Βασκανία

Βασκανία, μάτιασμα ή κακό μάτι ονομάζεται η πεποίθηση κατά την οποία είναι δυνατό να επηρεαστεί αρνητικά ένας άνθρωπος εξαιτίας του φθόνου ή μονάχα ενός βλέμματος από έναν άλλο άνθρωπο (πιθανόν και ακούσια). Η διαδικασία αυτή καθώς και οι προτεινόμενοι τρόποι αντιμετώπισής της διαφέρουν από τόπο σε τόπο. Ο άνθρωπος μπορεί να αποθάνει από κακό μάτι και βασκανία, σύμφωνα με παραδόσεις και μαρτυρίες.

Γεωγραφική εξάπλωση

Η πίστη στο "μάτι" είναι πιο διαδεδομένη στη Μέση Ανατολή, στη δυτική αλλά και στην ανατολική Αφρική, κεντρική/νότια Ασία, αλλά και στην Ευρώπη, ιδίως στις μεσογειακές χώρες. Αναφορές στην βασκανία μπορούν να βρεθούν στο Κοράνι, όπως και σε εβραϊκά ιερά κείμενα (Ταλμούδ, Τανάκ). Στην περιοχή του Αιγαίου, καθώς και σε άλλες περιοχές όπου δεν υπάρχουν πολλοί άνθρωποι με μάτια ανοικτού χρώματος, θεωρείται ότι τα ανοιχτόχρωμα μάτια μπορούν να "ματιάσουν" ευκολότερα. Αυτή η πεποίθηση ίσως έχει τις ρίζες της στο γεγονός ότι, άνθρωποι από κοινωνίες όπου δεν ήταν διαδεδομένη η πίστη στη βασκανία (όπως π.χ. από την Βόρεια Ευρώπη), πιθανόν να μην τηρούσαν κάποια τοπικά έθιμα όπως το να μην κοιτά κανείς έντονα στα μάτια αγνώστους. Έτσι λοιπόν στην Ελλάδα και στην Τουρκία, τα φυλαχτά που έχουν την ικανότητα να προστατεύουν από το μάτι, έχουν την μορφή μπλε ματιών. Στον πίνακά του με τίτλο "Το διαβολικό μάτι", ο Τζον Φίλιπ (1859) απεικονίζει τον εαυτό του καθώς φιλοτεχνεί το σκίτσο μιας τσιγγάνας, η οποία βλέποντάς τον να την κοιτά έντονα, πιστεύει ότι γίνεται "στόχος" βασκανίας.

Η βασκανία στα αρχαία χρόνια

Η αρχή της βασκανίας ανάγεται στην Ανατολή και τη Χαλδαία, από την οποία πιθανότατα διαδόθηκε στην Ελλάδα, την Ιταλία και τις λοιπές χώρες της Ευρώπης. Οι αρχαίοι Έλληνες και αργότερα οι Ρωμαίοι πίστευαν στη βασκανία. Εκτός από ορισμένους σκεπτικιστές, η πίστη στο κακό μάτι ήταν ευρύτατα διαδεδομένη και ριζωμένη όχι μόνο στο λαό αλλά και στα πιο ανεπτυγμένα πνεύματα της αρχαιότητας. Ο Δημόκριτος, ο Αριστοτέλης, ο Πλούταρχος, ο Απολλωνίδης, ο Φίλαρχος, ο Ηλιόδωρος, ο Αλέξανδρος ο Αφροδισιεύς, ο Πλίνιος, ο Βιργίλιος και ο Κικέρων παραδεχόταν τη βασκανία.

Από αυτούς, τέσσερις ασχολήθηκαν με τη βασκανία και προσπάθησαν να εξηγήσουν και να δώσουν λογική εξήγηση στο φαινόμενο: ο Δημόκριτος, ο Πλούταρχος, ο Αριστοτέλης και ο Ηλιόδωρος.

Το κακό μάτι μπορούσε να επηρεάσει όχι μόνο τον άνθρωπο αλλά και ό,τι είχε προσφιλές. Τα παιδιά θεωρούνταν τα ευκολότερα θύματα της βασκανίας. Οι Ρωμαίοι είχαν θέσει τα παιδιά υπό την προστασία ειδικής θεάς της Cumina, η οποία είχε ως προορισμό να αποτρέπει την επίδραση του κακού ματιού. Τα κατοικίδια ζώα ήταν επίσης δυνατό να επηρεαστούν. Ο Βιργίλιος απεικόνισε ως εξής το παράπονο βοσκού του οποίου καταστράφηκε το κοπάδι “Nescio quis teneros oculus mihi fascinat agnos” (αγνοώ ποιο κακό μάτι βασκάνει τα αρνιά μου). Στην Ιταλία η ιδέα της βασκανίας (jettatura) ήταν βαθύτατα ριζωμένη.

Η Εκκλησία και η βασκανία

Οι πατέρες της εκκλησίας αποδέχονται την έννοια της βασκανίας, τη θεωρούν έργο του διαβόλου και την αποδίδουν σε επέμβαση πονηρού πνεύματος. Εκκλησιαστικοί συγγραφείς ταυτίζουν τη βασκανία με τον φθόνο, ενώ τη θεωρούν κακή και για τους άλλους, αλλά και για τον εαυτό αυτού που την προκαλεί. Με τη σύνθεση ευχών κατά της βασκανίας, αλλά και φυλακτηρίων, η ορθόδοξη χριστιανική εκκλησία έχει παραδεχθεί ουσιαστικά την ύπαρξή της. Ιδιαίτερο λόγο και ευχή κατά της βασκανίας έγραψε ο Άγιος Βασίλειος.

Κύριε ο Θεός ημών, ο Βασιλεύς των αιώνων, Ο Παντοκράτωρ και Παντοδύναμος, ο ποιών πάντα και μετασκευάζων μόνω τω βούλεσθαι, ο εν την επταπλάσιον καμίνον και την φλόγα την εν Βαβυλώνι εις δρόσον μετάβαλων και τους αγίους σου τρεις παίδας σώους διαφύλαξας, ο Ιατρός και Θεραπευτής των ψυχών ημών, η ασφάλεια των εις σε ελπιζόντων, σου δεόμεθα και σε παρακαλούμεν, απόστησον, φυγάδευσον και απέλασον πάσαν διαβολικήν ενέργειαν, πάσαν σατανικήν έφοδο και πάσαν επιβουλήν, περιέργειαν τε πονηράν και βλάβην και οφθαλμών βασκανίαν των κακοποιών και πονηρών ανθρώπων από του δούλου σου (τούδε) και ή υπό ωραιότητος ή ανδρείας ή ευτυχίας ή ζήλου και φθόνου ή βασκανίας συνέβη, αυτός, φιλάνθρωπε Δέσποτα, έκτεινον την κραταίαν σου χείρα και τον βραχίονα σου τον ισχυρόν και ύψιστον και επισκόπων επισκόπησον το πλάσμα σου τούτο και κατάπεμψον αυτώ Άγγελον ειρηνικόν, κραταίον, ψυχής και σώματος φύλακα, ός επιτιμήσει και απελάσει απ΄αυτού πάσαν βλάβην, πάσαν πονηράν βούλην, πάσαν φαρμακείαν και βασκανίαν των φθοροποιών και φθονερών ανθρώπων' ίνα ύπο σου ο σός ικέτης φρουρούμενος μετ΄ευχαριστίας ψάλη σοί' Κύριος εμοί βοηθός και ου φοβηθήσομαι τί ποιήσει μοι άνθρωπος' και πάλιν' Ου φοβηθήσομαι κακά, ότι συ μετ΄εμού ει' ότι συ εί ο Θεός, κραταίωμα μου, ισχυρός εξουσιαστής, αρχών ειρήνης, πατήρ του μέλλοντος αιώνος. Ναι Κύριε Ο Θεός ημών, φείσαι του πλάσματός σου και σώσον τον δούλον σου από πάσης βλάβης και επήρειας της εκ βασκανίας γινομένης και ανωτέρον αυτόν παντός κακού διαφύλαξον' πρεσβείαις της υπερευλογημένης ενδόξου Δεσποίνης ημών Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας, των φωτοειδών Αρχαγγέλων και παντών σου των αγίων. Αμήν.

Προφύλαξη από το κακό μάτι

Βραχιολάκι σε χεράκι μωρού για το μάτιασμα

Ματόχαντρα

Το "Χέρι της Φατιμά" όπως το αποκαλούν οι μουσουλμάνοι, ή το "Χέρι της Μύριαμ" όπως το αποκαλούν οι Εβραίοι, φυλαχτό κατά της βασκανίας

Τουρκικό αεροσκάφος με ματόχαντρο (nazar στα τουρκικά)

Από τα αρχαιότατα χρόνια οι άνθρωποι ζητούσαν διάφορα μέσα για την εξουδετέρωση της ενέργειας της βασκανίας. Στους Έλληνες αναφέρονται: βασκάνια, προβασκάνια, αποτρόπαια, φυλακτήρια, εγκόλπια, περιάμματα, περίαπτα, τελέσματα, στους Λατίνους amuletum, στους Γάλλους amulette, talisman, fétiche, στους Ιταλούς ligature, alligatura. Γενικά τα φυλακτήρια ήταν είτε χειρονομίες, σύμβολα, χρήση λίθων, μετάλλων, φυτών και ζώων. Από τις χειρονομίες για την αποτροπή του βασκάνου αναφέρουμε το φτύσιμο, γνωστό και στους αρχαίους Έλληνες αλλά και μέχρι σήμερα: «Ως μη βασκανθώ τρις εις εμόν έπτυσα κόλπον» (Θεοκρίτου Ειδύλλια 6, 14), «Φτύσε τον κόρφο σου». Επίσης η μούντζα ή φασκέλωμα, η fica των Ιταλών, η έκταση δηλαδή του δείκτη και του μικρού δακτύλου. Οι χειρονομίες συνοδευόταν κάποτε και με φράσεις όπως: «Εις την κεφαλήν σοι» (Πλάτ. Ευθ. 6, 283), «Και συ», «Έρρε», «Προσκυνώ Αδράστειαν».

Στην αρχαία Ρώμη κρέμαγαν το "fascinum", ένα φυλακτό φαλλικού σχήματος, στο λαιμό κυρίως των παιδιών για προστασία από το κακό μάτι, αλλά και για να τους φέρει γονιμότητα.

Η χρήση φυλακτηρίων ήταν και είναι ευρύτατα διαδεδομένη σε όλους τους λαούς και όλα τα κοινωνικά στρώματα. Οι θρησκείες της Άπω Ανατολής, ο Βουδισμός, ο Βραχμανισμός, ο Χαμανισμός και ο Ταοϊσμός καλλιέργησαν την πίστη στα φυλακτήρια. Ο Χριστιανισμός, παρά τις προσπάθειές του, δεν κατόρθωσε να καταργήσει τη χρήση των φυλακτηρίων. Η ΣΤ’ Οικουμενική Σύνοδος με τον κανόνα 61 είχε ορίσει καθαίρεση για τους κληρικούς και εξαετή αφορισμό για τους λαϊκούς οι οποίοι έδιναν στις γυναίκες δεμάτια από μεταξένια («σηρικά») νήματα, υφασμένα με τρίχες αρκούδας ή και πουγγιά ως εγκόλπια κατά της βασκανίας. Τελικά η Εκκλησία αναγκάστηκε να τα παραδεχτεί και να τα καθιερώσει, καταδικάζοντας τα φυλακτήρια που είχαν σχέση με ασεβείς ή αιρετικές παραδόσεις, όπως τα Αβραξάς των γνωστικών ή και εκείνα στα οποία συγχέονταν ιουδαϊκές ιδέες ως σύμβολα ασαφή και μυστηριώδη.

Σήμερα διαδεδομένα είναι τα ματόχαντρα (μπλε χάντρα που μοιάζει με μάτι). Στην Τουρκία χρησιμοποιούνται ιδιαίτερα, αλλά και επιγραφές όπως "Allah, maşallah" και "Allah korusun!", οι οποίες επικαλούνται την προστασία του Αλλάχ.

Το «μάτι» μπορούσε να επηρεάσει όχι μόνο τον άνθρωπο αλλά και ότι είχε προσφιλές. Τα παιδιά θεωρούνταν τα ευκολότερα θύματα της βασκανίας. Οι Ρωμαίοι είχαν θέσει τα παιδιά υπό την προστασία ειδικής θεάς της Cumina, η οποία είχε ως προορισμό να αποτρέπει την επίδραση του κακού ματιού. Τα κατοικίδια ζώα ήταν επίσης δυνατό να επηρεαστούν. Ο Βιργίλιος απεικόνισε ως εξής το παράπονο βοσκού του οποίου καταστράφηκε το κοπάδι «Nescio quis teneros oculus mihi fascinat agnos» (αγνοώ ποιο κακό μάτι βασκάνει τα αρνιά μου). Στην Ιταλία η ιδέα της βασκανίας (jettatura) ήταν βαθύτατα ριζωμένη. Το γοργόνειο (το κεφάλι της Μέδουσας) τοποθετούσαν θεοί και δαίμονες στις ασπίδες τους ή τους θώρακές τους ως αποτρόπαιο. Δηλαδή για να τρέπουν σε φυγή ή να «παγώνουν» τον εχθρό στο πεδίο της μάχης.^[1]

Χρήση φυλακτηρίου στην Ορθόδοξη Εκκλησία έχει ο αγιασμός και φυλακτά από ιερά προσκυνήματα.

Η σωζόμενη κατά τα 2/3 ασπίδα του αγάλματος της Αθηνάς, ρωμαϊκό αντίγραφο του χρυσελεφάντινου αγάλματος της Αθηνάς του Φειδία στον Παρθενώνα (3ος αι. μ.Χ.). Στο κέντρο υπάρχει η κεφαλή της Μέδουσας.

Ξεμάτιασμα

Με τον όρο ξεμάτιασμα νοείται η θεραπεία από τις αρνητικές επιπτώσεις του ματιάσματος ή του κακού ματιού σύμφωνα με τις πανάρχαιες πεποιθήσεις ότι από τα μάτια του ανθρώπου μπορούν να εκλυθούν μορφές ενέργειας που να έχουν πραγματικό αντίκτυπο στον υλικό κόσμο, στην υγεία αλλά και την τύχη ενός άλλου ανθρώπου.^{[εκκρεμεί παραπομπή]} Η λαϊκή συνήθεια συνιστά κυρίως την χρήση μιας κούπας με νερό και σταγόνες ελαιόλαδο, το λεγόμενο ξεμάτιασμα με λάδι.^[2]

Σύμφωνα με την ορθόδοξη εκκλησιαστική παράδοση για να γίνει ξεμάτιασμα, χρειάζεται ένας ορθόδοξος ιερέας, ο οποίος "διαβάζει" το ματιασμένο άτομο με τις κατάλληλες ευχές.^{[εκκρεμεί παραπομπή]}

Όσον αφορά τις μυστικιστικές και απόκρυφες παραδόσεις της ανατολής, ο άνθρωπος θεωρείται ότι περιβάλλεται από ένα κουκούλι ενεργείας, τη λεγόμενη "αύρα", η οποία μπορεί κυριολεκτικά να τρυπηθεί από την ενέργεια του ματιού.^{[εκκρεμεί παραπομπή]} Ο ανατολίτης θεραπευτής όταν κάνει ξεμάτιασμα σε κάποιον συνήθως περνώντας τα χέρια του πάνω από το σώμα του ματιασμένου, στην ουσία κλείνει τις ανοιχτές οπές και τις γεμίζει με την εκλιπούσα ζωτική ενέργεια που ονομάζεται "τσι" ή "qi" από τους Κινέζους και "πράνα" από τους Ινδούς. Η ανατολίτικη τέχνη του Ρέικι δουλεύει ακριβώς με αυτή τη φιλοσοφία.^{[εκκρεμεί παραπομπή]}

Πηγές

• Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη, 1928

Αναφορές

wiktionary logo

Το Βικιλεξικό έχει σχετικό λήμμα:   βασκανία

1. Καλογήρου, Ιωάννης (2016). Ξεμάτιασμα, Εξορκισμός, Μαγική Προστασία. USA: Phoenix International Publishing. σελ. 26. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Μαρτίου 2019. Ανακτήθηκε στις 8 Οκτωβρίου 2019.
2. Ρούσσου, Ευγενία (2003). "Μάτι", μαγεία, θρησκεία ως πρακτικές εξουσίας και διαμόρφωσης ταυτοτήτων σε μια κοινότητα της Βόρειας Ελλάδας. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, σελ. 27. https://ir.lib.uth.gr/xmlui/handle/11615/13363.