Μνημεία και Μουσεία της Ρώμης

Το ιστορικό κέντρο της Ρώμης είναι ένας απέραντος αρχαιολογικός χώρος με μνημεία από πολλές -και κυρίως συνεχόμενες- ιστορικές περιόδους (αρχαιότητα, Μεσαίωνας, Αναγέννηση, μπαρόκ και μεταγενέστερα) και μουσεία. Πρόκειται για πάνω από δύο χιλιάδες χρόνια παγκόσμιας πολιτικής ή θρησκευτικής κυριαρχίας με εμφανή αποτελέσματα στην εικόνα της πόλης και εντυπωσιακή επίδραση στην τέχνη.

Μνημεία

Αρχαία Ρώμη

(εντός παρενθέσεως η ιταλική ονομασία του μνημείου εκτός αν αναφέρεται ότι πρόκειται περί της λατινικής)

• Φόρουμ (Αγορά, λατ. Forum Romanum, ιταλ. Foro Romano). Ήταν το κέντρο των πάσης φύσεως δραστηριοτήτων των Ρωμαίων. Εκτείνεται από το Καπιτώλιο μέχρι το Κολοσσαίον, δεξιά και αριστερά της Βία ντει Φόρι Ιμπεριάλι. Καθώς η Ρώμη μεγάλωνε οι αυτοκράτορες δημιουργούσαν νέα Φόρουμ, επεκτείνοντας τα υπάρχοντα (Αυγούστου, Βεσπασιανού, Νέρβα, Τραϊανού). Τα σημαντικότερα από τα μνημεία του Φόρουμ, ερειπωμένα τα περισσότερα, είναι :
  • Αψίδα του Σεπτίμιου Σεβήρου (λατ. Arcus Septimii Severi). Θριαμβική αψίδα από τα καλύτερα διατηρημένα μνημεία της ρωμαϊκής αγοράς. Απεικονίζονται οι νίκες του αυτοκράτορα κατά των Πάρθων.
  • Ναός του Σατούρνου (Tempio di Saturno). Οκτώ ιωνικοί κίονες που στηρίζουν τον θριγκό.
  • Κίονας του Φωκά (Colonna di Foca), προς τιμήν του βυζαντινού αυτοκράτορα (602-610) .
  • Ιουλία Βασιλική (Basilica Giulia). Δικαστικό μέγαρο μεγάλων διαστάσεων που μόνο οι βάσεις του σώζονται.
  • Ναός του Κάστορα και του Πολυδεύκη (Tempio dei Dioscuri) από τον οποίο σώζονται τρεις κορινθιακοί κίονες.
  • Ναός της Εστίας (Tempio di Vesta). Κυκλικό κτίριο, από τα κομψότερα της Αγοράς, εν μέρει σωζόμενο.
  • Ναός του Αντωνίνου και της Φαυστίνας (Tempio di Antonino e Faustina). Σώζονται τα προπύλαιά του ενσωματωμένα στην εκκλησία Σαν Λορέντσο ιν Μιράντα.
  • Βασιλική του Μαξέντιου (λατ. Basilica Maxentii et Constantini). Διοικητικό κτίριο από το οποίο απομένει τμήμα με τρεις αψίδες.
  • Αψίδα του Τίτου (Arco di Tito). Στα ανάγλυφά της διακρίνεται ακόμη ο θρίαμβος με τα λάφυρα του Ναού της Ιερουσαλήμ.

Αψίδα του Τίτου : Ο θρίαμβος επί των Ιουδαίων

• • Στήλη του Τραϊανού (Colonna di Traiano). Από τα εντυπωσιακότερα μνημεία του χώρου. Ϋψους 40 μέτρων με εσωτερική σκάλα και παράθυρα να την φωτίζουν. Όλος ο κίονας φέρει ανάγλυφες παραστάσεις της εκστρατείας και νίκης του Τραϊανού επί των Δακών.
  • Αψίδα του Κωνσταντίνου (Arco di Costantino), απέναντι από το Κολοσσαίο, με γλυπτό διάκοσμο παρμένο από άλλα μνημεία.
• Κολοσσαίο. Το μεγαλύτερο και επιβλητικότερο αμφιθέατρο της αρχαιότητας χωρητικότητας 50.000 θεατών.
• Παλατίνος Λόφος (λατ. Mons Palatinus, ιταλ. Monte Palatino). Δημοφιλής τόπος κατοικίας επί Δημοκρατίας και χώρος αυτοκρατορικών ανακτόρων έπειτα.
  • Οικία του Αυγούστου (λατ. Domus Augusti). Είναι ένα εντυπωσιακό ερείπιο, κατοικία κατά καιρούς αυτοκρατόρων.
  • Οίκος Λιβίας (Casa di Livia). Πολύ καλύτερα διατηρημένος, με τοιχογραφίες που σώζονται.
• Πάνθεον, ναός αφιερωμένος σε όλους τους θεούς της Αρχαίας Ρώμης, ένα από τα καλύτερα διατηρημένα κτίρια της αρχαιότητας.
• Μαυσωλείο του Αυγούστου
• Βωμός της Ειρήνης (Ara Pacis). Εντυπωσιακή κατασκευή του Αυγούστου με έξοχες ανάγλυφες παραστάσεις.
• Θέατρο Μαρκέλλου (Teatro di Marcello), διατηρημένο εν μέρει.
• Θέρμες του Διοκλητιανού (Terme di Diocleziano), οι μεγαλύτερες της Ρώμης. Λειτούργησαν το 306 μ.Χ. Καταλαμβάνουν 120 στρέμματα και μπορούσαν να εξυπηρετούν ταυτόχρονα 3000 άτομα. Τμήματά τους χρησιμοποιούνται σήμερα ως εκκλησίες και μουσεία.
• Θέρμες του Καρακάλλα (Terme di Caracalla), με εγκαταστάσεις για 1.500 άτομα, γυμναστήρια, βιβλιοθήκες και κήπους.
• Area Sacra di Largo Argentina. Ερείπια τεσσάρων ναών της δημοκρατικής περιόδου και χώρος συνεδριάσεων της Συγκλήτου. Εδώ δολοφονήθηκε ο Ιούλιος Καίσαρ.
• Αυρηλιανά Τείχη (Mura aureliane). Κατασκευάστηκε περί το 280 μ.Χ. και το μεγαλύτερο μέρος του διατηρείται ακόμα.
• Μαυσωλείο Αδριανού, το εν συνεχεία Καστέλ Σαντ'Άντζελο.
• Βία Άππια Αντίκα (Via Appia Antica). Ταφική οδός στην νοτιοανατολική έξοδο της Ρώμης. Σημαντικότερο μνημείο της ο τάφος της Καικιλίας Μετέλλας (Mausoleo di Cecilia Metella).^{[νεκρός σύνδεσμος]}

Παλαιοχριστιανική Ρώμη

• Κατακόμβες. Περί τις σαράντα σώζονται στα περίχωρα, στις εξόδους κυρίως, της Ρώμης. Γνωστότερες είναι :
  • Πρισκίλλας (Catacombe di Priscilla). Στην Βία Σαλάρια. Τοιχογραφημένη με πρωτοχριστιανικές παραστάσεις πομπηιανής τεχνοτροπίας.
  • Αγίου Καλλίστου (Catacombe di San Callisto). Στην Βία Άππια Αντίκα, περιέχει τάφους παπών των 2ου-4ου αιώνων.
  • Αγίου Σεβαστιανού (Catacombe di San Sebastiano). Στην Βία Άππια Αντίκα. Από τα λίγα χριστιανικά κοιμητήρια που λειτουργούν διαρκώς.
  • Δομιτίλλας (Catacombe di Domitilla). Στην Βία Αρντεατίνα. Με τοιχογραφίες του 4ου αι.
• Πρωτοχριστιανικά ιερά
  • Σαν Κλεμέντε (basilica di San Clemente). Σε δύο επίπεδα. Καρολίγγεια και ρωμανικά ψηφιδωτά στην κάτω εκκλησία, θαυμάσιο ψηφιδωτό της αψίδας του 12ου αι. στην άνω.

Σαν Κλεμέντε, το ψηφιδωτό της αψίδας

• • Τοιχογραφίες του Μαζολίνο ντα Πανικάλε στο παρεκκλήσιο της Αγίας Αικατερίνης, στη βασιλική Σαν Κλεμέντε.
  • Βαπτιστήριο του Αγίου Ιωάννη στο Λατερανό (Battistero lateranense). Οκταγωνικό κτίσμα, ανεξάρτητο αρχικά από τον ομώνυμο ναό, υπόδειγμα των βαπτιστηρίων του Καθολικισμού.
  • Άγιοι Ιωάννης και Παύλος αλ Τσέλιο (Basilica dei Santi Giovanni e Paolo al Celio). Τοιχογραφία του 13ου αι. «Ο Χριστός ανάμεσα στους Αποστόλους».
  • Μαυσωλείο της Κωνσταντίνας (Mausoleo di Santa Costanza), θυγατέρας του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Κυκλικό κτίσμα της αυτοκρατορικής αρχιτεκτονικής, με ψηφιδωτά του 4ου αι.

Οι μεγάλες βασιλικές και οι μεσαιωνικές εκκλησίες

Πολλές από τις παλαιοχριστιανικές και μεσαιωνικές εκκλησίες της Ρώμης, έχουν υποστεί αλλεπάλληλες τροποποιήσεις, κατά την Αντιμεταρρύθμιση, όπως πολύ χαρακτηριστικά συνέβη με τις πρώτες τρεις από τις αμέσως πιο κάτω παπικές βασιλικές. Στο δε εσωτερικό πολλών εκκλησιών βρίσκονται το ένα δίπλα στο άλλο παλαιοχριστιανικά, ρωμανικά, γοτθικά, αναγεννησιακά και μπαρόκ έργα τέχνης.

• Άγιος Ιωάννης του Λατερανού (Basilica di San Giovanni in Laterano). Ο μητροπολιτικός ναός της Ρώμης.
• Βασιλική του Αγίου Πέτρου (Basilica di San Pietro in Vaticano). Η μεγαλύτερη εκκλησία του κόσμου, η έδρα του Καθολικισμού.
• Σάντα Μαρία Ματζόρε (Santa Maria Maggiore). Πατριαρχική βασιλική, με πολλές μεταγενέστερες τροποποιήσεις, διατηρεί στο μεγαλοπρεπές εσωτερικό της τον παλαιοχριστιανικό χαρακτήρα. Εξαιρετικά ψηφιδωτά στους τοίχους και στην αψίδα.

Σάντα Μαρία Ματζόρε. Εσωτερικό

• Άγιος Παύλος εκτός των Τειχών (Basilica di San Paolo fuori le mura). Η δεύτερη σε μέγεθος από τις τέσσερις παπικές βασιλικές.
• Σάντα Μαρία Αντίκα (Santa Maria Antiqua). Κτισμένη σε τροποποιημένα ανακτορικά παραρτήματα, μεταξύ Φόρουμ και Παλατίνου. Τοιχογραφίες των 6ου-8ου αιώνων, μεταβατικές από την βυζαντινή στην καρολίγγεια τέχνη.
• Σάντα Μαρία ιν Κοσμεντίν (Santa Maria in Cosmedin). Η εκκλησία των εικονόφιλων προσφύγων του Βυζαντίου (Cosmedin από το ρήμα κοσμώ), με πανύψηλο, ωραίο κωδωνοστάσιο. ^{[νεκρός σύνδεσμος]} Στον πρόναο η Bocca della Verità (Το Στόμα της Αλήθειας), μια μαρμάρινη μορφή με ανοικτό στόμα που δάγκωνε τους ψεύτες που τολμούσαν να βάλουν μέσα το χέρι τους.
• Σάντα Σαμπίνα (basilica Santa Sabina all'Aventino), του 5ου αιώνα. Η αντιπροσωπευτικότερη βασιλική της μεσαιωνικής ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής και διακόσμησης. Αποκαταστάθηκε στην αρχική της μορφή το 1936. Ανάγλυφα με σκηνές από την Βίβλο στην πύλη από κυπαρισσόξυλο.
• Σάντα Τσετσίλια ιν Τραστέβερε (Santa Cecilia in Trastevere). Αρχαίο ιερό, ανακαινισμένο ήδη τον ένατο αιώνα και με μπαρόκ πρόσοψη πλέον. Λαμπρό ψηφιδωτό στην αψίδα που προαναγγέλει την βυζαντινή επίδραση, και έργα των Αρνόλφο ντι Κάμπιο (1293), Μίνο ντα Φιέζολε (περ. 1450), Γκουίντο Ρένι και Κάρλο Μαντέρνο (το άγαλμα της Αγίας, 1600)
• Σάντα Μαρία ιν Τραστέβερε (Santa Maria in Trastevere). Το πρώτο επίσημο χριστιανικό ιερό της Ρώμης. Η σημερινή εκκλησία χρονολογείται από τον 12ο αιώνα και διατηρεί τον μεσαιωνικό της χαρακτήρα. Ρωμανικό κωδωνοστάσιο, ψηφιδωτά στην περίστυλη στοά της πρόσοψης και υπέροχο ψηφιδωτό στην αψίδα με τον Χριστό και την Παναγία ένθρονους εν μέσω παπών.
• Σάντα Πουντεντσιάνα (Santa Pudenziana). Από τις αρχαιότερες εκκλησίες της Ρώμης, με ταλαιπωρημένο από τις αλλεπάλληλες ανακαινίσεις εξωτερικό. Στην αψίδα ένα από τα εντυπωσιακότερα εκτός Ραβέννας ψηφιδωτά της Ιταλίας, ο Χριστός ένθρονος εν μέσω των Αποστόλων.

Σάντα Πουντεντσιάνα. Το ψηφιδωτό της αψίδας

• Σάντα Πρασέντε (Basilica di Santa Prassede) από τον 5ο αιώνα με πολλές αποτυχημένες ανακαινίσεις ακόμη και στο εσωτερικό. Ψηφιδωτά στον κυρίως ναό αλλά πιο ενδιαφέροντα στο παρεκκλήσιο του Αγίου Ζήνωνα όπου είναι φανερή η διαδρομή από την ελληνο-λατινική τεχνοτροπία στην βυζαντινή και στην καρολίγγεια.
• Σαν Πιέτρο ιν Βίνκολι (San Pietro in Vincoli, Ο Άγιος Πέτρος στα Δεσμά), με τον περίφημο Μωυσή του Μιχαήλ Αγγέλου.
• Σάντο Στέφανο Ροτόντο (Santo Stefano Rotondo), από τις αρχαιότερες ιταλικές εκκλησίες κυκλικού σχεδίου.
• Σάντα Μαρία ιν Ντόμνικα (Santa Maria in Domnica) του 7ου αιώνα, με πρόσοψη του Αντρέα Σανσοβίνο. Βυζαντινή Παναγία στο ψηφιδωτό της αψίδας.
• Σάντα Μαρία ιν Αρακοέλι (Santa Maria in Aracoeli) του 6ου αιώνα, στον Καπιτωλίνο Λόφο. Ξανακτισμένη από τους Φραγκισκανούς το 1250 και έδρα τους από τότε. Στην επιχρυσωμένη οροφή του κεντρικού κλίτους ο θρίαμβος του Μαρκαντόνιο Κόλοννα στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου. Έργα των Ντονατέλλο και Πιντουρίκκιο.
• Σάντα Φραντσέσκα Ρομάνα (Santa Francesca Romana) στο Φόρουμ.
• Αγία Αγνή εκτός των Τειχών (Sant'Agnese fuori le mura). Στο ίδιο μνημειακό σύνολο με το Μαυσωλείο της Κωνσταντίνας. Στο ψηφιδωτό της αψίδας η Αγία Αγνή ως Βυζαντινή αυτοκράτειρα εν μέσω δύο παπών.
• Βασιλική των Αγίων Κοσμά και Δαμιανού (basilica dei Santi Cosma e Damiano), στο Φόρουμ. Εντυπωσιακό ψηφιδωτό της αψίδας.

Η Αναγέννηση στην Ρώμη

Η Ρώμη βέβαια δεν είναι Φλωρεντία από άποψη αναγεννησιακής τέχνης αλλά το μεγαλειώδες συγκρότημα του Βατικανού υπήρξε το πλαίσιο για την αποκρυστάλλωση των διδαγμάτων της Αναγέννησης.

Εκκλησίες

• Σάντα Μαρία ντελ Πόπολο (Santa Maria del Popolo) στην Πιάτσα ντελ Πόπολο. Πρώιμη Αναγέννηση. Τοιχογραφίες του Πιντουρίκκιο, σχέδια του Ραφαήλ, τάφοι του Μίνο ντα Φιέζολε και του Μπερνίνι και δύο περίφημοι πίνακες του Καραβάτζο.
• Σαντ'Αγκοστίνο (Sant'Agostino, 1483). Ζωγραφική των Ραφαήλ, Γκουερτσίνο και Καραβάτζο ("Η Μαντόννα των Προσκυνητών"), γλυπτική των Γιάκοπο και Αντρέα Σανσοβίνο.
• Σάντα Μαρία σόπρα Μινέρβα (Santa Maria sopra Minerva), στην πλατεία πίσω από το Πάνθεον, πάνω σε ναό της Αθηνάς. Τοιχογραφίες του Φιλιππίνο Λίππι, «Ο Χριστός φέρων τον Σατυρό» του Μιχαήλ Αγγέλου.
• Σάντα Μαρία ντελλα Πάτσε (Santa Maria della Pace, Παναγία της Ειρήνης, 1479). Περίφημη μπαρόκ πρόσοψη του Πιέτρο ντα Κορτόνα δύο αιώνες αργότερα, στοά του Μπραμάντε, τοιχογραφίες του Ραφαήλ.
• Σαν Πιέτρο ιν Μοντόριο (San Pietro in Montorio). Αναγεννησιακά και μπαρόκ έργα των Σεμπαστιάνο ντελ Πιόμπο, Μπαλντασσάρε Περούτσι, Βαζάρι, Αμμαννάτι.
• Τεμπιέττο (Tempietto), στην πρώτη αυλή του μοναστηριακού συγκροτήματος της προηγούμενης εκκλησίας. Μικρός περίστυλος κυκλικός ναός, έργο του Μπραμάντε (1502), που θεωρείται από τα αντιπροσωπευτικότερα δείγματα της αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής.

Ντονάτο Μπραμάντε : Il Tempietto, στον Σαν Πιέτρο ιν Μοντόριο

• Βατικανό
  • Βασιλική του Αγίου Πέτρου
  • Καπέλα Νικκολίνα (Cappella Niccolina). Τοιχογραφίες του Φρα Αντζέλικο.
  • Καπέλα Σιστίνα
  • Αίθουσες του Ραφαήλ (Stanze di Raffaello) τοιχογραφίες του Ραφαήλ, βλ.λ.
  • Loggia di Raffaello. Tοιχογραφίες του Ραφαήλ, βλ.λ.

Ανάκτορα

• Ανάκτορο της Καγκελλαρίας (Palazzo della Cancelleria), των Αντρέα Μπρένιο και Μπραμάντε, σε φλωρεντινό πρότυπο (1483-1517)
• Παλάτσο Φαρνέζε (Palazzo Farnese) των Αντόνιο ντα Σανγκάλλο του νεώτερου, Μιχαήλ Αγγέλου κ.α. (1514 κ.επ.) Τοιχογραφίες των Αννίμπαλε και Αγκοστίνο Καρράτσι.
• Παλάτσο Σπάντα (Palazzo Spada), αναστυλωμένο το 1632 από τον Μπορρομίνι. Υπερβολικός διάκοσμος της πρόσοψης αλλά εντυπωσιακή εφαρμογή της προοπτικής από τον Μπορρομίνι στον διάδρομο που οδηγεί στην Βιβλιοθήκη.
• Βίλα Φαρνεζίνα (Villa Farnesina), με τον «Θρίαμβο της Γαλάτειας» του Ραφαήλ.
• Βίλα Μέντιτσι (Villa Medici), στον λόφο του Πίντσιο, πάνω από την Πιάτσα ντι Σπάνια, στο ψηλότερο σημείο της Ρώμης. Πλούσια διακοσμημένη πρόσοψη προς τους κήπους, αλλά όχι ακόμη μπαρόκ. Θαυμάσιοι κήποι στολισμένοι με αγάλματα και αρχαιότητες.
• Βίλα Τζούλια (Villa Giulia), στην βορειοδυτική άκρη του πάρκου Μποργκέζε. Οι Βίνιολα, Βαζάρι, Αμμανάτι και Μιχαήλ Άγγελος ήταν οι αρχιτέκτονές της.
• Αρχιτεκτονική σύνολο της πλατείας του Καπιτωλίου (βλ. και Καπιτωλίνος Λόφος). Έργο του Μιχαήλ Αγγέλου, ο οποίος σχεδίασε την σκάλα (Cordonata) που οδηγεί στην πλατεία, το γεωμετρικό πλακόστρωτο της πλατείας και τις προσόψεις των τριών κτιρίων που την περιβάλλουν. Στο κέντρο της πλατείας έφιππος ανδριάντας του Μάρκου Αυρηλίου, το βάθρο του οποίου σχεδίασε ο Μιχαήλ Άγγελος. Αν και υπήρξαν μεταγενέστερες τροποποιήσεις κατά την μετά τον θάνατο του Μιχαήλ Αγγέλου εκτέλεση των έργων, το σύνολο παραμένει εντυπωσιακό. Τα κτίρια είναι :
  • Παλάτσο Σενατόριο (Palazzo Senatorio, Συγκλητικό Ανάκτορο), απέναντι από το τέλος της σκάλας, σήμερα δημαρχείο.
  • Παλάτσο ντει Κονσερβατόρι (Palazzo dei Conservatori, Ανάκτορο των Συντηρητών), δεξιά.
  • Παλάτσο Νουόβο (Palazzo Nuovo, Νέο Ανάκτορο). Το κτίριο αυτό δεν υπήρχε στην πλατεία. Σχεδιάστηκε εξ ολοκλήρου από τον Μιχαήλ Άγγελο για λόγους συμμετρίας.

Η Ρώμη του Μπαρόκ

Το Μπαρόκ ήταν ένα από τα όπλα που αντέταξε ο Καθολικισμός στην Μεταρρύθμιση. Μετά το σύντομο σχετικά διάστημα του Μανιερισμού, η Καθολική Εκκλησία αντεπιτέθηκε χρησιμοποιώντας ένα νέο ύφος στις εικαστικές τέχνες, την μουσική, την λογοτεχνία. Η κύρια έκφραση της νέας αυτής τεχνοτροπίας ήταν στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική και διακόσμηση. Οι λιτές γραμμές της κλασικής εποχής και της Αναγέννησης εγκαταλείπονται. Οι εκκλησίες γίνονται μεγαλοπρεπέστατα καταστόλιστα οικοδομήματα, θεατρικά σκηνικά όπου παίζεται το Θείο Δράμα εμπλουτισμένο με χρώματα και μουσικές που γοητεύουν και υποβάλλουν τον θεατή. --Στο κεφάλαιο αυτό (Μνημεία και αξιοθέατα) δεν αναφέρονται κατά κανόνα, εφ’ όσον υπάρχει σχετικός σύνδεσμος, οι σημαντικότατες παρεμβάσεις των αρχιτεκτόνων του μπαρόκ σε εκκλησίες παλαιοτέρων εποχών (Μπερνίνι στον Άγιο Πέτρο, Μπορρομίνι στον Άγιο Ιωάννη του Λατερανού κ.α.)

Εκκλησίες

• Σαν Τζοβάννι ντεϊ Φιορεντίνι (San Giovanni dei Fiorentini). Η εκκλησία των Φλωρεντινών της Ρώμης. Αρχιτέκτονες οι Τζάκομο ντελλα Πόρτα και Κάρλο Μαντέρνο. Το Ιερό από τους Πιέτρο ντα Κορτόνα και Μπορρομίνι.
• Κιέζα Νουόβα (Santa Maria in Vallicella, γνωστότερη ως Chiesa Nuova, Νέα Εκκλησία). Εντυπωσιακό μπαρόκ εσωτερικό, έργα του Ρούμπενς στο Ιερό.
• Ορατόριο ντεϊ Φιλιππίνι (Oratorio dei Filippini), ενωμένο με την Κιέζα Νουόβα. Χαρακτηριστικό έργο του Φραντσέσκο Μπορρομίνι. Οι μουσικές συνθέσεις που εκτελούνταν εκεί έδωσαν την ονομασία στο μουσικό είδος του ορατόριου. (Oratorio = προσευχητήριο).
• Σαν Κάρλο αϊ Κατινάρι (San Carlo ai Catinari). Ζωγραφική των Ντομενικίνο και Κορτόνα.
• Σαντ' Αντρέα ντελλα Βάλλε (Sant'Andrea della Valle), σε σχέδιο του Μαντέρνο. Ο μεγαλύτερος θόλος της Ρώμης μετά από αυτόν του Αγίου Πέτρου. Από τις πιο επιτυχημένες μπαρόκ προσόψεις και με μεγαλοπρεπές εσωτερικό. Ζωγραφική των Ντομενικίνο και Ματτία Πρέτι.

Σαντ’ Αντρέα ντελλα Βάλλε. Εσωτερικό

• Σαν Λουίτζι ντεϊ Φραντσέζι (San Luigi dei Francesi, Άγιος Λουδοβίκος των Γάλλων). Όψιμη Αναγέννηση έως μπαρόκ, έργο του Τζάκομο ντελλα Πόρτα. Τρεις περίφημοι πίνακες του Καραβάτζο με θέμα τον Άγιο Ματθαίο.
• Εκκλησία του Ιησού (Chiesa del Gesù), του Βίνιολα και του Τζάκομο ντελλα Πόρτα. Η μητέρα εκκλησία των Ιησουιτών, κύριων εκφραστών της Αντιμεταρρύθμισης, υπόδειγμα θρησκευτικής αρχιτεκτονικής παντού όπου Καθολικισμός. Βωμός αφιερωμένος στον Ιγνάτιο Λογιόλα με τα λείψανα του Αγίου.
• Σάντα Μαρία ντελι Άντζελι (Santa Maria degli Angeli e dei Martiri, Παναγία των Αγγέλων και των Μαρτύρων). Τμήμα των τεράστιων Θερμών του Διοκλητιανού που μετατράπηκε σε εκκλησία από τον Μιχαήλ Άγγελο. Άστοχη τροποποίηση του 1749.
• Σαν Μπερνάρντο αλλε Τέρμε (San Bernardo alle Terme). Επίσης τμήμα (κυκλικό πύργος) των Θερμών, μικρογραφία του Πανθέου με άνοιγμα κι εδώ στον θόλο.
• Σάντα Σουζάννα (Santa Susanna). Εντυπωσιακή μπαρόκ πρόσοψη του Κάρλο Μαντέρνο. Τεράστιες τοιχογραφίες του Μπαλντασσάρε Κρότσε που δίνουν την εντύπωση ταπισερί.
• Σάντα Μαρία ντελλα Κοντσετσιόνε (Santa Maria della Concezione). Η εκκλησία των Καπουτσίνων. Πολύ απλή αλλά στο εσωτερικό ζωγραφική των Γκουίντο Ρένι («Αρχάγγελος Μιχαήλ»), Ντομενικίνο και Πιέτρο ντα Κορτόνα. Κρύπτη με τα οστά 4.000 σκελετών σε μακάβριες καλλιτεχνικές συνθέσεις.
• Τρινιτά ντεϊ Μόντι (Trinità dei Monti), πάνω από την Πιάτσα ντι Σπάνια. Εκκλησία των Γάλλων κι αυτή. Έξοχη «Αποκαθήλωση» του Ντανιέλε ντα Βολτέρα (1541).
• Σάντ' Ανιέζε ιν Άγκονε (Sant'Agnese in Agone), στην Πιάτσα Ναβόνα. Λαμπρή δημιουργία του Μπορρομίνι, με κοίλη πρόσοψη για να προβληθεί ο θόλος. Θαυμάσια μαρμάρινη διακόσμηση.

Σάντ' Ανιέζε στην Πιάτσα Ναβόνα

• Σαντ' Ινιάτσιο (Chiesa di Sant'Ignazio di Loyola). Η δεύτερη μεγάλη εκκλησία των Ιησουιτών στην Ρώμη σε σχέδιο του Ιησουίτη μοναχού Οράτσιο Γκράσσι, με λαμπρή διακόσμηση και τεράστια τοιχογραφία του θόλου («Ο θρίαμβος του Αγίου Ιγνατίου») από τον θεωρητικό της προοπτικής Ιησουίτη Αντρέα Πότσο.
• Σαντ' Αντρέα αλ Κουιρινάλε (Sant'Andrea al Quirinale). Κλασική μπαρόκ πρόσοψη με κυκλικό πρόναο και περίστυλη στοά. Από τα καλύτερα έργα του Τζαν Λορέντσο Μπερνίνι.
• Σαντ' Αντρέα ντελλε Φράττε (Sant'Andrea delle Fratte). Τρούλλος και εντυπωσιακό κωδωνοστάσιο από τον Μπορρομίνι. Στο εσωτερικό δύο άγγελοι του Μπερνίνι.^{[νεκρός σύνδεσμος]}
• Σάντι Λούκα ε Μαρτίνα (Santi Luca e Martina), στο Φόρουμ. Εκκλησία ανακατασκευασμένη από τον Πιέτρο ντα Κορτόνα το 1635. Στην κρύπτη ο τάφος του καλλιτέχνη.
• Σαντ' Ίβο αλλα Σαπιέντσα (Sant'Ivo alla Sapienza). Μικρή πρωτότυπη μπαρόκ εκκλησία, με κοίλη πρόσοψη κι αυτή, από τα καλύτερα έργα του Μπορρομίνι.
• Σαν Κάρλο άλλε Κουάτρο Φοντάνε (San Carlo alle Quattro Fontane ή San Carlino). Ήταν το πρώτο μεγάλο έργο του Μπορρομίνι (1634), δύσκολο λόγω θέσης και περιορισμένου χώρου. Ήταν επίσης το τελευταίο του έργο, γιατί λίγο μετά την ολοκλήρωση της πρόσοψης το 1667, αυτοκτόνησε.
• Σάντα Μαρία ντελλα Βιττόρια (Santa Maria della Vittoria). Των Τζοβάννι Μπαττίστα Σορία και Κάρλο Μαντέρνο. Η αποθέωση του μπαρόκ. Πολυτελέστατος διάκοσμος, ζωγραφική των Γκουερτσίνο και Ντομενικίνο. Πάνω απ’ όλα το αριστούργημα του Μπερνίνι «Η έκσταση της Αγίας Θηρεσίας» (1646), γλυπτική σύνθεση εν είδει θεατρικής σκηνής, με θεωρεία μάλιστα, απ’ όπου μέλη της οικογένειας του δωρητή καρδινάλιου Κορνάρο παρακολουθούν τον άγγελο που ετοιμάζεται να τρυπήσει την καρδιά της Αγίας.

Ανάκτορα

• Βίλα Ντόρια Παμφίλι (Villa Doria Pamphilj), δυτικά του Τραστέβερε. Το μεγαλύτερο δημόσιο πάρκο της Ρώμης, με αγάλματα, κρήνες και το Casino del Bel Respiro, σχεδιασμένο από τον Αλγκάρντι.
• Παλάτσο Μοντετσιτόριο (Palazzo Montecitorio). Η κατασκευή του άρχισε από τον Μπερνίνι αλλά τα μεγαλεπήβολα σχέδιά του τροποποιήθηκαν. Σήμερα έδρα της Ιταλικής Βουλής.
• Παλάτσο Μποργκέζε (Palazzo Borghese). Η αστική κατοικία της οικογένειας Μποργκέζε, προς τον Τίβερη. Η εσωτερική αυλή του (Ραϊνάλντι κ.α.) θεωρείται από τις ωραιότερες που υπάρχουν.
• Παλάτσο ντι Προπαγκάντα Φίντε (Palazzo di Propaganda Fide –της διάδοσης της Πίστης). Στην Πιάτσα ντι Σπάνια. Κύρια πρόσοψη από τον Μπερνίνι το 1644. Πρόσοψη στην Βία ντι Προπαγκάντα από τον Μπορρομίνι (ανάθεση το 1646). Η πρόσοψη του Μπορρομίνι θεωρείται επιτυχέστερη και από τα πιο ενδιαφέροντα δείγματα του ρωμαϊκού μπαρόκ, αλλά αμέσως μετά την ολοκλήρωσή της το 1667, ο αρχιτέκτονας αυτοκτόνησε.
• Παλάτσο Ντόρια Παμφίλι (Palazzo Doria Pamphilj), στο Κόρσο. Επιβλητικό μέγαρο στην καρδιά της Ρώμης, με πιο ανάλαφρη πρόσοψη (μπαροκέττο), έργο του Γκαμπριέλε Βαλβασσόρι, και εντυπωσιακές εσωτερικές αυλές. Σήμερα στεγάζει την ομώνυμη πινακοθήκη.
• Παλάτσο ντελ Κουιρινάλε (Palazzo del Quirinale). Έργο διαφόρων αρχιτεκτόνων, μεταξύ των οποίων οι Μαντέρνο και Μπερνίνι. Ωραία αυλή με περίστυλες στοές και τοιχογραφίες του Μελότσο ντα Φορλί και άλλων. Θερινή κατοικία των παπών αρχικά, κατοικία του αρχηγού του Ιταλικού κράτους από το 1870.
• Παλάτσο Μπαρμπερίνι (Palazzo Barberini). Των Μαντέρνο, Μπορρομίνι και Μπερνίνι. Απατηλή διάταξη της κύριας πρόσοψης, παράθυρα που δεν ανταποκρίνονται προς τους ορόφους. Αριστερό κλιμακοστάσιο του Μπερνίνι και δεξιό, ελικοειδές, του Μπορρομίνι. Τοιχογραφία του Πιέτρο ντα Κορτόνα στην οροφή του Γκράντε Σαλόνε.

Αρχιτεκτονικά σύνολα

• Πιάτσα Ναβόνα (Piazza Navona). Από τα χαρακτηριστικότερα και ωραιότερα σημεία της Ρώμης. «Σύγκρουση» Μπορρομίνι και Μπερνίνι. Δεσπόζει η Κρήνη των Τεσσάρων Ποταμών του Μπερνίνι.
• Πιάτσα ντι Σπάνια. (Piazza di Spagna). Από τα γοητευτικότερα σημεία της Ρώμης. Οδηγεί σ’ αυτήν η περίφημη Βία Κοντόττι, όπου και ο από αιώνων τόπος συνάντησης καλλιτεχνών, το Καφέ Γκρέκο. Στο κέντρο της πλατείας η Κρήνη της Παλιόβαρκας, έργο του Πιέτρο Μπερνίνι, πατέρα του Τζαν Λορέντσο. Δεξιά το προαναφερθέν Παλάτσο ντι Προπαγκάντα Φίντε και, ανεβαίνοντας μετά την κρήνη, η μνημειακή Σκαλινάτα που οδηγεί στην Τρινιτά ντεϊ Μόντι. Στην δεξιά γωνία της Σκαλινάτα με την πλατεία, το σπίτι των Κητς και Σέλλεϋ.
• Βίλλα Μποργκέζε (Villa Borghese). Μεγάλο πάρκο περιμέτρου 6 χιλιομέτρων στα βόρεια της Ρώμης μετά την Πιάτσα ντελ Πόπολο, με κήπους, αγάλματα, αρχαιοπρεπείς ναούς, μνημεία, λίμνη και μουσεία.

Κρήνες

Αφθονούν οι κρήνες στην Ρώμη, μπαρόκ οι περισσότερες. Εκτός από αυτές που προαναφέρθηκαν, άλλες κρήνες είναι :

• Φοντάνα ντι Τρέβι (Fontana di Trevi). Η ονομαστότερη κρήνη της Ρώμης. Έργο του Νίκολα Σάλβι.
• Κρήνη του Τρίτωνα (Fontana del Tritone) του Μπερνίνι στην Πιάτσα Μπαρμπερίνι.
• Δίδυμες κρήνες στην πλατεία του Αγίου Πέτρου, έργα των Μαντέρνο και Μπερνίνι.
• Φοντάνα ντελλ’ Άκουα Πάολα (Fontana dell'Acqua Paola). Μνημειακή κρήνη (δηλ. ανεγερμένη με την ευκαιρία ενός έργου υδροδότησης), κατασκευασμένη από τον Τζοβάννι Φοντάνα το 1612 και τροποποιημένη από τον εγγονό του Κάρλο το 1690.
• Φοντάνα ντελλ’ Άκουα Φελίτσε (Fontana dell'Acqua Felice) ή Κρήνη του Μωυσή (Fontana del Mosè). Μνημειακή κρήνη στο Κουιρινάλε. Έργο του Ντομένικο Φοντάνα (1585-1588).
• Φοντάνα ντελλε Ταρταρούγκε (Fontana delle Tartarughe, Κρήνη των Χελωνών), στην Πιάτσα Ματτέι. Σχέδιο του Τζάκομο ντελλα Πόρτα, γλυπτά του Ταντέο Λαντίνι (1580-1588). Οι χελώνες προστέθηκαν δεκαετίες αργότερα.

Η Φοντάνα ντελλε Ταρταρούγκε, στην Πιάτσα Ματτέι

• Φοντάνα ντελλα Γκαλλέρα (Fontana della Galera) στους κήπους του Βατικανού.
• Κουάτρο Φοντάνε (Quattro Fontane). Στις τέσσερις γωνίες της διασταύρωσης των οδών Βία Κουάτρο Φοντάνε και Βία ντελ Κουιρινάλε υπάρχουν ισάριθμες κρήνες με συμβολικές παραστάσεις των ποταμών Τίβερη και Άρνου, της Ήρας και της Άρτεμης. Έργα (αμφισβητούμενα) του Ντομένικο Φοντάνα και του Κορτόνα.
• Κρήνη της Πιάτσα Ροτόντα (Fontana di piazza della Rotonda, δηλ. της πλατείας του Πανθέου). Βλ. αμέσως παρακάτω «Οβελίσκοι».

Οβελίσκοι

Δεκατρείς είναι οι αρχαίοι αιγυπτιακοί οβελίσκοι που τοποθετήθηκαν για την διακόσμηση των πλατειών της Ρώμης. Οι οβελίσκοι εντάσσονταν συνήθως στο κέντρο ενός μπαρόκ συνόλου, ο Μπερνίνι μάλιστα κατόρθωσε να μετατρέψει ένα οβελίσκο σε μπαρόκ δημιούργημα.

• Οβελίσκος της πλατείας του Αγίου Ιωάννη του Λατερανού. Κόκκινος γρανίτης. Ο αρχαιότερος και ψηλότερος από τους οβελίσκους της Ρώμης (15ος π.Χ. αιώνας, 31 μέτρα). Από το ναό του Άμμωνα στις Θήβες.
• Οβελίσκος της Πιάτσα ντελ Πόπολο (Ραμσής Β΄, 13ος π.Χ. αιώνας, 24 μέτρα). Από την Ηλιούπολη.
• Οβελίσκος της Πιάτσα Μοντετσιτόριο (6ος αι. π.Χ. από την Ηλιούπολη κι αυτός). Γρανίτινος με ιερογλυφικά, τοποθετημένος από τον Αύγουστο ως δείκτης ηλιακού ρολογιού. Στην θέση αυτή από το 1787, ύστερα από ανασκαφική ανακάλυψη.
• Οβελίσκος του Εσκυλίνου λόφου. Δίπλα στην Σάντα Μαρία Ματζόρε.
• Οβελίσκος της πλατείας Σάντα Μαρία σόπρα Μινέρβα. Ευφάνταστη σύλληψη του Μπερνίνι που στήριξε τον οβελίσκο σ’ ένα μικρό ελέφαντα με πλούσια σέλα.
• Οβελίσκος στην κορυφή της Σκαλινάτα της Πιάτσα ντι Σπάνια. Ρωμαϊκή απομίμηση αιγυπτιακού πρωτοτύπου.
• Οβελίσκος της πλατείας του Κουιρινάλε. Από το Μαυσωλείο του Αυγούστου. Υψώθηκε το 1787.
• Οβελίσκος της Κρήνης των Τεσσάρων Ποταμών στην Πιάτσα Ναβόνα με ιερογλυφικά. Μεγαλειώδης σύνθεση του Μπερνίνι.

Ο Οβελίσκος της Κρήνης των Τεσσάρων Ποταμών στην Πιάτσα Ναβόνα

• Οβελίσκος της πλατείας του Αγίου Πέτρου. Αιγυπτιακός αλλά χωρίς ιερογλυφικά.
• Οβελίσκος της Πιάτσα Ροτόντα. Εποχής Ραμσή Β΄, από κόκκινο μάρμαρο, τοποθετημένος πάνω σε αναγεννησιακή κρήνη του Τζάκομο ντελλα Πόρτα τον 18ο αιώνα.

Μουσεία

Πολυάριθμα και με πλουσιότατα εκθέματα είναι τα μουσεία της Ρώμης –περιλαμβανομένων και αυτών του Βατικανού. Τα αριστουργήματα από τους Ετρούσκους μέχρι τις μέρες μας εκτίθενται στις αίθουσές τους. Αναφορικά όμως με την ευρωπαϊκή ζωγραφική (Μεσαίωνας και εντεύθεν) ας μη ψάξει κάποιος για κάτι αντίστοιχο με τις πινακοθήκες της Σιένας, Φλωρεντίας, Βενετίας. Δεν υπάρχει ρωμαϊκή σχολή ζωγραφικής. Υπάρχουν όμως τα πάντα.

• Εθνικό Ρωμαϊκό Μουσείο (Museo Nazionale Romano). Μουσείο αρχαιοτήτων, με εκθέματα σε διάφορα σημεία :
  • Παλάτσο Μάσσιμο αλα Τέρμε. Η κύρια συλλογή : Αγάλματα («Ερμαφρόδιτος», «Πυγμάχος»), σαρκοφάγοι, τοιχογραφίες και μωσαϊκά
  • Παλάτσο Αλτέμπς : «Διόνυσος με πάνθηρα και σάτυρο», «Άρης Λουντοβίζι» , «Ο Γαλάτης που αυτοκτονεί», «Ο θρόνος Λουντοβίζι».
  • Crypta Balbi : Διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα.
  • Θέρμες Διοκλητιανού. Κάποτε ο κύριος εκθεσιακός χώρος του μουσείου : Επιτάφια γλυπτά και επιγραφές.
• Μουσεία Καπιτωλίου (Musei Capitolini). Οι αρχαιότερες αρχαιολογικές συλλογές του κόσμου (1471), σήμερα δημοτικά μουσεία αρχαιοτήτων και πινακοθήκη.
  • Παλάτσο ντεϊ Κονσερβατόρι. Ρωμαϊκά αγάλματα, ανάγλυφα και μωσαϊκά : «Ο Βρούτος του Καπιτωλίου», «Η Λύκαινα». Εδώ στεγάζεται και η Pinacoteca capitolina με έργα Καραβάτζο, Τιτσιάνο, Βερονέζε, Τιντορέττο, Ρούμπενς και Βελάθκεθ.
  • Palazzo Nuovo : «Ο θνήσκων Γαλάτης», «Το μωσαϊκό των περιστεριών», «Η Αφροδίτη του Καπιτωλίου». Προτομές Ρωμαίων αυτοκρατόρων και Ελλήνων διανοητών.

Μουσεία Καπιτωλίου, Palazzo Nuovo. Η Αφροδίτη του Καπιτωλίου

• Εθνικό Ετρουσκικό Μουσείο της Βίλλα Τζούλια (Museo nazionale etrusco di Villa Giulia). Μουσείο του ανεξιχνίαστου ετρουσκικού πολιτισμού : «Η σαρκοφάγος των συζύγων», «Ο Απόλλων των Βηίων», το ανάγλυφο των Επτά επί Θήβας.

Εθνικό Ετρουσκικό Μουσείο της Βίλλα Τζούλια. Η σαρκοφάγος των συζύγων

• Πινακοθήκη Μποργκέζε (Galleria Borghese), στο Casino Borghese της ομώνυμης βίλλας. Μικρό σχετικά αλλά από τα πιο γοητευτικά μουσεία του κόσμου : Πιντουρίκκιο, Ραφαήλ («Η κυρία με τον μονόκερω», «Αποκαθήλωση»), Τζορτζόνε, Τζοβάννι Μπελλίνι («Παρθένος και Βρέφος»), Τιτσιάνο («Αγνός και βέβηλος έρως»), Κορρέτζο («Δανάη»), Παρμιτζανίνο, Καραβάτζο («Άρρωστος Βάκχος», «Αγόρι με καλάθι φρούτων», «Παρθένος και Βρέφος και Αγία Άννα», «Ο Δαβίδ με το κεφάλι του Γολιάθ»), Ρούμπενς («Αποκαθήλωση»), Μπερνίνι («Η αρπαγή της Περσεφόνης», «Δαβίδ», «Απόλλων και Δάφνη»), Κανόβα («Παυλίνα Μποργκέζε»).
• Εθνική Πινακοθήκη Αρχαίας Τέχνης (Galleria Nazionale d'Arte Antica), με έργα που ξεκινούν από τον 13ο αιώνα. Στεγάζεται σε δύο μέγαρα :
  • Παλάτσο Μπαρμπερίνι : Φιλίππο Λίππι, Αντρέα ντελ Σάρτο, Τζούλιο Ρομάνο, Ραφαήλ («La Fornarina»), Τιτσιάνο («Αφροδίτη και Άδωνις»), Τιντορέττο, Γκρέκο, Τζούλιο Ρομάνο, Καραβάτζο («Ιουδήθ και Ολοφέρνης»).
  • Παλάτσο Κορσίνι : Φρα Αντζέλικο («Τρίπτυχο της Δευτέρας Παρουσίας»), Καραβάτζο, Ρούμπενς, Βαν Ντάικ, Μουρίγιο.
• Πινακοθήκη Ντόρια Παμφίλι (Galleria Doria Pamphilj). Ιδιωτική πινακοθήκη στο ομώνυμο παλάτι. Έργα Φιλίππο Λίππι, Γκουερτσίνο, Λορέντσο Λόττο, Ραφαήλ, Τιτσιάνο («Η Σαλώμη με το κεφάλι του Βαπτιστή»), Γκουίντο Ρένι, Καραβάτζο («Μετανοούσα Μαγδαληνή», «Ανάπαυση κατά την φυγή στην Αίγυπτο»), Αννίμπαλε Καρράτσι, Βελάθκεθ («Ιννοκέντιος Ι΄», κατά κόσμον Τζοβάννι Μπαττίστα Παμφίλι).
• Galleria Spada. Κρατική πινακοθήκη στο ομώνυμο παλάτι. Γνωστή κυρίως για τους πίνακες ζωγράφων της τεχνοτροπίας Καραβάτζο (Καραβατζίστι) : Οράτσιο και Αρτεμιζία Τζεντιλέσκι, Οράτσιο Μπορτζάννι και Γάλλοι Καραβατζίστι.
• Πινακοθήκη Κολόννα. Ιδιωτική πινακοθήκη στο ομώνυμο παλάτι : πίνακες των Μπροντζίνο, Αννίμπαλε Καρράτσι («Ο φασολοφάγος»), Κορτόνα, Γκουερτσίνο, Τιντορέττο, Βερονέζε.
• Μουσείο Μπαρράκκο (Museo Barracco). Αρχαία γλυπτική : Αιγυπτιακή, ασσυριακή, ετρουσκική, φοινικική, ελληνική, ελληνιστική, ιταλική.
• Εθνική Πινακοθήκη Νέας και Σύγχρονης Τέχνης (Galleria Nazionale d'Arte Moderna e Contemporanea). Τέχνη του 19ου και του 20ου αιώνα. Ιταλοί κυρίως (Αντόνιο Κανόβα, Φραντσέσκο Άγετς, Αντρέα Αππιάνι, Σιλβέστρο Λέγκα, Τζοβάννι Φαττόρι, Τζοβάννι Μπολντίνι, Τελέμακο Σινιορίνι, Τζοβάννι Σεγκαντίνι, Τζουζέππε Πελλίτσα ντα Βολπέντο, Τζάκομο Μπάλλα, Αμεντέο Μοντιλιάνι, Ουμπέρτο Μποτσόνι, Τζόρτζο Μοράντι, Κάρλο Καρρά, ντε Κίρικο, Τζίνο Σεβερίνι, Ρενάτο Γκουττούζο, Αλμπέρτο Τζακομέττι κ.α.π) αλλά και ξένοι (Κουρμπέ, Ντεγκά, Βαν Γκογκ, Σεζάν, Μονέ, Ροντέν, Κλιμτ, Μπρακ, Μόντριαν, Ερνστ κ.α.)
• Μουσεία Βατικανού (Musei Vaticani). Ο Άγιος Πέτρος, αίθουσες τοιχογραφημένες από τον φρα Αντζέλικο, τον Ραφαήλ, τον Γκιρλαντάιο, τον Περουτζίνο, τον Μποττιτσέλλι και τον Μιχαήλ Άγγελο, πάνω από δέκα μουσεία και πινακοθήκες, συνθέτουν τον απαράμιλλο καλλιτεχνικό πλούτο του Βατικανού.
  • Museo Pio-Clementino. Ελληνική και Ρωμαϊκή γλυπτική : «Αποξυόμενος» (αντίγραφο του έργου του Λυσίππου), «Απόλλων του Μπελβεντέρε», «Σύμπλεγμα του Λαοκόωντος, «Κνιδία Αφροδίτη» (αντίγραφο του έργου του Πραξιτέλη), «Απόλλων Σαυροκτόνος», «Κοιμωμένη Αριάδνη».
  • Museo Chiaramonti, αποτελούμενο από τα εξής τμήματα :
    • Galleria Chiaromonti, όπου εκτίθενται γλυπτά και σαρκοφάγοι.
    • Braccio Nuovo (Νέα Πτέρυγα), Ξεχωρίζουν ο «Αύγουστος της Πρίμα Πόρτα», η «Αθηνά Τζουστινιάνι» και ο «Δορυφόρος» (αντίγραφο του έργου του Πολύκλειτου)
    • La Galleria Lapidaria, επιγραφική κυρίως συλλογή.
  • Museo Missionario Etnologico (Ιεραποστολικό Εθνολογικό Μουσείο). Έργα θρησκευτικού χαρακτήρα από όλα τα μέρη του κόσμου.
  • Museo Gregoriano Egizio (Γρηγοριανό Αιγυπτιακό Μουσείο). Πάπυροι, μούμιες και η περίφημη Βίβλος των Νεκρών.
  • Museo Gregoriano Etrusco (Γρηγοριανό Ετρουσκικό Μουσείο). Ετρουσκικά αγγεία, σαρκοφάγοι και χάλκινα αντικείμενα.
  • Museo Pio Cristiano. Παλαιοχριστιανικά γλυπτά, σαρκοφάγοι, μωσαϊκά και επιγραφές.
  • Museo Gregoriano Profano (Γρηγοριανό Λαϊκό [μη θρησκευτικό] Μουσείο). Ελληνική γλυπτική των 5ου και 4ου π.Χ. αιώνων και ρωμαϊκά αντίγραφά τους της αυτοκρατορικής εποχής («Αθηνά και Μαρσύας», ρωμαϊκό αντίγραφο του έργου του Μύρωνα), ρωμαϊκή γλυπτική, σαρκοφάγοι, εβραϊκή επιγραφική.
  • Museo Filatelico e Numismatico (Φιλοτελικό και Νομισματικό Μουσείο).
  • Biblioteca Apostolica Vaticana, με 1.500.000 τυπωμένα βιβλία, 8.300 αρχέτυπα, 600.000 χειρόγραφα και πλήθος άλλων αντικειμένων.
  • Pinacoteca Vaticana : Πρώιμη ιταλική ζωγραφική, Τζεντίλε ντα Φαμπριάνο, Τζόττο («Τρίπτυχο Στεφανέσκι»), Σιμόνε Μαρτίνι, Φιλίππο Λίππι, Φρα Αντζέλικο, Μπενότσο Γκοτσόλι, Μελότσο ντα Φορλί, Περουτζίνο, Ραφαήλ («Pala degli Oddi», «Madonna di Foligno», «Μεταμόρφωση»), Λεονάρντο ντα Βίντσι («Άγιος Ιερώνυμος»), Τιτσιάνο, Βερονέζε, Καραβάτζο («Αποκαθήλωση»).
  • Collezione d'Arte Religiosa Moderna (Συλλογή σύγχρονης θρησκευτικής τέχνης). Έργα των Ροντέν, βαν Γκογκ, Γκωγκέν, Καντίνσκυ, Σαγκάλ, Κλέε, Ντιξ, Μπέκμαν, Ουτριλλό, ντε Κίρικο, Κοκόσκα, Φράνσις Μπέικον, Νταλί, Πικάσσο.

Δείτε επίσης

• Κατάλογος εκκλησιών στη Ρώμη
• Κατάλογος ανακτόρων στη Ρώμη
• Κατάλογος κρηνών στη Ρώμη