organebau ewcaryotig nad ynt yn anifail, yn blanhigyn, nac yn ffwng From Wikipedia, the free encyclopedia
Grŵp amrywiol o organebau ungell ac weithiau cytrefol yw'r protistiaid. Maent yn cynnwys yr ewcaryotau i gyd nad ydynt yn aelodau o'r grŵp planhigion, anifeiliaid neu ffyngau, e.e. protisoaid, rhai algâu a llwydni llysnafeddog. Er ei bod yn debygol eu bod yn rhannu hynafiad cyffredin, dydy'r grwpiau o brotistiaid ddim yn perthyn yn agos i'w gilydd ac fe'u rhennir yn aml yn nifer o deyrnasoedd gwahanol; nid ydyn nhw'n ffurfio grŵp naturiol, neu gytras. Mae'r mwyafrif o brotistiaid yn ungellog. Felly, gall rhai protistiaid fod yn perthyn yn agosach at anifeiliaid, planhigion, neu ffyngau nag y maent i brotistiaid eraill. Fodd bynnag, fel y grwpiau algâu, infertebratau, a phrotosoaid, defnyddir y categori protist biolegol er hwylustod. Mae eraill yn dosbarthu unrhyw ficro-organeb ewcaryotig ungellog fel protist.[1] Protistoleg yw'r enw ar yr astudiaeth o brotistiaid.[2]
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | tacson, gradd, grŵp paraffyletig  |
|---|---|
| Math | organeb byw |
| Safle tacson | teyrnas |
| Rhiant dacson | Ewcaryot |
| Dechrau/Sefydlu | Mileniwm 2101. CC |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
| Protistiaid | |
|---|---|
 | |
| Paramecium | |
| Dosbarthiad gwyddonol | |
| Parth: | Eukarya |
| Teyrnas: | Protista Haeckel, 1866 |
| Ffyla | |
|
llawer, mae dosbarthiad y protistiaid yn amrywio | |
Cynigiwyd dosbarthu trydedd deyrnas ar wahân i anifeiliaid a phlanhigion yn gyntaf gan John Hogg yn 1860 fel y deyrnas Protoctista; yn 1866 cynigiodd Ernst Haeckel hefyd drydedd deyrnas Protista fel "teyrnas ffurfiau cyntefig".[3] Yn wreiddiol roedd y rhain hefyd yn cynnwys procaryotau, ond gydag amser symudwyd y rhain i bedwaredd deyrnas Monera.
Yn y cynllun pum teyrnas poblogaidd a gynigiwyd gan Robert Whittaker ym 1969, diffiniwyd Protista fel "organebau ewcaryotig sy'n ungellog neu'n ungellog-trefedigaethol ac nad ydynt yn ffurfio unrhyw feinweoedd", a sefydlwyd y bumed deyrnas o Ffyngau.[4][5][6]}} Yn system pum teyrnas Lynn Margulis, cedwir y term protist ar gyfer organebau microsgopig, tra bod y deyrnas fwy cynhwysol Protoctista (neu brotoctyddion) yn cynnwys rhai ewcaryotau amlgellog mawr, megis gwymon, algâu coch, a llwydni llysnafedd.[7] Mae rhai yn defnyddio'r term protist yn gyfnewidiol â phrotoctydd Margulis, i gwmpasu ewcaryotau ungellog ac amlgellog, gan gynnwys y rhai sy'n ffurfio meinweoedd arbenigol ond nad ydynt yn ffitio i mewn i unrhyw un o'r teyrnasoedd traddodiadol eraill.[8]
Heblaw am eu lefelau trefnu cymharol syml, nid oes gan brotistiaid lawer yn gyffredin rhyngddynt.[9] Pan gaiff ei ddefnyddio, ystyrir bellach bod y term "protistiaid" yn golygu casgliad paraffyletig o dacsa (grwpiau biolegol) tebyg ond amrywiol; nid oes gan y tacsa hyn hynafiad cyffredin unigryw ar wahan i'r ffaith fod ganddyn nhw ewcaryotau, ac mae ganddynt gylchredau bywyd gwahanol, lefelau troffig, dulliau symud, a strwythurau cellog gwahanol.[10][11]
Mewn systemau cladistaidd (dosbarthiadau sy'n seiliedig ar hynafiaeth gyffredin), nid oes unrhyw betha sy'n gyfwerth â'r tacsa Protista neu Protoctista, gan fod y ddau derm yn cyfeirio at grŵp paraffyletig sy'n rhychwantu cangen ewcaryotig gyfan coeden bywyd. Mewn dosbarthiad cladistaidd, mae cynnwys Protista wedi'i ddosbarthu'n bennaf ymhlith gwahanol grwpiau uwch.
Ystyrir felly fod y termau "Protista", "Protoctista", a "Protozoa" wedi darfod. Fodd bynnag, mae'r term "protist" yn parhau i gael ei ddefnyddio'n anffurfiol fel term cyffredinol am organebau ewcaryotig nad ydynt o fewn teyrnasoedd traddodiadol eraill. Er enghraifft, gellir defnyddio'r gair " pathogen protist" i ddynodi unrhyw organeb sy'n achosi afiechyd nad yw'n blanhigyn, anifail, ffwngaidd, procaryotig, firaol neu isfeirysol.[12]
Mae'r israniadau traddodiadol bellach wedi'u disodli gan ddosbarthiadau sy'n seiliedig ar ffylogeneteg (perthynas esblygiadol rhwng yr organebau). Defnyddiwyd dadansoddiadau moleciwlaidd mewn tacsonomeg fodern i ailddosbarthu cyn-aelodau o'r grŵp hwn yn ffyla amrywiol sydd weithiau'n gysylltiedig â ffyllwm. Er enghraifft, ystyrir bellach bod y llwydni dŵr yn perthyn yn agos i organebau ffotosynthetig fel algâu brown a diatomau; mae'r mowldiau llysnafeddog wedi'u grwpio'n bennaf o dan Amoebozoa.
Fodd bynnag, mae'r termau hŷn yn dal i gael eu defnyddio fel enwau anffurfiol i ddisgrifio morffoleg ac ecoleg gwahanol brotistiaid. Er enghraifft, defnyddir y term protosoa i gyfeirio at rywogaethau heterotroffig o brotistiaid nad ydynt yn ffurfio ffilamentau.
Nid yw systematwyr heddiw yn trin Protista fel tacson ffurfiol, ond mae'r term "protist" yn dal i gael ei ddefnyddio'n gyffredin er hwylustod mewn dwy ffordd.[13] Y diffiniad cyfoes mwyaf poblogaidd yw un ffylogenetig, sy'n dynodi grŵp paraffyletig:[14] protist yw unrhyw ewcaryot nad yw'n anifail, planhigyn, nac yn ffwng; mae'r diffiniad hwn [15] yn eithrio llawer o grwpiau ungellog, fel y Microsporidia (ffyngau), llawer o Chytridiomycetes (ffyngau), a burumau (ffyngau), a hefyd grŵp an-ungellog a gynhwyswyd o fewn y Protista yn y gorffennol, y Myxozoa (anifail).[16] Mae systematwyr eraill yn barnu bod tacsa paraffyletig yn dderbyniol, ac maen nhw'n defnyddio Protista yn yr ystyr hwn fel tacson ffurfiol (fel a geir mewn rhai gwerslyfrau uwchradd, at ddiben pedagogaidd).
Mae tacsonomeg protistiaid yn dal i newid. Mae dosbarthiadau mwy newydd yn ceisio cyflwyno grwpiau monoffyletig yn seiliedig ar wybodaeth morffolegol (yn enwedig uwchstrwythurol) [17][18][19] biocemegol (chemotaxonomy)[20][21] a dilyniant DNA (ymchwil moleciwlaidd).[22][23] Fodd bynnag, weithiau mae anghysondebau rhwng ymchwiliadau moleciwlaidd a morffolegol; gellir categoreiddio'r rhain yn ddau fath: (i) un morffoleg, llinachau lluosog (ee cydgyfeiriant morffolegol, rhywogaethau cryptig) a (ii) un llinach, morffolegau lluosog (ee plastigrwydd ffenoteipig, cyfnodau cylch bywyd lluosog).[24]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
