Yr wyddor Georgeg

Yr wyddor Georgeg (Georgeg: ქართული დამწერლობა?, kartuli damts'erloba; yn llythrennol - "sgriptiau Georgaidd") yw'r tair system ysgrifennu a ddefnyddir ar hyn o bryd i ysgrifennu'r iaith Georgeg fel eu traddodiad llenyddol fel rhai o'r ieithoedd Cartfeleg eraill, Mingreleg, Svan, a Laz, ac yn achlysurol ieithoedd eraill y Cawcasws megis Oseteg ac Abchaseg yn ystod y 1940au.^[1] Orgraff ffonemig sydd i'r iaith Georgeg ac mae'r wyddor gyfredol yn cynnwys 33 llythyren; roedd ganddi fwy yn wreiddiol, ond mae rhai wedi darfod (gweler y blychau tywyll yn y tabl).^[2][3]

Yr wyddor Georgeg

Enghraifft o'r canlynol	set, set, notation, gwyddor, script family
Math	sgript naturiol, system ysgrifennu, treftadaeth
Iaith	Ieithoedd Cartfeleg, Georgeg
Dechrau/Sefydlu	5 g
Yn cynnwys	Asomtavruli, Nuskhuri, Mkhedruli, Mtavruli, Khutsuri, modern Georgian script
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Arwydd ffordd yn yr wyddor Georgeg a'r Lladin. Defnyddir Mtawruli fel prif lythrennau ar yr arwydd traffig yma

Testun mewn sgriptiau Georgeg Mkhedruli ac Asomtavruli ar yr un dudalen. Mae'r pennawd yn y sgript Mtawruli hefyd i'w weld ar y brig

Daw'r gair "wyddor" (Georgeg: ანბანი, anbani) o gyfuno enwau dwy lythyren gyntaf tair gwyddor y Georgeg; mae'r rhain yn wahanol iawn i'w gilydd, ond yn rhannu'r un drefn yn nhrefn yr wyddor.^[4] Ysgrifennir Georgeg o'r chwith i'r dde ac yn swyddogol ni ddefnyddir priflythrennau.^[5]

Mkhedruli - sgript brenhinol sifil Teyrnas Georgia, a ddefnyddir ar y pryd yn bennaf ar gyfer siarteri brenhinol - yw'r sgript safonol heddiw ar gyfer ieithoedd Georgaidd modern ac ieithoedd Cartfelaidd eraill, tra bod Asomtavruli a Nuskhuri yn cael eu defnyddio dim ond gan Eglwys Uniongred Georgia, yn nhestunau seremonïau crefyddol ac mewn eiconograffeg.

Tarddiad yr wyddor

Mae 'Croniclau Georgaidd' (7fed ganrif) yn honni i'r wyddor hon gael ei dyfeisio o dan deyrnasiad Pharnabazus I o Iberia (299-234 CC), (noder mai Iberia y Cawcasws golygir yma ac nid tiriogaeth Sbaen a Phortiwgal gyfoes) mewn cyfnod o ddylanwad diwylliannol Groegaidd cryf gan y wladwriaeth Seleucid gyfagos.^[5]

Mae'r darganfyddiadau epigraffig diweddaraf yn cefnogi dyddio'r wyddor Georgeg gyntaf cyn Cristnogaeth. Yn Nek'resi (Kakheti), darganfuwyd pum arysgrif sydd wedi'u dyddio i'r 1af-3edd ganrif ar sail paleograffig. Dogfennau eraill sy'n perthyn i gyfnod hynaf yr wyddor Georgeg yw'r arysgrifau brithwaith ym mynachlogydd Georgaidd Palestina, arysgrif eglwys Bolnisi o'r 5ed ganri,^[6] a rhai llinellau ar balimpsestau'r 5 i'r 6ed ganrif sy'n cynnwys testunau beiblaidd.^[3][5]

Systemau ysgrifennu

Caligraffi yn yr Wyddor Georgeg

Er i Georgia ddod o dan ddylanwadau diwylliannol gwahanol yn ystod cyfnod ffurfio'r wyddor, nid oes amheuaeth mai'r wyddor Roegaidd a gafodd y dylanwad mwyaf dwys, i'r graddau bod yr wyddor Georgeg yn ei drafft cyntaf yn cynnwys llythrennau yn cyfateb i synau'r iaith Roeg nad ydynt yn bodoli yn y Georgeg.^[2]

Fodd bynnag, roedd systemau ysgrifennu eraill yn parhau i gael eu defnyddio yn Georgia. Yng nghanol yr 2il ganrif, cododd y Dywysoges Serapita stela Graeco-Aramaeg ddwyieithog yn Mtskheta, sy'n defnyddio cymysgedd o ysgrifen Armeneg a Georgeg o'r enw armazi.^[7]

Ysgrifennwyd y dogfennau hynaf mewn sgript o'r enw asomtavruli (ასომთავრული), neu "priflythyrennau", gan ei bod yn cynnwys prif lythrennau yn unig, i gyd o'r un maint.^[5] Y sgript hon, a elwir hefyd yn mtavruli neu mrglovani, oedd yr unig system a ddefnyddiwyd hyd at y 9g, pan ymunodd y sgript Nuskhuri â hi (ნუსხური). Dim ond llythrennau bach sydd i Nuskhuri ac mae'n llawer mwy addas i'w ysgrifennu ar femrwn.^[8]

Mae'r arysgrif gynharaf yn Nuskhuri yn dyddio i'r flwyddyn 835, ond dim ond o'r 10gy daeth y ffurf hon o ysgrifennu i ddefnydd cyffredin. Mae yna lawysgrifau lle mae dwy sgript y cyfnod hwnnw (asomtavruli a nuskhuri) yn cael eu defnyddio gyda'i gilydd. Gyda'i gilydd, galwyd y ddwy ffurf hyn yn khutsuri (ხუცური) yn y 12g, neu sgriptiau eglwysig, pan ddaeth trydedd ffurf ar ysgrifennu i'r amlwg, o'r enw mkhedruli (მხედრული), sy'n dal i gael ei defnyddio heddiw. Mae Eglwys Uniongred Georgia'n parhau, fodd bynnag, i ddefnyddio khutsuri ar gyfer testunau litwrgaidd.^[8]

Paratowyd y fersiwn argraffadwy gyntaf o'r wyddor Georgeg gan genhadon Catholig. Y llyfr cyntaf a argraffwyd yn yr wyddor oedd Geiriadur Georgeg ac Eidaleg Stefano Paolini a Niceforo Irbachi, a welodd y golau yn Rhufain yn 1629 ar gyfer mathau'r Sacra Congregatio de Propaganda Fide.^[9] Yn lle hynny, sefydlwyd y tŷ cyhoeddi Georgeg cyntaf ym 1712 dan nawdd y Brenin Vaxtang VI, ac ar fenter Sulxan-Saba Orbeliani.

Yn y 19g, dylid cofio diwygio orthograffig Ilia Ch'avch'avadze, a oedd yn dileu pum llythyren a oedd wedi dod yn ddiwerth dros amser.^[10]

Ymhlith dylunwyr teipiau Georgeg yr 20g ceir Anton Dumbadze, a gyfarwyddodd Gweithdy Teipograffeg Tbilisi o 1972. Mae ei ddyluniadau'n dal i gael eu defnyddio heddiw i gynhyrchu'r mwyafrif o ffontiau digidol.^[11]

Yr Wyddorau

Datblygiad y pedair llythyren Georgeg gyntaf, yn dangos y cysylltiad rhwng y tri math

Amrywiadau arddulliadol o'r llythrennau რ ac ლ ar arwydd enw stryd ar gyfer y Rustaveli Gamsiri, gyda sillafiad yr enw Rustaveli რუსთაველის yn debyg i ɦუსთავეჺის

Asomtavruli

Llythrennau asomtavruli
Ⴀ	Ⴁ	Ⴂ	Ⴃ	Ⴄ	Ⴅ	Ⴆ	Ⴡ	Ⴇ	Ⴈ	Ⴉ	Ⴊ	Ⴋ	Ⴌ
Ⴢ	Ⴍ	Ⴎ	Ⴏ	Ⴐ	Ⴑ	Ⴒ	Ⴣ	ႭჃ, Ⴓ	Ⴔ	Ⴕ	Ⴖ	Ⴗ	Ⴘ
Ⴙ	Ⴚ	Ⴛ	Ⴜ	Ⴝ	Ⴞ	Ⴤ	Ⴟ	Ⴠ	Ⴥ

Nuskhuri

Llythrennau nuskhuri
ⴀ	ⴁ	ⴂ	ⴃ	ⴄ	ⴅ	ⴆ	ⴡ	ⴇ	ⴈ	ⴉ	ⴊ	ⴋ	ⴌ
ⴢ	ⴍ	ⴎ	ⴏ	ⴐ	ⴑ	ⴒ	ⴣ	ⴍⴣ, ⴓ	ⴔ	ⴕ	ⴖ	ⴗ	ⴘ
ⴙ	ⴚ	ⴛ	ⴜ	ⴝ	ⴞ	ⴤ	ⴟ	ⴠ	ⴥ

Mkhedruli

Llythrennau mkhedruli
ა	ბ	გ	დ	ე	ვ	ზ	ჱ	თ	ი	კ	ლ	მ	ნ
ჲ	ო	პ	ჟ	რ	ს	ტ	ჳ	უ	ფ	ქ	ღ	ყ	შ
ჩ	ც	ძ	წ	ჭ	ხ	ჴ	ჯ	ჰ	ჵ	ჶ	ჷ	ჺ	ჸ	ჹ

Trawslythrennu

Isod mae trawslythreniad o'r wyddor Georgeg i'r wyddor Ladin. Mae'r tabl cyntaf yn rhestru'r llythrennau hynny sy'n dal i gael eu defnyddio yn Georgeg yn unig.

Mkhedruli		Asomtavruli		Nuskhuri		Enw	Trawslythreniad swyddogol	ISO 9984:1996	Trawslythreniad Gymraeg
Glyff	Unicode	Glyff	Unicode	Glyff	Unicode
ა	U+10D0	Ⴀ	U+10A0	ⴀ	U+2D00	AN	A a	A a	A a
ბ	U+10D1	Ⴁ	U+10A1	ⴁ	U+2D01	BAN	B b	B b	B b
გ	U+10D2	Ⴂ	U+10A2	ⴂ	U+2D02	GAN	G g	G g	G g
დ	U+10D3	Ⴃ	U+10A3	ⴃ	U+2D03	DON	D d	D d	D d
ე	U+10D4	Ⴄ	U+10A4	ⴄ	U+2D04	EN	E e	E e	E e
ვ	U+10D5	Ⴅ	U+10A5	ⴅ	U+2D05	VIN	V v	V v	V v
ზ	U+10D6	Ⴆ	U+10A6	ⴆ	U+2D06	ZEN	Z z	Z z	Z z
თ	U+10D7	Ⴇ	U+10A7	ⴇ	U+2D07	TAN	T t	T’ t’	T t
ი	U+10D8	Ⴈ	U+10A8	ⴈ	U+2D08	IN	I i	I i	I i
კ	U+10D9	Ⴉ	U+10A9	ⴉ	U+2D09	KAN	K’ k’	K k	C c
ლ	U+10DA	Ⴊ	U+10AA	ⴊ	U+2D0A	LAS	L l	L l	L l
მ	U+10DB	Ⴋ	U+10AB	ⴋ	U+2D0B	MAN	M m	M m	M m
ნ	U+10DC	Ⴌ	U+10AC	ⴌ	U+2D0C	NAR	N n	N n	N n
ო	U+10DD	Ⴍ	U+10AD	ⴍ	U+2D0D	ON	O o	O o	O o
პ	U+10DE	Ⴎ	U+10AE	ⴎ	U+2D0E	PAR	P’ p’	P p	P p
ჟ	U+10DF	Ⴏ	U+10AF	ⴏ	U+2D0F	ZHAR	Zh zh	Ž ž	Zh zh
რ	U+10E0	Ⴐ	U+10B0	ⴐ	U+2D10	RAE	R r	R r	R r
ს	U+10E1	Ⴑ	U+10B1	ⴑ	U+2D11	SAN	S s	S s	S s
ტ	U+10E2	Ⴒ	U+10B2	ⴒ	U+2D12	TAR	T’ T’	T t	T t
უ	U+10E3	Ⴓ	U+10B3	ⴓ	U+2D13	UN	U u	U u	W w
ფ	U+10E4	Ⴔ	U+10B4	ⴔ	U+2D14	PHAR	P p	P’ p’	P p
ქ	U+10E5	Ⴕ	U+10B5	ⴕ	U+2D15	KHAR	K k	K’ k’	C c
ღ	U+10E6	Ⴖ	U+10B6	ⴖ	U+2D16	GHAN	Gh gh	Ḡ ḡ	Gh gh (rhwng g ac ch)
ყ	U+10E7	Ⴗ	U+10B7	ⴗ	U+2D17	QAR	Q’ q’	Q q	Q q
შ	U+10E8	Ⴘ	U+10B8	ⴘ	U+2D18	SHIN	Sh sh	Š š	Sh sh
ჩ	U+10E9	Ⴙ	U+10B9	ⴙ	U+2D19	CHIN	Ch ch	C’ c’	Tch tc (ch Saesneg)
ც	U+10EA	Ⴚ	U+10BA	ⴚ	U+2D1A	CAN	Ts ts	C’ c’	Ts ts
ძ	U+10EB	Ⴛ	U+10BB	ⴛ	U+2D1B	JIL	Dz dz	J j	j j
წ	U+10EC	Ⴜ	U+10BC	ⴜ	U+2D1C	CIL	Ts’ ts’	C c	Ts ts
ჭ	U+10ED	Ⴝ	U+10BD	ⴝ	U+2D1D	CHAR	Ch’ ch’	C c	Tch tch
ხ	U+10EE	Ⴞ	U+10BE	ⴞ	U+2D1E	XAN	Kh kh	X x	Ch ch
ჯ	U+10EF	Ⴟ	U+10BF	ⴟ	U+2D1F	JHAN	J j	J j	J j
ჰ	U+10F0	Ⴠ	U+10C0	ⴠ	U+2D20	HAE	H h	H h	H h

Rhestrir y llythrennau nas defnyddir bellach isod.

Mchedroeli		Asomtavroeli		Noeschoeri		Naam
Glief	Unicode	Glief	Unicode	Glief	Unicode
ჱ	U+10F1	Ⴡ	U+10C1	ⴡ	U+2D21	HE
ჲ	U+10F2	Ⴢ	U+10C2	ⴢ	U+2D22	HIE
ჳ	U+10F3	Ⴣ	U+10C3	ⴣ	U+2D23	WE
ჴ	U+10F4	Ⴤ	U+10C4	ⴤ	U+2D24	HAR
ჵ	U+10F5	Ⴥ	U+10C5	ⴥ	U+2D25	HOE
ჶ	U+10F6					FI

Oriel

• 
  arwydd ffordd
• 
  Defnydd o'r wyddor Georgeg i ysgrifennu Abchaseg yn rannol er mwyn cymathu'r genedl honno adeg yr Undeb Sofietaidd (1938-1953)
• 
  Car heddlu gyda'r wyddor arno
• 
  Amrywiadau arddulliadol o'r llythrennau რ ac ლ ar arwydd enw stryd ar gyfer y Rustaveli Gamsiri, gyda sillafiad yr enw Rustaveli რუსთაველის yn debyg i ɦუსთავეჺის
• 
  Defnyddir y llythyren Georgeg ⟨ღ⟩ (ghani) yn aml fel symbol cariad neu galon ar-lein
• 
  Weithiau defnyddir y llythyren Georgeg ⟨ლ⟩ (lasi) fel llaw neu ddwrn mewn emoticons ( ex: ლ(╹◡╹ლ) )
• 
  Glôb pos Wikipedia ar wal Sefydliad Wikimedia, 2010-10-26

Cyfeiriadau

1. "Georgian alphabet (Mkhedruli)". Omniglot. Cyrchwyd 24 Gorffennaf 2023.
2. "7, Unique Language and Script". Visit Georgia. Cyrchwyd 16 Gorffennaf 2011.
3. "Georgian". Ancient Scipt.com. Cyrchwyd 16 Gorffennaf 2011.
4. "Georgian alphabet". Visit Georgia. Cyrchwyd 16 Gorffennaf 2011.
5. "Georgian Alphabet". Ocf.berkeley.edu. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 13 Ebrill 2012. Cyrchwyd 16 Gorffennaf 2011.
6. "Copia archiviata". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 Tachwedd 2003. Cyrchwyd 20 Mawrth 2011. Kartli – il cuore della Georgia
7. "Armazi". Armazi.com. Cyrchwyd 11 Gorffennaf 2011.
8. "History of the Georgian Language". Linguistics.byu.edu. Cyrchwyd 16 Gorffennaf 2011.
9. O'r Lladin Sacra congregazione per la diffusione della fede, cynulleidfa o'r Curia Rhufeinig a oedd yn gyfrifol am efengylu a gymerodd, yn 1967, yr enw Cynulleidfa er Efengylu Pobloedd..
10. {{ |title=Guram Sharadz (ed., 1987).Ilia Chavchavadze works, translated by Marjory and Oliver Wardrops. Tbilisi: Ganatleba, 1987 |url=https://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/3771/1/Works.pdf |access-date=23 Gorffennaf 2023 |publisher=Llyfrgell Genedlaethol Senedd Georgia.}}
11. "Dumbadze Anton". Paratype.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 Hydref 2011. Cyrchwyd 16 Gorffennaf 2011.

Dolenni allanol

• Georgian alphabet animation ar YouTube, cyhoeddwyd gan Adran Addysg a Gwyddoniaeth Georgia]] sy'n rhoi sain i bob llythyren, mewn sawl ffong, a threfn llunio'r llythrennau â llaw
• "Siart Unicode (10A0–10FF) ar gyfer yr wyddor Sioraidd" (PDF). (105 KB)
• Cân yr wyddor Georgeg] ar Youtube

Eginyn erthygl sydd uchod am Georgia. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.