Θεωρία των περιουσιακών δικαιωμάτων

Η θεωρία των property rights είναι μια οικονομική θεωρία που αναπτύχθηκε τον 20ό αιώνα και μελετά την επίδραση της απόδοσης δικαιωμάτων στην βέλτιστη χρήση των αγαθών και κατ' επέκταση στην ευημερία των ανθρώπων.

Τα δικαιώματα αυτά, αφορούν σχέσεις μεταξύ προσώπων (ατόμων ή και συλλογικοτήτων, οργανώσεων, κτλ) αναφορικά με τα αγαθά (όχι μεταξύ προσώπου και αγαθού) και ρυθμίζουν τόσο την ιδιοκτησία όσο και τα γενικότερα δικαιώματα στη χρήση, οικειοποίηση, εκμετάλλευση, αξιοποίηση, κτλ, και γι’ αυτό θα πρέπει να αποδοθούν στα ελληνικά με τον όρο περιουσιακά (property), και όχι ιδιοκτησιακά (ownership), δικαιώματα^[1].

Εξωτερικά αποτελέσματα

Η θεωρία ξεκινά από την παραδοχή ότι σε μια οικονομία υπάρχουν εξωτερικά αποτελέσματα (external effects/externalities), θετικά και αρνητικά. Ως εξωτερικά αποτελέσματα νοούνται αυξήσεις ή μειώσεις της αξίας αγαθών, οι οποίες μένουν αναποζημίωτες. Έτσι οι τιμές των αγαθών δεν ανταποκρίνονται στη σπανιότητα των φυσικών πόρων (scarcity of resources), με αποτέλεσμα οι τελευταίοι να μην είναι βέλτιστα κατανεμημένοι μεταξύ των παραγωγών. Αν οι πιο σπάνιοι πόροι δεν είναι πιο ακριβοί από τους λιγότερο σπάνιους, το αποτέλεσμα θα είναι η σπατάλη και η εξάντλησή τους. Σκοπός της θεωρίας είναι να βρει τρόπους να εξισορροπηθούν αυτά τα εξωτερικά αποτελέσματα μέσω της εσωτερίκευσής τους (internalization of external effects).

Αρνητικά εξωτερικά αποτελέσματα

Αρνητικό εξωτερικό αποτέλεσμα (negative externality) είναι η μείωση της αξίας ενός αγαθού χωρίς να αποζημιωθεί ο κάτοχος ή ο χρήστης του, όταν δεν υπάρχει αγορά για την αγοραπωλησία της πράξης που προκαλεί την εξωτερικότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιου αρνητικού εξωτερικού αποτελέσματος είναι η μόλυνση του περιβάλλοντος: αν ένα εργοστάσιο μολύνει την ατμόσφαιρα, όλοι οι γείτονες υποφέρουν από τη μόλυνση. Αν το εργοστάσιο δεν τους αποζημιώσει, η μόλυνση θα είναι ένα εξωτερικό αρνητικό αποτέλεσμα γι’ αυτούς. Η θεωρία των property rights υποστηρίζει ότι, αν το εξωτερικό αποτέλεσμα εσωτερικευθεί, θα αυξηθεί η αποτελεσματικότητα και η ευημερία στην οικονομία αυτήν. Θα πρέπει να βρεθεί τρόπος το εργοστάσιο να αποζημιώνει τους υπολοίπους για τη μείωση της αξίας του περιβάλλοντος που προκαλεί.

Θετικά εξωτερικά αποτελέσματα

Θετικό εξωτερικό αποτέλεσμα (positive externality) είναι η αύξηση της αξίας ενός αγαθού χωρίς ο χρήστης να καταβάλει το αντίστοιχο αντίτιμο. Αν π.χ. κάποιος μπορεί να ποτίζει το χωράφι του από το νερό μιας γειτονικής λίμνης χωρίς να καταβάλλει αντίτιμο γι’ αυτό, έχει ένα θετικό εξωτερικό αποτέλεσμα. Υπάρχει όμως ο κίνδυνος η λίμνη κάποια στιγμή να στερέψει. Για να αποφευχθεί η αλόγιστη χρήση των πόρων η θεωρία των property rights προτείνει την εσωτερίκευση των θετικών εξωτερικών αποτελεσμάτων, υποχρεώνοντας αυτόν που χρησιμοποιεί το νερό της λίμνης να καταβάλει το αντίτιμο.

Εσωτερίκευση

Το πρόβλημα που δημιουργείται από τα εξωτερικά αποτελέσματα οφείλεται κατά τη θεωρία αυτήν στη διαφορά μεταξύ ατομικού και κοινωνικού κόστους/οφέλους. Η λύση είναι η δημιουργία αποκλειστικών περιουσιακών δικαιωμάτων στα αγαθά. Με τη δημιουργία αυτών των δικαιωμάτων ο κύριός τους θα μπορεί να απαιτεί αποζημίωση για τη μείωση της αξίας τους και έτσι να αποφεύγεται η αλόγιστη χρήση: η χρήση τους θα έχει πλέον κόστος και συγκεκριμένη τιμή, η οποία θα ανταποκρίνεται στη σπανιότητά τους. Στο παραπάνω παράδειγμα του εργοστασίου η λύση πρακτικά μεταφράζεται στη δημιουργία ενός αποκλειστικού δικαιώματος των γειτόνων του εργοστασίου στον καθαρό αέρα. Αν θέλει το εργοστάσιο να μολύνει τον αέρα, θα πρέπει να αγοράσει το δικαίωμα αυτό από τους γείτονες. Μέσω της διαπραγμάτευσης για την τιμή του δικαιώματος στον καθαρό αέρα θα προκύψει η πιο συμέρουσα λύση και για τις δυο μεριές. Στο δεύτερο παράδειγμα της λίμνης η λύση θα ήταν η δημιουργία ενός αποκλειστικού δικαιώματος στο νερό της λίμνης. Όποιος θέλει να το χρησιμοποιήσει για να ποτίσει το χωράφι του θα πρέπει να το αγοράσει. Η τιμή του νερού θα ανταποκρίνεται στην επάρκειά του: όσο λιγότερο υπάρχει, τόσο πιο ακριβό θα είναι και τόσο λιγότερη χρήση του θα γίνεται.

Εφαρμογή

Η θεωρία των property rights έχει ευρεία εφαρμογή σε πολλούς τομείς της οικονομίας. Οι σπουδαιότερες εφαρμογές της είναι στην προστασία του περιβάλλοντος και στη διανοητική ιδιοκτησία. Στην προστασία του περιβάλλοντος εφαρμόζεται κυρίως με την επιβολή ποσοστώσεων σε σπάνιους πόρους, τις οποίες αγοράζει όποιος θέλει να εκμεταλλευτεί τους πόρους αυτούς. Παράδειγμα είναι το Πρωτόκολλο του Κιότο, το οποίο ορίζει για κάθε κράτος ανώτατο όριο εκπομπών για επιβλαβή αέρια, και οι επιχειρήσεις οφείλουν να αγοράσουν από τις κυβερνήσεις τους το μερίδιο σε αυτό το επιτρεπόμενο ποσοστό που θέλουν.

Αντίστοιχα θεωρείται ότι η ελεύθερη χρήση ξένων ιδεών, έργων, εφευρέσεων και ξένης φήμης από επιχειρήσεις στην αγορά αποτελεί ένα θετικό εξωτερικό αποτέλεσμα για τις επιχειρήεις αυτές και ένα αρνητικό εξωτερικό αποτέλεσμα για τους δημιουργούς/εφευρέτες, αφού δεν αποζημιώνονται για τον κόπο και τη δημιουργικότητά τους. Γι’ αυτόν το λόγο υπάρχουν τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας, τα οποία δίνουν στο δημιουργό/εφευρέτη το αποκλειστικό δικαίωμα στο έργα ή στην εφεύρεση: όποιος θέλει να τα χρησιμοποιήσει, οφείλει να πάρει άδεια από τον εφευρέτη ή το δημιουργό καταβάλλοντας το αντίτιμο.

Παραπομπές

1. Αρβανιτίδης, Πασχάλης (2017). «Τα κοινά ως θεσμός διαχείρισης των κοινών πόρων: η συμβολή της Έλινορ Όστρομ».

Βιβλιογραφία

• Demsetz, Harold, Toward a Theory of Property Rights, 57 American Economic Review 347-359 (1967).
• Coase, Ronald, The Problem of Social Cost, 3 Journal of Law and Economics 1-44 (1960).