Κρητική αντίσταση

Η Κρητική αντίσταση ήταν ένα αντιστασιακό κίνημα εναντίον των δυνάμεων κατοχής της Ναζιστικής Γερμανίας και της Ιταλίας από τους κατοίκους της Κρήτης κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.^[1] Αποτελώντας μέρος της ευρύτερης Εθνικής Αντιστάσεως, διήρκησε από τις 20 Μαΐου 1941, όταν η Γερμανική Βέρμαχτ εισέβαλε στο νησί (Μάχη της Κρήτης), μέχρι την άνοιξη του 1945 όταν η Γερμανία παραδόθηκε στους Βρετανούς. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι επιτιθέμενες Γερμανικές δυνάμεις στην Κρήτη ήρθαν για πρώτη φορά αντιμέτωπες με μία σημαντική αντίσταση από τον τοπικό πληθυσμό. Οι Κρητικοί επιτίθονταν στους αλεξιπτωτιστές με μαχαίρια, τσεκούρια, δρεπάνια, ακόμα και με γυμνά χέρια. Ως αποτέλεσμα, οι Γερμανοί είχαν πολλές απώλειες και έχασαν πολλούς αλεξιπτωτιστές κατά τη διάρκεια της μάχης. Για την αντίστασή του στους Γερμανούς, ο κρητικός λαός πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος με τη μορφή αντιποίνων.^[2]

Ανάπτυξη

Η Κρητική αντίσταση δημιουργήθηκε πολύ γρήγορα και σύντομα μετά τη μάχη της Κρήτης, με την αρχική συνάντηση να γίνεται στις 31 Μαΐου 1941. Μετά την 10ήμερη Μάχη της Κρήτης, ο Καπετάν Μανώλης Μπαντουβάς κατέφυγε στο Σπήλαιο Χαμαμουτζή στον Άη Σύλλα, όπου στις 2-6-1941 ορκίστηκε αυτός και 12 συμπολεμιστές του, σύνολο 13 ( μεταξύ των οποίων ο Γεωργ. Νιργιανός και ο Αστρ. Ιατράκης), από τον Ιερομόναχο Σωφρ. Ρουμπάκη, να πολεμήσουν τον κατακτητή μέχρι να ελευθερωθεί η Κρήτη.

Η αντάρτικη αυτή ομάδα, πήρε την ονομασία Ελεύθεροι Σκοπευτές, αργότερα Α.Ε.Α.Κ. και με αυτήν υπέγραψαν μέχρι τα μέσα του Μαΐου του 1942 τα δελτία πληροφοριών, που διένειμαν στα αντιστασιακά δίκτυα, που είχαν δημιουργήσει λίγο αργότερα στα χωριά. Ήταν η πρώτη ένοπλη αντιστασιακή ομάδα, που τόλμησε να αντιταχθεί στους Γερμανούς, όχι μόνο στην Κρήτη και την άλλη Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη. Η Δημιουργία της Αντίστασης έγινε γρήγορα γνωστή και λίγο αργότερα πέρασαν από το λημέρι, στου Χαμαμουτζή το Σπήλιο, οι φυγάδες της Φολεγάνδρου με τον Μιλτιάδη Πορφυρογένη, όταν πια η Μάχη της Κρήτης είχε τελειώσει.

Αργότερα μπήκαν στην ομάδα αυτή οι αδελφοί Σαμαρείτη, ο Γιάννης Ποδιάς που πήγε στις Ασίτες στο τέλος του 1941, ο Δημήτρης Παππάς, τον Μάιο του 1942, ο Βασίλης Πλαγιωτάκης καθώς και ο Μανώλης Μηλιαράς τον Σεπτέμβριο του 1942.

Στον Ψηλορείτη την άνοιξη του 1942 σε μια σύσκεψη που έγινε με μερικούς αντιστασιακούς παράγοντες ένας, μάλλον ο Σ. Καλλέργης, από το Ρέθυμνο ανέφερε ότι έχει δημιουργηθεί και στην άλλη Ελλάδα μια πατριωτική αντιστασιακή οργάνωση, που λέγεται ΕΑΜ, δηλαδή Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο με πανελλήνιο χαρακτήρα και παρότρυνε τότε τον Μπαντουβά να δώσει στην ομάδα την ονομασία ΕΑΜ, αντί της ονομασίας Ελεύθεροι Σκοπευτές για να είναι ο αγώνας κατά των Γερμανών ενιαίος, ομοιόμορφος και πανελλήνιος.

Ο Μπαντουβάς το δέχτηκε και η αντιστασιακή οργάνωση με τους ίδιους αντάρτες και τις ίδιες αρχές μετονομάστηκε σε ΕΑΜ τον Μάιο περίπου του 1942 και συνέχισε τη δράση της το ίδιο όπως και προηγουμένως, χωρίς να αλλάξει τίποτε και χωρίς καμιά ιδεολογική διαφοροποίηση. Κατά τα μέσα Νοεμβρίου του 1942 η ομάδα μεταφέρθηκε και εγκαταστάθηκε στα Λασιθιώτικα Βουνά με τη στήριξη των κτηνοτρόφων Λασιθιωτών και Βιαννιτών, όπως είχε γίνει προηγουμένως στον Ψηλορείτη με τη στήριξη των Ανωγειανών κτηνοτρόφων. Στα Λασιθιώτικα Βουνά το αντάρτικο αναπτύχθηκε περισσότερο και αριθμούσε 150-250 ένοπλους αντάρτες κατά καιρούς και ανέπτυξε πλούσια αντιστασιακή δράση. Στην πορεία όμως, παρουσιάστηκαν κρούσματα ανυπακοής στους κανόνες του Αντάρτικου και εξακριβώθηκε ότι κάποιοι έκαναν υπογείως προπαγάνδα και προσηλυτισμό υπέρ του ΚΚΕ, πράγμα αντίθετο με τις εντολές του αρχηγού και με τον ιδεολογικό προσανατολισμό της οργάνωσης, για ακομμάτιστο αγώνα. Συγχρόνως το αρχηγείο πληροφορήθηκε ότι το ΕΑΜ, που στην ουσία σήμαινε: Ενισχύσατε Αδελφούς Μόσχας, δεν ήταν αμιγώς πατριωτική οργάνωση, αλλά σκέλος του ΚΚΕ με τις ίδιες ρίζες και αρχές και σαφώς πολιτικοποιημένο και εργαζόταν για την εξάπλωση του κομμουνισμού.^[3]

Ο Μπαντουβάς απομάκρυνε από το λημέρι τον Γιάννη Ποδιά που ήταν υπεύθυνος για την κατάσταση που δημιουργήθηκε στην υπόθεση της προπαγάνδας μαζί με μερικούς άλλους, σύνολο 9, που θέλησαν να τον ακολουθήσουν και που ήταν οι αριστεροί επί συνόλου 150-250 ανταρτών. Αμέσως ο Μπαντουβάς, σε συνεννόηση με τους συνεργάτες του, άλλαξε την ονομασία της ομάδας από ΕΑΜ, σε ΕΟΚ, που σήμαινε Εθνική Οργάνωση Κρήτης και υποδήλωνε τους αγώνες της Κρήτης για ελευθερία και μόνο και την οποία ονομασία, που δόθηκε το Μάιο του 1943, διατήρησε εφεξής το Αντάρτικο. Η ονομασία ΕΑΜ της ομάδας διατηρήθηκε για ένα περίπου χρόνο.^[4]

Ιστορία

Η επικοινωνία μέσω πλοίων με την Αίγυπτο καθιερώθηκε ως μέσο εκκένωσης για τους Βρετανούς και Ντομίνιον στρατιώτες που είχαν παγιδευτεί στην Κρήτη, αλλά και για να μεταφέρονται προς το νησί προμήθειες και άντρες που εκτελούσαν χρέη συνδέσμου με τους μαχητές της Κρητικής αντίστασης. Μετά την εκτέλεση του Τζον Πέντλμπερι από τους Γερμανούς κατά τη διάρκεια της μάχης της Κρήτης, ο Κρις Γουντχάους, ο οποίος είχε διοριστεί διευθυντής των Επιχειρήσεων Ειδικών Αποστολών (SOE) στο Ηράκλειο, ήρθε σε επαφή με τον ντόπιο άμαχο πληθυσμό. Προσέγγισε έναν νεαρό μαθητή λυκείου με το όνομα Γιώργος Δουνδουλάκης, για τον οποίο είχε προσέξει τις καλές γνώσεις του ως διερμηνέα στις Αρχάνες κατά τη διάρκεια της μάχης της Κρήτης. Του ζήτησε να στηρίξει τη SOE να κρύψει και να βοηθήσει Βρετανούς και Ντομίνιον στρατιώτες οι οποίοι δεν ήταν σε θέση να φύγουν από το νησί. Ο Δουνδουλάκης, μαζί με τον αδελφό του Ηλία, σχημάτισαν μία υπόγεια οργάνωση υπό την αιγίδα της SOE.^[5] Η οργάνωση του Δουνδουλάκη οδήγησε σε δύο μεγάλα επιτεύγματα: το σαμποτάζ στο αεροδρόμιο Καστελίου, το οποίο ενορχηστρώθηκε από τον Γιώργο Δανδουλάκη, τον φίλο του Κίμωνα Ζωγραφάκη και τη SOE,^[6][7] και την καταστροφή μιας Γερμανικής φάλαγγας από τη Βασιλική Πολεμική Αεροπορία (RAF), η οποία προοριζόταν για να προμηθεύσει τον Στρατάρχη Έρβιν Ρόμελ τον Σεπτέμβριο του 1942. Μετά τον πόλεμο, ο Γιώργος Δουνδουλάκης βραβεύτηκε από τη Μεγάλη Βρετανία με το Μετάλιο του Βασιλιά για την Ένδειξη Θάρρους στον Σκοπό της Ελευθερίας για τις υπηρεσίες του και τη βοήθειά του στην ασφαλή εκκένωση Βρετανών και Ντομίνιον από την Κρήτη.^[8][9]

Η μη-κομμουνιστική πτέρυγα σχηματίστηκε υπό το όνομα Εθνική Οργάνωση Κρήτης (ΕΟΚ), με επικεφαλής τον Ανδρέα Παπαδάκη. Άλλα πρόσωπα της αντίστασης συμπεριλαμβάνουν τον Πετρακογιώργη, του οποίου η κωδική ονομασία ήταν «Selfridge», και τον Μανώλη Μπαντουβά, του οποίου η κωδική ονομασία ήταν «Bo-peep».^[10] Και οι δύο είχαν τις επαφές τους με την ΕΟΚ και τη SOE. Όταν ο Ντανμπαντίν αντικαταστάθηκε από τον Πάτρικ Λη Φέρμορ, γνωστός στους Κρητικούς ως «Μιχάλης», ο Γιώργος Δουνδουλάκης συνέχισε τη συλλογή πληροφοριών. Οι Δουνδουλάκης, Τζον Ανδρουλάκης και Λη Φέρμορ, μαζί με τον επικεφαλής των ανταρτών Μανώλη Μπαντουβά, κατέφευγαν στα ορεινά καταφύγια της SOE στο Όρος Ίδα.^[11] Ο Λη Φέρμορ έγινε διάσημος μετά τον πόλεμο μέσω του Βρετανικού βιβλίου και της ομότιτλης μεταφοράς του στην οθόνη, Ill Met by Moonlight, για την απαγωγή του Γερμανού υποστράτηγου Κράιπε στην Κρήτη. Μετα την αποχώρηση του Δουνδουλάκη από την Κρήτη για να καταταχθεί στο Αμερικανικό Γραφείο Στρατηγικών Υπηρεσιών (OSS), ο ίδιος παρέδωσε την ηγεσία της οργάνωσης που ξεκίνησε στον Μίκη Ακουμιανάκη. Ο Ακουμιανάκης, γνωστός με την κωδική ονομασία «Minoan Mike», θα συμμετείχε αργότερα και ο ίδιος στην απαγωγή του υποστράτηγου Κράιπε.^[12]

Ο Λη Φέρμορ ειχε πει σχετικά με την Κρητική αντίσταση πως αν δεν υπήρχε η αποφασιστικότητά τους, η μάχη της Κρήτης θα τελείωνε πολύ πιο γρήγορα και οι επιχειρήσεις της SOE θα περιορίζονταν κατά πολύ. Ήταν αποκλειστικά και μόνο λόγω της συνεκτικότητάς τους, η οποία δεν υπήρχε πουθενά αλλού στην Ευρώπη, που η SOE μπορούσε να κινείται στο νησί ουσιαστικά κατά βούληση:

... Όταν οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Κρήτη, ο στρατός τους είχε μόλις νικήσει ολόκληρη την Ευρώπη, εκτός – χάρη, ίσως, της απροσδόκητης τύχης της ύπαρξης της Μάγχης – από την Αγγλία. Λογικά, θα αναμενόταν ο άμαχος πληθυσμός να παραμείνει ανενεργός καθώς οι επαγγελματίες – η Βρετανική Κοινοπολιτεία και ένας μικρός αριθμός Ελλήνων στρατιωτών – πολεμούσαν με τους εισβολείς. Αλλά προς μεγάλη έκπληξη και των δύο πλευρών, Κρητικοί σε όλο το νησί – χωρικοί, βοσκοί, ηλικιωμένοι, αγόρια, μοναχοί και ιερείς, ακόμα και γυναίκες, χωρίς καμία συνεννόηση μεταξύ τους ή κάποιο σχεδιασμό ή όπλα ή καθοδήγηση από τους επίσημους μαχητές – ξεσηκώνονταν αμέσως και τα έβαζαν με τους εισβολείς με τόσο λίγο δισταγμό σαν η Γερμανική πολεμική μηχανή να ήταν μία πρωτόγονη εκστρατεία του Πασά των Γενίτσαρων που ήταν οπλισμένοι με μακριά όπλα και γιαταγάνια. Δεν είχαν καμία δεύτερη σκέψη για το τι έπρεπε να κάνουν ...^[13]

Οι Κρητικοί αντάρτες, ειδικά στην περιοχή του όρους Κέδρους μαζί με τους υπόλοιπους αντάρτες από το οροπέδιο Αμάρι και το χωριό Ανώγεια κοντά στο Ρέθυμνο, ήταν υπεύθυνοι για τα περισσότερα αντίποινα των Γερμανών. Οι γερμανικές επεμβάσεις σε αυτές τις περιοχές πραγματοποιήθηκαν εναντίον των αμάχων ως αποτέλεσμα της φημισμένης τάσης τους για εξέγερση:

... Οι Γερμανικοί λόγοι για τις σφοδρές επιθέσεις ήταν πως αυτά τα χωριά ήταν εστίες ληστών, στέκια των Βρετανών, σημεία που κρύβονταν οι τρομοκράτες, καταφύγια των κομάντο που επιτίθονταν σε αεροδρόμια και όπου ανεφοδιάζονταν, σημεία όπου κρύβονταν αναρίθμητα όπλα και σημεία ανεφοδιασμού για εκατοντάδες κακούς άντρες ...^[13]

Οι Κρητικοί και η Κρητική αντίσταση συνεργάστηκαν στενά με τους Βρετανούς, αρχικά όταν βοήθησαν τις Βρετανικές και Ντομίνιον δυνάμεις να φύγουν από την Κρήτη και αργότερα, όταν συνεργάστηκαν μαζί τους σε διάφορες δράσεις σαμποτάζ όταν η Κρήτη έγινε σημείο εκκίνησης για Γερμανικές επιχειρήσεις στην Αφρική. Αυτό περιελάμβανε Βρετανούς πράκτορες οι οποίοι είτε είχαν παραμείνει στην Κρήτη είτε το έσκασαν και επέστρεψαν στο νησί, όπως οι Πάτρικ Λη Φέρμορ, Γουίλιαμ Στάνλεϊ Μος, Τόμας Ντουνμπαντίν, Σάντι Ρέντελ, Στίβεν Βέρνεϊ^[14] και άλλοι. Ο Νεοζηλανδός Ντάντλι «Κίουι» Πέρκινς, γνωστός επίσης ως «Καπετάν Βασίλης» για τους ντόπιους, έγινε θρύλος για το θάρρος του και μετά το θάνατό του, οι Κρητικοί διατήρησαν τον τάφο του καλυμμένο με λουλούδια.^[15]

Οι Βρετανοί δημιύργησαν έναν μεγάλο αριθμό απομονωμένων κρησφύγετων σαν κελιά διάσπαρτα στα βουνά του νησιού, έχοντας καλή επικοινωνία μεταξύ τους χρησιμοποιώντας μαντατοφόρους. Ένας τέτοιος μαντατοφόρος ήταν ο Γεώργιος Ψυχουντάκης. Η περιγραφή του Λη Φέρμορ για τον Ψυχουντάκη αποτελεί την επιτομή της Κρητικής αντίστασης:

... Όταν έφτασε ο αγγελιαφόρος του Ντικ Μπαρν, αποδείχθηκε πως ήταν ο Γιώργος Ψυχουντάκης, ο οποίος ήταν αρχικά ο οδηγός και μαντατοφόρος του Ζαν Φίλντινγκ για μεγάλο χρονικό διάστημα κι έπειτα δικός μου για αρκετούς μήνες, όταν ανέλαβα την περιοχή του Ζαν στα δυτικά. Αυτός ο νεαρός ήταν ο αγαπημένος όλων για το χιούμορ του, το κέφι του, το θάρρος και τη φαντασία του, αλλά πάνω από όλα για τον ακούραστο ενθουσιασμό με τον οποίο είχε επιδοθεί σε αυτό που έκανε. Αν κάποιος μπορούσε να περιζώσει την Κρήτη μέσα σε σαράντα λεπτά, ήταν αυτός. Ο Γιώργος, ο οποίος ήταν ένας βοσκός από την Ασή Γωνιά, έγραψε αργότερα για την κατοχή και το αντιστασιακό κίνημα. Το χειρόγραφό του αυτό το μετέφρασα και εκδόθηκε υπό τον τίτλο The Cretan Runner (ελληνική απόδοση: Ο Κρητικός μαντατοφόρος) ...^[16]

Σε αυτά τα κελιά προσαρτήθηκαν Έλληνες οι οποίοι έτειναν να μην έχουν καμία ανάμειξη με το κεντρικό κομμάτι του κινήματος της Κρητικής αντίστασης, αλλά δούλευαν στενά με τους Βρετανούς πράκτορες, όπως ήταν ο μαντατοφόρος του Λη Φέρμορ Ψυχουντάκης, ο Κίμωνας Ζωγραφάκης, ο Γιώργος Δουνδουλάκης και ο Τζον Αντρουλάκης.^[17] Ο Ζωγραφάκης, ο οποίος ήταν επίσης γνωστός με το όνομα «Black Man», ήταν μέλος της Force 133, κωδική ονομασία για τη SOE στην Ελλάδα.^[18][19] Ο Ζωγραφάκης είχε εμπλακεί στο να βοηθήσει τον Λη Φέρμορ όταν εκείνος επέστρεψε στην Κρήτη πριν την απαγωγή του Κράιπε,^[20] επιπρόσθετα από την εμπλοκή του στον βομβαρδισμό του αεροδρομίου Καστελίου μαζί με τον Δουνδουλάκη.^[21]

Τα περισσότερα κελιά διέθεταν ασύρματο για επικοινωνία με την Αίγυπτο, μέσω του οποίου περνούσαν πληροφορίες και αιτήματα για ρίψεις τροφίμων, ρούχων, προμηθειών και όπλων με αλεξίπτωτα. Οι Γερμανοί στρατιώτες προσπαθούσαν συχνά να εντοπίσουν τις ασύρματες μεταδόσεις, κάτι το οποίο απαιτούσε την τακτική αλλαγή τοποθεσίας.^[22]

Οι Βρετανοί πράκτορες οι οποίοι συνεργάζονταν με την τοπική αντίσταση, ήταν υπεύθυνοι για μερικές διάσημες επιχειρήσεις συμπεριλαμβανομένων της απαγωγής του υποστράτηγου Κράιπε με επικεφαλής τους Λη Φέρμορ και Μος, του σαμποτάζ της Δαμάστας με επικεφαλής τον Μος και των σαμποτάζ στα αεροδρόμια του Ηρακλείου και του Καστελίου.^[23][7][24]

Η επικοινωνία μεταξύ των ΕΟΚ και ΕΑΜ ήταν φτωχή, με μία ανοιχτή εχθρότητα να ξεσπά μεταξύ ΕΟΚ και ΕΛΑΣ τον Ιανουάριο του 1945.^[25] Καθώς οι Κρητικοί μαχητές απέκτησαν περισσότερα όπλα κι έγιναν πιο επιθετικοί το 1944, οι Γερμανοί στρατιώτες τραβήχτηκαν από περιοχές της χώρας, έχοντας καταστρέψει έναν αριθμό χωριών στην περιοχή του Κέδρους και εκτελώντας αρκετούς κατοίκους.^[25][26] Συγκεντρώνονας τις δυνάμεις τους στα Χανιά, οι Γερμανοί παρέμειναν παγιδευμένοι εκεί μέχρι το τέλος του πολέμου, αρνούμενοι να παραδοθούν στον Ελληνικό στρατό από φόβο αντιποίνων. Τελικά, παραδόθηκαν στους Βρετανούς στις 23 Μαΐου 1945.^[25]

Η Κρητική γενναιότητα και το θάρρος ενστάλαξαν το νησί με μία αίσθηση θριάμβου και θέλησης να ξεπεράσουν όλες τις πιθανότητες. Ο Λη Φέρμορ ανακαλεί έναν ηλικιωμένο χωρικό από τα Ανώγεια, αφού είχε ακούσει τις απειλές για Γερμανικά αντίποινα:

... Θα τα καίνε για μία μέρα. Και μετά τι; Το σπίτι μου έχει καεί τέσσερις φορές από τους Τούρκους· άσ'τους να το κάψουν και για πέμπτη! Κι έχουν σκοτώσει πολλά μέλη της οικογένειάς μου. Κι όμως, είμαι ακόμα εδώ! Γεμίστε τα ποτήρια σας! ...^[27]

Ο Λη Φέρμορ, κατά τη διάρκεια μίας συζήτησής του με τον Υποστράτηγο Κράιπε για τους Κρητικούς κατά τη διάρκεια της απαγωγής του, συνόψισε τη στάση των Κρητικών απέναντι στη Γερμανική κατοχή ως:^[27]

«

Λη Φέρμορ: «Οι Κρητικοί είναι όλοι με το μέρος μας, ξέρεις». Υποστράτηγος Κράιπε: «Ναι, το βλέπω πως είναι. Εκεί, Ταγματάρχη, με έχεις».

»

Ντοκιμαντέρ

Το 2005, κυκλοφόρησε ένα ντοκιμαντέρ με τίτλο The 11th Day: Crete 1941 (ελεύθερη απόδοση: Η 11η Μέρα: Κρήτη 1941), στο οποίο περιγράφονται γεγονότα με προσωπικές λεπτομέρειες από τη διάρκεια της κατοχής των Δυνάμεων του Άξονα της Κρήτης και τον ρόλο που έπαιξε η Κρητική αντίσταση. Η ταινία συμπεριλαμβάνει μαρτυρίες από τους Πάτρικ Λη Φέρμορ, Γιώργο Δουνδουλάκη, Γιώργο Τζίτζικα και άλλους μάρτυρες.^[7]

Φωτοθήκη

• 
  Εικόνα από τη σφαγή στο Κοντομαρί με εκτελεσθέντες από Γερμανούς αλεξιπτωτιστές το 1941.
• 
  Γερμανός στρατιώτης μπροστά από πινακίδα που τοποθετήθηκε στο χωριό Κάντανος μετά την καταστροφή του.
• 
  Μανώλης Σπιθούρης - επιτέθηκε σε θωρακισμένο αυτοκίνητο μόνο με το τουφέκι του και επιβίωσε έπειτα από χτύπημα που δέχτηκε στην κοιλιά από οβίδα κατά τη διάρκεια του σαμποτάζ της Δαμάστας.
• 
  Ο Γουίλιαμ Στάνλεϊ Μος στην Κρήτη το καλοκαίρι του 1944.

Παραπομπές

1. Kokonas, Nikos (2004). Cretan Resistance 1941-1945 (στα Αγγλικά). Athens: Mystis. ISBN 9789930494950.
2. Καζαντζάκης, Ν., Καλιτσουνάκης, Ι. και Κακριδής, Ι.Θ. Έκθεσις της Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Κρήτη. Σύνταξις 29/6 - 6/8/1945. Έκδοση Δήμου Ηρακλείου, 1983.
3. https://archive.patris.gr/articles/215583
4. Μιχάλης Κοκολάκης (1990). Ανατολική Κρήτη. Κατοχή, αντίσταση, εμφύλιος. Αθήνα: Αλφειός.
5. Doundoulakis, Helias (2014). «4». Trained to be an OSS Spy (στα Αγγλικά). Bloomington, IN: Xlibris. σελ. 42. ISBN 978-1499059830.
6. Beevor, Antony (1994). «25». Crete: The Battle and the Resistance (στα Αγγλικά). Boulder, CO: Westview Press. σελ. 278. ISBN 9780698154285.
7. William Stanley Moss, Patrick Leigh Fermor (2005). The 11th Day: Crete 1941 (Film). Crete: Archangel Films. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Οκτωβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 31 Οκτωβρίου 2020.
8. Doundoulakis, Helias (2014). «3». Trained to be an OSS Spy (στα Αγγλικά). Bloomington, IN: Xlibris. σελ. 33. ISBN 978-1499059830.
9. Alan Ogden (2013). «19». Sons of Odysseus: SOE Heroes in Greece. Bene Factum Publishing Ltd.
10. Leigh Fermor 2014, σελ. 100.
11. G. Kiriakopoulos (1995). The Nazi Occupation of Crete 1941–1945. Praeger Publishers. σελ. 190.
12. Leigh Fermor 2014, σελίδες 12–17, 161.
13. Leigh Fermor 2014, σελ. 89.
14. Colin Slee (23 Νοεμβρίου 2013). «Special operations agent in wartime Crete who became an unconventional bishop». The Guardian. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2020.
15. M. B. McGlynn (1953). «Moir and Perkins». Crete. The Official History of New Zealand in the Second World War 1939–1945. Wellington: Historical Publications Branch. σελ. 497. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2020. The Cretans kept [Perkins'] grave covered with flowers. Captain John Stanley (Royal Signals), who was also in Crete on special service, tells of the admiration the Cretans had for Perkins: ‘No other member of an Allied Mission was loved, respected and admired as was Kiwi (Perkins).
16. Leigh Fermor 2014, σελ. 69.
17. Leigh Fermor 2014, σελ. 118.
18. Leigh Fermor 2014, σελίδες 159-160.
19. Psychoundakis, George (1998). The Cretan Runner. σελ. 174. ISBN 0140273220.
20. Leigh Fermor 2014, σελ. 11-12.
21. H. Doundoulakis· G. Gafni (2014). «3: Master Plans and Impending Adventures». Trained to be an OSS Spy. Xlibris. σελ. 33.
22. Leigh Fermor 2014, σελ. 144.
23. Leigh Fermor 2014.
24. A. Beevor (1994). «24: The years of change». Crete: The Battle and the Resistance (2η έκδοση). Westview Press. σελ. 262.
25. Psychoundakis, George (1998). The Cretan Runner. London: Penguin Books. ISBN 9780140273229.
26. «Ανάθεμά σας Γερμανοί κι εκάψατε την Κρήτη": Αυτά είναι τα εγκλήματα της ναζιστικής Γερμανίας που ζητούν δικαίωση όπως τα κατέγραψε η πένα του Νίκου Καζαντζάκη». Agonaskritis.gr. 28 Μαΐου 2018. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Δεκεμβρίου 2019. Ανακτήθηκε στις 31 Οκτωβρίου 2020.
27. Leigh Fermor 2014, σελ. 38.

Βιβλιογραφία

• Leigh Fermor, Patrick (2014). Abducting a General: the Kreipe Operation in Crete (στα Αγγλικά). New York: New York Review Books. ISBN 9781590179383.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• The 11th Day: Crete 1941 Αρχειοθετήθηκε 2013-10-07 στο Wayback Machine.
• German occupation of Crete (in German -- translate)
• German war crimes in Crete (in German -- translate)
• Benaki Museum acquisition of Leigh Fermor's home in Kardamyli, Mani, Greece
• Patrick Leigh Fermor Society
• Athens War Museum
• Crete War Museum