κι από νεαρή ηλικία εκδήλωσε αξιοσημείωτη φιλομάθεια. Εκτός από τη φιλολογία, τον ενδιέφεραν ιδιαίτερα η φιλοσοφία και οι θετικές ἐπιστήμες^[3]. Συνεχίζει τις σπουδές του στη Σίφνο, όπου στα 1793 μεταβαίνει για να φοιτήσει στην ακμάζουσα εκεί σχολή με δάσκαλο τον Μισαήλ τον Πάτμιο. Εκεί φοιτά κάτω από μεγάλες στερήσεις και βοηθούμενος από ντόπιες οικογένειες αλλά και τους δασκάλους του.^[4] Γυρίζει στη Χίο και παρά τις αντιδράσεις των γονιών του πηγαίνει στην Πάτμο, όπου έχει ως δάσκαλό του τον Δανιήλ τον Κεραμέα. Η μονομερής όμως διδασκαλία του που επικεντρωνόταν μόνο στα ελληνικά δεν τον ικανοποιούσε κι έφυγε. Αρχικά σχεδιάζει να μεταβεί στην Πίζα της Ιταλίας, μα το ταξίδι αυτό αναβάλλεται. Επανέρχεται στη Χίο, για να παρακολουθήσει τα μαθήματα του Δωρόθεου Πρώιου που δίδασκε και μαθηματικά.^[5] Το 1791 χειροτονείται ιεροδιάκονος. Ακολουθεί στα 1796 στην Κωνσταντινούπολη τον Δωρόθεο Πρώιο. Συνοδεύει τον Πρώιο στο Βουκουρέστι, πρωτεύουσα τότε της οθωμανικής Βλαχίας και σύντομα πάλι μαζί πίσω στην Κωνσταντινούπολη. Γίνεται δάσκαλος στην οικογένεια του Γεώργιου Μαυροκορδάτου και του Κωνσταντίνου Χαντζερή, διερμηνέα του Οθωμανικού Στόλου. Ακολουθεί και πάλι τον Πρώιο στην Βλαχία όταν τον παίρνει μαζί του ο Χαντζερής. Το 1804 αποκεφαλίζεται ο Χαντζερής κι ο Βάμβας επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί διδάσκει σε οικογένειες Φαναριωτών (της Ευφροσύνης Μαυροκορδάτου και του Κωνσταντίνου Σούτσου), ενώ συμμετέχει στη σύνταξη της Κιβωτού, μεγάλου λεξικού της ελληνικής γλώσσας που διεύθυνε ο Πρώιος και γίνεται μέλος του ‘’Μουσείου του Γένους’’, σύμφωνα με ψήφισμα που είχε συντάξει ο Δωρόθεος Πρώιος, Σχολάρχης (το 1804) της Μεγάλης του Γένους Σχολής^[6] .

Το ταξίδι στο Παρίσι και η φιλία με τον Αδαμάντιο Κοραή

Το 1807 πηγαίνει στο Παρίσι να διευρύνει τις σπουδές του^[2] και να βρει τον Αδαμάντιο Κοραή, αφού περάσει από τη Βιέννη, τέλη Αυγούστου με αρχές Σεπτεμβρίου^[7], ταξίδι όχι εύκολο λόγω της κακής υγείας του και της έλλειψης χρημάτων.^[8] Στον Κοραή τον συστήνει ο Πασχάλης Βασιλείου, μαικήνας των γραμμάτων στην Κωνσταντινούπολη, ο οποίος στέλνει μια συστατική επιστολή στον αδελφό του Αλέξανδρο Βασιλείου, με σκοπό να μεσολαβήσει στον Αδαμάντιο Κοραή ^[9]. Ο συμπατριώτης του από τη Χίο, του συμπαρίσταται οικονομικά και του χορηγεί 50 φράγκα το μήνα για να του διορθώνει τα κείμενα που γράφει^[10]. Στη γαλλική πρωτεύουσα ο Βάμβας ασχολείται με τη σπουδή των θετικών επιστημών, τη φιλοσοφία και τα γράμματα. Παρακολουθεί μαθήματα του χημικού Thenard, του οποίου το βιβλίο ‘’Traite de chimie elementaire’’ (Πραγματεία στοιχειώδους Χημείας) (Παρίσι 1813-1816) θα μεταφράσει όταν βρεθεί σχολάρχης στη Χίο, χωρίς όμως να εκδώσει ποτέ^[11], και του φιλοσόφου ελληνιστή Francois Thurot. Αλλά και ο ίδιος ο Βάμβας ζει από τη διδασκαλία της ελληνικής και την εμπορία ταπήτων (χαλιών). Η σχέση του με τον Κοραή είναι στενή: συνεργάζονται στη διόρθωση της Γραμματικής του Buttmann την οποία είχε μεταφράσει ο Στέφανος Οικονόμος. Συχνά τρώνε μαζί οι δύο άντρες, λέει ο Κοραής σε επιστολή του προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου στα 1810, «Τον λαμβάνω (ενν. τον Βάμβα) πολλάκις εις το πενιχρόν μου γεύμα, και μετά το γεύμα καμμιάν φορά και συνθεατήν των Ρακίνειων τραγωδιών εις το γαλλικόν θέατρον». Ο Κοραής φροντίζει και καθοδηγεί τις σπουδές του νεαρού Βάμβα, του εξασφαλίζει τα μέσα του βιοπορισμού του, του παραστέκει στις πρώτες συγγραφικές του επιδόσεις. Το πρωτόλειο του Βάμβα, η Ρητορική, γράφεται στα γόνατα του Κοραή κι εκδίδεται το 1813.^[2]

Το 1815 επιστρέφει στη Χίο κι αναλαμβάνει τη διεύθυνση της τοπικής ανώτερης σχολής, με συνεργάτες τον Κωνσταντίνο Βαρδαλάχο και τον Απόστολο Ψωμά, όπου συνέβαλε καθοριστικά ώστε να μειωθεί η επίδραση που άσκησε στην τοπική παιδεία επί δεκαετίες ο Αθανάσιος Πάριος (Άγιος της Ορθόδοξης Εκκλησίας εκ των ηγετών του κολλυβάδικου κινήματος και αντιβολταιρικός).^[2]

Στην επαναστατημένη Ελλάδα και τα Επτάνησα

Αφού μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση, πήγε τον Απρίλιο του 1821 (πριν από την καταστροφή της Χίου) στην Ύδρα, όπου με θέρμη παρότρυνε τους Υδραίους να εκστρατεύσουν στην ιδιαίτερη πατρίδα του, αφού στη Χίο υπήρχε αρκετός πλούτος και η επανάσταση θα ενισχυόταν οικονομικά. Οι αδερφοί Κουντουριώτηδες τον άκουσαν, ταλαντεύτηκαν αλλά δεν πείστηκαν^[3]. Η έκβαση αυτή έπληξε το κύρος του.^[12] «Η αποτυχημένη αυτή επιχείρηση πρέπει να μέτρησε πολύ στις μετέπειτα αποφάσεις του Βάμβα», σχολιάζει ο Μιχαηλάρης.^[13]

Στην Ύδρα ο Νεόφυτος εντυπωσιάστηκε από την προσωπικότητα του Δημητρίου Υψηλάντη και αποφάσισε να τον ακολουθήσει ως γραμματέας του στα μέτωπα των μαχών. Εκεί εμψύχωνε με τους λόγους του στα στρατόπεδα τους πολεμιστές, «προτρέπων τούς πάντας εἰς αὐταπάρνησιν καί ὁμόνοιαν». Διασώζεται ένα περιστατικό κατά το οποίο, ενώ βρισκόταν να αγορεύει τότε προς το πλήθος, «προέτρεπεν ἕνα ἕκαστον νά ἐκπληρώνῃ τό χρέος του»· κάποιοι όμως ραδιούργοι παραμόρφωσαν την τελευταία αυτή φράση του στο να «πληρώσῃ ἕκαστος τά χρέη του». Τούτο ήταν επόμενο να ερεθίσει το αγαθό πλήθος σε αποδοκιμασία, την οποία εκείνος υπέμεινε «μετ’ εὐαγγελικῆς πραότητος».^[3]

Απογοητευμένος από τις εμφύλιες διενέξεις και συντετριμμένος από το γεγονός της καταστροφής της πατρίδας του, αποφάσισε να αφοσιωθεί στο εκπαιδευτικό και συγγραφικό του έργο, με τι οποίο ήταν περισσότερο εξοικειωμένος. Άφησε την Πελοπόννησο το 1822 και λόγω τρικυμίας βρέθηκε στη Μήλο μαζί με συγγενείς του που είχαν έρθει να τον βρουν μετά τη σφαγή της Χίου.^[3]

Τα επόμενα χρόνια εγκαταστάθηκε στα Επτάνησα, πού τότε ήταν υπό αγγλική αρμοστεία. Αρχικά στην Κεφαλλονιά, όπου παρέμεινε για πέντε χρόνια, διδάσκοντας στη σχολή και κηρύττοντας στους ναούς^[2]. Το 1828 μετέβη στην Κέρκυρα, για να αναλάβει καθηγητής στην Ιόνιο Ακαδημία^[3], που είχε ιδρύσει ο φιλέλληνας Φρέντερικ Νορθ (κόμης του Γκίλφορντ). Αργότερα ανέλαβε έφορος στο ιεροσπουδαστήριο ενώ τιμήθηκε από τους Άγγλους με αργυρό παράσημο.^[2]

Μετά την απελευθέρωση στη Σύρο

Το 1834 αποδέχεται την πρόσκληση των Συριανών να αναλάβει τη διεύθυνση του Ελληνικού Σχολείου^[2], πρώτου τοπικού Γυμνασίου^[3]. Οργάνωσε το δημόσιο Γυμνάσιο με πρότυπο τη σχολή της Χίου, αλλά με σύστημα εξαετούς φοιτήσεως. Πραγματοποίησε πληθώρα ομιλιών, δίδαξε φιλοσοφία και φιλολογία, εξέδωσε το βιβλίο του Ἐσωτερικαί ἐνάργειαι τῆς ἐμπνεύσεως τῶν θείων γραφῶν και συνέχισε τη μετάφραση της Αγίας Γραφής, πού είχε εμπνευστεί κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Παρίσι.^[3]

Η μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης ξεκίνησε στην Κέρκυρα και ολοκληρώθηκε στη Σύρο. Η απόδοση από το εβραϊκό κείμενο και όχι το καθιερωμένο των Εβδομήκοντα, η επιλογή να μεταφραστεί σε απλή γλώσσα και η συνεργασία του με την αγγλική Βιβλική Εταιρεία, προκάλεσαν αντιδράσεις από άλλους κληρικούς λογίους. Προχώρησε στη μετάφραση και της Καινής Διαθήκης.^[3]

Στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και μέχρι τον θάνατό του

Το 1836 άφησε τη Σύρο και πήγε να εγκατασταθεί στον Πειραιά. Εκεί σκοπός του ήταν η υποστήριξη των συμπατριωτών του στη συγκρότηση του συνοικισμού τους και στη δημιουργία σχολείου^[3]. Πριν διοριστεί καθηγητής παρέδιδε κατ' οίκον μαθήματα με όχι και τόσο ανεκτικό ή ευπρεπή τρόπο.^[14] Διορίστηκε με βασιλικό διάταγμα της 24^ης Απριλίου 1837 με την πρώτη ομάδα των τριάντα τεσσάρων καθηγητών, ως ‘’τακτικός καθηγητής της φιλοσοφίας’’ και ανέλαβε σχολάρχης της Φιλοσοφικής Σχολής αφού θεωρήθηκε υπερβολικά "ριζοσπάστης" για να διορισθεί στην Θεολογική. Ο Δημαράς αποδίδει τον διορισμό του στην ιδεολογική συγγένεια του με τον Αδαμάντιο Κοραή, τον οποίο ο αντιβασιλέας Μάουρερ και ο υπουργός Δικαιοσύνης Κωνσταντίνος Σχινάς θαύμαζαν.^[15] Αργότερα έγινε πρύτανης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Χειροτονήθηκε ορθόδοξος αρχιμανδρίτης. Αξιόλογη ήταν η συγγραφική δράση του. Υπήρξε βασικός συντελεστής της Νεοελληνικής Μετάφρασης της Αγίας Γραφής (1850), η οποία προκάλεσε μεγάλη αντίδραση και έντονες προσωπικές επιθέσεις από τους υποστηρικτές της ορθόδοξης παράδοσης με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο Οικονόμο. Ο ίδιος υποστήριζε πως «όστις εμποδίζει την μετάφραση των γραφών κλείει την Βασιλεία του Θεού έμπροσθεν των ανθρώπων και υπόκειται εις “το Ουαί”, εις το οποίο καταδίκασε ο Κύριος ημών τους Γραμματείς και Φαρισαίους»^[16].

Στο ζήτημα της απόσχισης της Εκκλησίας της Ελλάδας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής των ιδεών του Θεόκλητου Φαρμακίδη που ήταν υπέρ της απόσχισης^[17], ανεπίσημα από το 1833 κι αναγνωρισμένη ως αυτοκέφαλη από το Πατριαρχείο το 1850.

Στη θέση του καθηγητή παρέμεινε μέχρι το 1854, συμμετέχοντας ενεργά στην ακαδημαϊκή ζωή. Δίδαξε φιλοσοφία και ρητορική, πραγματοποίησε πολλές ομιλίες, δημοσίευσε στον τύπο, διετέλεσε Κοσμήτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής και συνέχισε την έκδοση των βιβλίων του. Απεβίωσε στις αρχές του 1855 στην Αθήνα^[3][2].

Συγγραφικό έργο

Κατά κύριο λόγο τα συγγράμματά του είναι ‘’διδακτικά’’, ενώ πολυάριθμες είναι και οι ομιλίες του. Επίσης έχει κάνει και μεταφράσεις, ενώ δεν είναι λίγα και τα άρθρα του σε εφημερίδες. Επίσης ανέπτυξε και φιλολογία σχετική με τη μετάφραση της Αγίας Γραφής-απολογητικά-υπερασπιστικά αυτής.

α) Διδακτικά:

• 1)’’Ρητορική εκ των ενδοξοτέρων τεχνογράφων παλαιών και νεωτέρων ερανεισθείσα και συνταχθείσα’’, Παρίσι, τυπογρ.Ι.Μ. Εβεράρτου 1813, (2α έκδ. εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Ι.Μ.Άγγελου Αγγελίδου, 1841’’ , 3η εκδ.1861)

• 2)’’Στοιχεία της φιλοσοφικής Ηθικής, συνταχθέντα δια την φιλομαθή νεότητα των Γραικών, Ενετίησιν, παρά Νικολάω Γλυκεί τω εξ Ιωαννίνων,1818
• 3)’’Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας συνταχθείσα εις την κοινήν γλώσσαν δια τους μαθητάς της εν Χίω δημοσίου Σχολής, υπό Ν.Βάμβα εν Χίω, εν τη τυπογραφία της σχολής, παρά ΙΔ.Γ Βαϋροφρέρου, 1821 (έκδοσις Δευτέρα επιστασία Κωνσταντίνου Τυπάλδου του Κεφαλλήνος, εν Βενετία εκ της τυπογραφίας Μιχαήλου Γλυκύ του εξ Ιωαννίνων, 1825)
• 4)’’Συντακτικόν της αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης εις το οποίον προηγείται σύντομος θεωρία των νοητικών δυνάμεων του ανθρώπου, της μορφώσεως των ιδεών και της γενικής γραμματικής εις δε το τέλος επροστέθησαν εισαγωγικαί τινές ιδέαι περί ποιητικής, εν Κερκύρα, εκτης τυπογραφίας της διοικήσεως, 1828’’
• 5)’’Γραμματική της αρχαίας και της σημερινής ελληνικής γλώσσας συνταχθείσα δια τους αρχαρίους, υπό Ν,Βάμβα, εν Ερμουπόλει εν τω Αμερικανικώ Φιλελληνικώ Τυπογραφείω, διευθυνομένω παρά τω Αιδεσίμου Ι.Ι.Ρόβερσον, 1835
• 6)’’Στοιχεία φιλοσοφίας συνταχθέντα υπό Ν.Βάμβα ή περί νοητικότητος και ηθικότητος του ανθρώπου, εν Αθήναις 1838, (επανεκδόσεις 1845, 1856)’’
• 7)’’Σημειώσεις εις τους του Δημοσθένους Ολυνθιακούς, Φιλιππικούς, τον περί του Στεφάνου, τον περί παραπρεβείας, του προς Λεπτίνην, τον κατά Μειδίου και τον εις τον κατά Κτησιφώντος του Αισχίνου μετά προλεγομένων ιστορικών χάριν της Ελληνικής νεολαίας υπό του ιππότου Ν. Βάμβα,καθηγητού της φιλοοσφίας και της ρητορικής εις το Πανεπιστήμιον Όθωνος, εν Αθήναις 1849
• 8) ‘’Εγχειρίδιον ηθικής εν ω προσετέθη και σύντομος θεωρία μετά κανόνων της αναλυτικής και συνθετικής μεθόδου’’ ,εν Αθήναις τυπ.Σ.Κ.Βλαστού,1853.
• 9)’’Φυσική Θεολογία και χριστιανική ηθική νυν τω πρώτον εκδίδοται υπό Νεκτάριου Κεφαλά, φροντίδι και επιμελεία Κωνσταντίνου Α. Πανταζή, εν Αλεξανδρεία, 1893

β) Ομιλητικά:

Πλούσια είναι και η ομιλητική του δράση που αναπτύσσει σε όλη τη διάρκεια της ζωής του: περιλαμβάνει λόγους και ομιλίες σε ιδρύσεις συλλόγων, σχολείων, ετήσιες εξετάσεις, σε έναρξη και λήξη μαθημάτων, επίσημες επετείους, κηδείες, επιμνημόσυνες τελετές και κηρύγματα.^[18]

γ) Για εκκλησιαστικά ζητήματα:

• 1)’’Περί της Νεοελληνικής Εκκλησίας’’, Αθήναι, 1843
• 2)’’Διατριβή αυτοσχέδιος περί της Αρχής και Εξουσίας των Πατριαρχών κι περί της σχέσεως της Εκκλησιαστικής Αρχής προς την πολιτικήν εξουσίαν’’, Αθήναι 1843

ε) Μεταφράσεις:

• 1)’’Δούγαλδ Στεβάρδου, (Dougld Stewart) Εγχειρίδιον Ηθικής Φιλοσοφίας-Διδασκαλία στην Ιονική Ακαδημία 1829-1830, μτφρ. Νεοφύτου Βάμβα’’^[19]
• 2) ‘’Εσωτερικαί ενάργειαι της εμπνεύσεως των Γραφών, θεωρία ωφελιμοτάτη εις πάντα άνθρωπον, τύποις τω εξ Αμερικής Φιλελληνικώ τυπογραφείω του Αιδεσίμου Ι.Ι. Ρόβερτσον, 1837
• 3)’’Της Καινής Διαθήκης του Κυρίου και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού τα τέσσερα ευαγγέλια και αι πράξεις των αγίων αποστόλων, μεταφρασθέντα μεν υπό Ν.Βάμβα, καθηγητού της φιλοσοφίας εν τω Πανεπιστημίω Όθωνος, εκδοθέντα δε Δαπάνη της Βρετανικής και Ξενικής Ιερογραφικής Εταιρείας, εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας Λ.Κορομηλά, 1838

Ποίημα του Αλέξανδρου Σούτσου.

Παραπομπές

1. Για το έτος γέννησης του Βάμβα, υπάρχει κάποια σύγχυση στις πηγές. Ο Δημαράς αρκετά τεκμηριωμένα την τοποθετεί στα 1776 ή στα 1777.Δημαράς Κωνσταντίνος, «Δύο φίλοι. Κοραής και Βάμβας», Ιστορικά φροντίσματα, τομ.β’ Αδαμάντιος Κοραής, εκδ.Πορεία, Αθήνα, 1996,σελ141, 231, υπος.13
2. «Νεόφυτος Βάμβας». Εφημερίδα "Εφημερίς" (Αρ.Φύλλου 101): σελ. 3. 9 Ιανουαρίου 1874. https://digitallib.parliament.gr/main.asp?current=12376312.
3. «Ο Αρχιεπίσκοπος κ. Ιερώνυμος μιλά για τον Νεόφυτο Βάμβα». ΔΟΓΜΑ. 6 Δεκεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 27 Ιουνίου 2019.
4. Συμεωνίδης Σίμος, «Κοινωνία και παιδεία στη Σίφνο», Σιφνιακά, τομ.5 (1995), σελ.117

5. Κωνσταντίνος Άμαντος, «Νεόφυτος Βάμβας», Ελληνικά, τομ.7,(1934),σελ.51

6. Μιχαηλάρης Παναγιώτης, «Νεόφυτος Βάμβας», στο Βασίλειος Παναγιωτόπουλος (επίμ.), Κληρικοί στον Αγώνα, Τα Νέα, Αθήνα, 2010, σελ. 84.
7. Δημαράς Κωνσταντίνος, «Δύο φίλο. Κοραής και Βάμβας», Ιστορικά φροντίσματα, τομ.β’ Αδαμάντιος Κοραής, εκδ.Πορεία, Αθήνα, 1996,σελ. 144
8. Μιχαηλάρης Παναγιώτης, «Νεόφυτος Βάμβας», στο Βασίλειος Παναγιωτόπουλος (επίμ.), Κληρικοί στον Αγώνα, Τα Νέα, Αθήνα, 2010,σελ.84
9. Δημαράς Κωνσταντίνος, «Δύο φίλο. Κοραής και Βάμβας», Ιστορικά φροντίσματα, τομ.β’ Αδαμάντιος Κοραής, εκδ.Πορεία, Αθήνα, 1996,σελ.143
10. Άμαντος Κωνσταντίνος, «Νεόφυτος Βάμβας», Ελληνικά, τομ.7,(1934),σελ.52
11. Πάτσιου Βίκυ, «Μεταφραστικές δοκιμές και προϋποθέσεις στα όρια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού», Ο Ερανιστής, τομ.19 (1993), σελ. 216, υποσ.18
12. Διαμαντούρου Ιωάννα, «Εξάπλωση της Επαναστάσεως κατά τον Απρίλιο και τον Μάιο. Επέκταση και ένταση των πολεμικών συγκρούσεων-Ναυτικός αγώνας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.12, (1975), σελ.109-110 Ο Άμαντος την κρίνει την πρότασή του ως ορθή, αλλά οι επιχειρήσεις δεν ήταν καλά προετοιμασμένες. Άμαντος Κωνσταντίνος, «Νεόφυτος Βάμβας», Ελληνικά, τομ.7,(1934),σελ.53
13. Μιχαηλάρης Παναγιώτης, «Νεόφυτος Βάμβας», στο Βασίλειος Παναγιωτόπουλος (επίμ.), Κληρικοί στον Αγώνα, Τα Νέα, Αθήνα, 2010,σελ.95
14. s:Ημερολόγιο Κωνσταντίνου Μπέλλιου «Σεβαστή Ξάνθου»
15. Δημαράς Κωνσταντίνος, Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου 1837, εκδ. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1987, σελ.21 κ.εξ
16. «Το γλωσσικό στα εκκλησιαστικά κείμενα -εφημερίδα Το Βήμα, 15 Απριλίου 2010». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Απριλίου 2010. Ανακτήθηκε στις 29 Σεπτεμβρίου 2019.
17. «Νεόφυτος Βάμβας». www.syrosinfo.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Νοεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 27 Ιουνίου 2019.
18. Μεταλληνός Γεώργιος, «Δύο ανέκδοτοι λόγοι του Ν. Βάμβα», Εκκλησιαστικός Φάρος, τομ.62-64, (1980-1981), σελ.311-370
19. Δούγαλδ Στεβάρδου, (Dougld Stewart) Εγχειρίδιον Ηθικής Φιλοσοφίας-Διδασκαλία στην Ιονική Ακαδημία 1829-1830, μτφρ. Νεοφύτου Βάμβα.επιμ. Παναγής Αλιπράντης, εκδ.Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα, 2009

Βλέπε επίσης

• Αγία Γραφή-Νεοελληνική Μετάφραση

Πηγές

• Κιτρομηλίδης Μ. Πασχάλης, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2000.
• Αγαπητός Σ. Αγαπητός (1877). «Οι Ένδοξοι Έλληνες του 1821, ή Οι Πρωταγωνισταί της Ελλάδος». Τυπογραφείον Α. Σ. Αγαπητού, Εν Πάτραις. σελίδες 487–493. Ανακτήθηκε στις 13 Αυγούστου 2009.
• Δημαράς Κωνσταντίνος, «Δύο φίλοι. Κοραής και Βάμβας», Ιστορικά φροντίσματα, τομ. β’ Αδαμάντιος Κοραής, εκδ. Πορεία, Αθήνα, 1996,σελ.135-195
• Μεταλληνός Γεώργιος, «Δύο ανέκδοτοι λόγοι του Ν. Βάμβα», Εκκλησιαστικός Φάρος, τομ. 62-64, (1980-1981), σελ. 311-370
• Συμεωνίδης Σίμος, «Κοινωνία και παιδεία στη Σίφνο», Σιφνιακά, τομ. 5 (1995), σελ. 7-183
• Μιχαηλάρης Παναγιώτης, «Νεόφυτος Βάμβας», στο Βασίλειος Παναγιωτόπουλος (επίμ.), Κληρικοί στον Αγώνα, Τα Νέα, Αθήνα, 2010,σελ.81-113
• Άμαντος Κωνσταντίνος, «Νεόφυτος Βάμβας», Ελληνικά, τομ.7,(1934),σελ.51-62

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Κισσάβου Μαρία, Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, 1969-70, Τόμ. 20ος, «Νεόφυτος Βάμβας».
• "Νεόφυτος Βάμβας" Syrosinfo.gr.
• Νεόφυτος Βάμβας, 1839, Αντεπίκρισις εις την υπό του Πρεσβυτέρου και Οικονόμου Κωνσταντίνου του εξ Οικονόμων Επίκρισιν.
• Νεόφυτος Βάμβας, 1849, Γραμματική της αρχαίας και της σημερινής ελληνικής γλώσσης.