Τύλισος Ηρακλείου

Η Τύλισος είναι μεγάλο χωριό και έδρα ομώνυμης Κοινότητος του Δήμου Μαλεβιζίου στην Περιφεριακή Ενότητα Ηρακλείου της Κρήτης. Ανήκε στην Επαρχία Μαλεβιζίου. Η θέση του είναι στις ανατολικές υπώρειες του Ψηλορείτη, μέσα σε μικρή πεδιάδα, που είναι κατάφυτη από αμπέλια και ελαιώνες.

Τύλισος
Ι.Ν. Μεταμορφώσεως Σωτήρος στην Τύλισο
Τύλισος Τύλισος
Χάρτης
Διοίκηση
Χώρα	Ελλάδα
Περιφέρεια	Κρήτης
Περιφερειακή Ενότητα	Ηρακλείου
Δήμος	Μαλεβιζίου
Δημοτική Κοινότητα	Τυλίσου
Γεωγραφία
Γεωγραφικό διαμέρισμα	Κρήτη
Νομός	Ηρακλείου
Υψόμετρο	200
Πληθυσμός
Μόνιμος	944
Έτος απογραφής	2021
Πληροφορίες
Ταχ. κώδικας	71500
Τηλ. κωδικός	2810-8
http://www.tylisos.gr/
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Οι κάτοικοι της ασχολούνται κυρίως με την ελαιοκαλλιέργεια και την αμπελοκαλλιέργεια. Παράγονται λάδι , κρασί, σταφίδα, εσπεριδοειδή. Υδρεύεται από τις πηγές Λούτρα και Αγίου Μάμα. Στην Τύλισο βρίσκονται οι εκκλησίες του Αγίου Νικολάου, ο οποίος είναι και πολιούχος, του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, του Αγίου Αντωνίου, της Κοίμησης της Θεοτόκου με ίχνη τοιχογραφιών και της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Εξάλλου, υπάρχουν και τα εξωκλήσια, όπως του Αγίου Μάμα, της Παναγίας Κεράς, της Παναγίας της Λούτρας, του Αγίου Αντωνίου και του Αγίου Γεωργίου.

Ιστορικά στοιχεία

Αρχαιολογία

Ο αρχαιολογικός χώρος Τυλίσου

Το σημερινό χωριό διασώζει ακέραιο το προελληνικό όνομα της αρχαίας πόλης, στα ερείπια της οποίας έχει κτιστεί. Αξιοθέατο αποτελεί ο αρχαιολογικός χώρος της Τυλίσου. Η πόλη ανασκάφτηκε από τον Ιωσήφ Χατζηδάκη, ιατρό και αρχαιολόγο, που υπήρξε από τους ιδρυτές της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας της Κρήτης και του Μουσείου του Ηρακλείου. Η ανακάλυψη της αρχαίας πόλης έγινε τυχαία, καθώς το 1906, ένας κάτοικος του χωριού, ενώ έσκαβε, βρήκε τέσσερεις μεγάλους λέβητες, τους οποίους τους έφερε για πούλημα στο Ηράκλειο. Σε εργαστήρι κάποιου χαλκουργού, η ομάδα του Χατζηδάκη τους είδε τυχαία και τους αγόρασε για το Μουσείο. Στη συνέχεια έλαβαν άδεια να ξεκινήσουν οι ανασκαφές και εκείνες άρχισαν το 1912 και διήρκεσαν τρία χρόνια. Το 1940 ο καθηγητής Νικόλαος Πλάτων έκανε εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης των μεγάρων της Τυλίσου, κάτι που συνεχίστηκε και στη δεκαετία του '50.

Στη διάρκεια εργασιών για τη στερέωση των διαδοχικών πλακόστρωτων δρόμων ανακαλύφθηκε νέα πλακόστρωτη αυλή. Αυτά χρονολογούνται από το 1400-1200 π.Χ. Κατά τις αρχαιολογικές ανασκαφές ανακαλύφθηκαν σημαντικότατα και σπάνια αρχαία ευρήματα, όπως τρεις πελώριοι χάλκινοι λέβητες, μοναδικοί στο Αιγαίο Πέλαγος, ένα χάλκινο ειδώλιο, πινακίδες σε ανακτορική Α μινωική γραφή, πιθάρι με χαραγμένη επιγραφή στη Γραμμική Α, ρυτό από οψιδιανό, δεξαμενή νερού, τάφοι που ανήκουν στην τελευταία περίοδο ακμής (1400-1200 π.Χ.) , σφραγίδες και πήλινα αγγεία. Η αρχιτεκτονική των μεγάρων και οι τοιχογραφίες που βρέθηκαν στην αρχαία Τύλισο προσιδιάζουν τις αντίστοιχες της Κνωσού. Οι δύο πόλεις συνδέονταν ιδιαίτερα την περίοδο 1450-1200 π.Χ., όπως φαίνεται από τα ευρήματα.

Η θέση της πόλης εντοπίστηκε ^[1] από δύο περιηγητές του περασμένου αιώνα, τον Πάσλεϊ και το Σπρατ. Ο πρώτος μάλιστα έγραψε ότι άκουσε από τους κατοίκους το όνομα της αρχαίας πόλης και αυτό του ήταν αρκετό για να καταλάβει ότι βρισκόταν στην αρχαία Τύλισο.

Η ύπαρξη ιχνών ιερού της μινωικής εποχής σε ένα δέντρο, στην κορυφή του όρους Πύργος. Το Ιερό ιδρύθηκε γύρω στο 2000 π.Χ. και βρέθηκε το 1962 από τον αρχαιολόγο Αλεξίου. Στο χώρο αυτό ανακαλύφθηκαν λατρευτικά σκεύη και ειδώλια από πηλό, τα οποία φυλάσσονται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου.

Σημερινός οικισμός

Το γεγονός ότι το όνομα της αρχαίας πόλης διατηρείται μέρι σήμερα σημαίνει ότι η περιοχή δεν έπαψε να κατοικείται. Στα ενετικά αρχεία, αναφέρεται με διάφορες παραλλαγές της ονομασίας. Το 1271 σε συμβόλαιο προπώλησης κρασιού, αναφέρεται ως Tilise, και σε συμβόλαιο του 1301 αναφέρεται ως Dilisi. Στο «Κατάστοιχο των Εκκλησιών και των Μοναστηριών του Κοινού» αναφέρεται ως Dilese (1248), Delese (1268) και Tilisso (1450). Σε έγγραφο του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα του 1374 αναφέρεται ως Tilisso. Ο Φραντσέσκο Μπαρότσι το 1577 την αναφέρει ως Teles. Στην απογραφή του Καστροφύλακα (1583), αναφέρεται ως Telese με 546 κατοίκους (Κ102). Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 αναφέρεται ως Tylisso με 90 χριστιανικές και 10 μουσουλμανικές οικογένειες.^[2]

Η Τύλισος βρισκόταν πάνω στο δρόμο ο οποίος συνέδεε την κεντροανατολική Κρήτη με την δυτική. Ο δρόμος, αφού περνούσε από την Τύλισο, διέσχιζε ένα φαράγγι και έφτανε στον Σκλαβόκαμπο και τις Γωνιές και στη συνέχεια στην Αξό. Λόγω της στρατηγικής θέσης της Τυλίσσου στην έξοδο του φαραγγιού, κατά την επανάσταση του 1866 δόθηκε μάχη στις 7 Απριλίου 1867, με σκοπό την αναχαίτηση του Ρεσίτ πασά, ώστε να μην περάσει στη δυτική Κρήτη. Παρά τις ενισχύσεις, ο Ρεσίτ δεν κατάφερε να περάσει και οπισθοχώρησε στο χωριό Μονή. Η μάχη αυτή έγινε γνωστή ως η μάχη της Τυλίσου.^[2]

Στην απογραφή του 1881, η Τύλισος είχε 536 χριστιανούς και 47 Τούρκους κατοίκους. Στις επόμενες απογραφές η Τύλισος είχε 775 (1900), 932 (1920), 1.139 (1928), 1.177 (1940), 1.322 (1951), 1.372 (1961), 1.167 (1971) και 1.230 (1981) κατοίκους.^[2]

Διοικητικά στοιχεία

Ως οικισμός αναφέρεται το 1925, γραμμένη Τύλισσος (με 2 "σ"), στο ΦΕΚ 27Α - 31/01/1925 να ορίζεται έδρα της ομώνυμης νεοϊδρυθείσας κοινότητας. Το 1940 το όνομά της διορθώθηκε σε Τύλισος και από το 1997 μέχρι το 2010 με το ΦΕΚ 244Α - 04/12/1997 (σχέδιο Καποδίστριας) ορίστηκε έδρα του ομώνυμου δήμου.^[3] Σύμφωνα με το σχέδιο Καλλικράτης και την τροποποίησή του Κλεισθένης Ι, αποτελεί κοινότητα^[4] που υπάγεται στη δημοτική ενότητα Τυλίσου του Δήμου Μαλεβιζίου ενώ σύμφωνα την απογραφή του 2011 απογράφησαν 933 κάτοικοι^[5].

Δείτε: Κοινότητα Τυλίσου

Υποδομή

Στον οικισμό λειτουργούν μεταξύ άλλων περιφερειακό ιατρείο, φαρμακείο, ΚΕΠ, παιδικός σταθμός, νηπιαγωγείο, Δημοτικό Σχολείο, Γυμνάσιο, Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, αστυνομικός σταθμός, ταχυδρομείο, ΟΤΕ, αγροτικός συνεταιρισμός, ΚΑΠΗ. Πολιτιστικά δραστηριοποιούνται ο Πολιτιστικός Σύλλογος Τυλίσου, ο Σύλλογος Νεολαίας Τυλίσου καθώς επίσης και ο Σύλλογος Γυναικών, με το όνομα "Δίκτυννα". Από αθλητική άποψη, ο Αθλητικός Όμιλος Τυλίσου αγωνίζεται στο ποδοσφαιρικό πρωτάθλημα στην Α΄ερασιτεχνική κατηγορία της Ε.Π.Σ. Ηρακλείου. Στην Τύλισο υπάρχουν δύο γήπεδα ποδοσφαίρου, ανάμεσα στα οποία και ένα για "καλτσέτο" (5Χ5).

Αξιοθέατα

Στο 11ο χιλιόμετρο της παλιάς εθνικής οδού Ηρακλείου-Ρεθύμνου βρίσκεται στα δεξιά της Τυλίσου ο Αρόλιθος ή Σερβύλλι, ένα παραδοσιακό χωριό ^[6]. Εκεί ανάμεσα στα άλλα βρίσκονται ξενοδοχείο, ταβέρνες και μουσείο Αγροτικής Ιστορίας και Λαϊκής Τέχνης. Ο Αρόλιθος είναι τουριστικό συγκρότημα που αναπαριστά κρητικό παραδοσιακό χωριό.

Βιβλιογραφία

• Το Ηράκλειον και ο νομός του. Ηράκλειο: Νομαρχία Ηρακλείου. 1971.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Πληροφορίες για το χωριό .

Παραπομπές

1. Η αρχαία Τύλισος, Πληροφορίες για τις ανασκαφές και τα ευρήματα, επίσημος ιστότοπος Δήμου Τυλίσου
2. Στέργιος Σπανάκης (1993). Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων, τόμος Β. Ηράκλειο: Γραφικές Τέχνες Γ. Δετοράκης. σελ. 777.
3. «ΕΕΤΑΑ-Διοικητικές Μεταβολές των Οικισμών». www.eetaa.gr. Ανακτήθηκε στις 28 Μαΐου 2023.
4. «e-nomothesia: Τράπεζα Πληροφοριών Νομοθεσίας».
5. «ΦΕΚ αποτελεσμάτων ΜΟΝΙΜΟΥ πληθυσμού», σελ. 10866 (σελ. 392 του pdf)
6. Ταξίδι στον Αρόλιθο^{[νεκρός σύνδεσμος]}, Μένουμε Ελλάδα, ΕΡΤ