math o lygredd From Wikipedia, the free encyclopedia
Llygredd plastig yw'r holl wrthrychau, darnau a gronynnau plastig (ee poteli plastig, bagiau plastig a microbelenni) yn amgylchedd y Ddaear sy'n effeithio'n andwyol ar bobl, bywyd gwyllt a'u cynefin.[1] Mae plastig yma'n gweithredu fel llygryddion ac yn cael eu categoreiddio yn ôl maint: micro, meso, neu facro.[2] Mae plastig yn ddeunydd rhad i'w gynhyrchu, mae hefyd yn wydn, gan ei wneud yn hawdd i'w siapio ar gyfer gwahanol ddefnyddiau; o ganlyniad, mae gweithgynhyrchwyr yn dewis defnyddio plastig dros ddeunyddiau eraill.[3] Fodd bynnag, mae strwythur cemegol y rhan fwyaf o blastig yn golygu y gallant wrthsefyll llawer o brosesau diraddio naturiol ac o ganlyniad maent yn araf iawn yn diraddio. Bydd yn parhau yn yr ecosystem am ganrifoedd.[4]
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | type of pollution  |
|---|---|
| Math | llygredd |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Gall llygredd plastig effeithio ar dir, dyfrffyrdd a chefnforoedd. Amcangyfrifir bod 1.1 i 8.8 miliwn tunnell o wastraff plastig yn mynd i mewn i'r môr o gymunedau arfordirol bob blwyddyn.[5] Amcangyfrifir bod stoc o 86 miliwn o dunelli o falurion morol plastig yn y cefnfor byd-eang o ddiwedd 2013, gyda 1.4% o blastigau byd-eang a gynhyrchwyd rhwng 1950 a 2013 wedi mynd i mewn i'r môr ac yn dal i gronni yno.[6] Mae rhai ymchwilwyr yn awgrymu erbyn 2050 y gallai fod mwy o blastig na physgod yn y cefnforoedd yn ôl pwysau.[7] Gall organebau byw, yn enwedig anifeiliaid morol, gael eu niweidio naill ai gan broblemau sy'n ymwneud â llyncu gwastraff plastig, neu drwy ddod i gysylltiad â chemegau o fewn plastigau sy'n ymyrryd â'u ffisioleg. Gall gwastraff plastig diraddiedig effeithio'n uniongyrchol ar bobl trwy ei fwyta'n uniongyrchol (hy mewn dŵr tap), defnydd anuniongyrchol (trwy fwyta anifeiliaid), a thrwy darfu ar fecanwaith yr hormonaidd amrywiol.
Erbyn 2019, cynhyrchwyd 368 miliwn tunnell o blastig bob blwyddyn; 51% yn Asia, gyda Tsieina'n gynhyrchydd mwya'r byd.[8] O'r 1950au hyd at 2018, amcangyfrifir bod 6.3 biliwn tunnell o blastig wedi'i gynhyrchu ledled y byd, gyda 9% ohono wedi'i ailgylchu a 12% arall wedi'i losgi.[9] Mae'r swm mawr hwn o wastraff plastig yn mynd i mewn i'r amgylchedd ac yn achosi problemau ledled yr ecosystem; er enghraifft, mae astudiaethau'n awgrymu bod cyrff 90% o adar môr yn cynnwys malurion plastig.[10][11] Mewn rhai ardaloedd bu ymdrechion sylweddol i leihau amlygrwydd llygredd plastig trwy leihau'r defnydd o blastig, glanhau sbwriel, a hyrwyddo ailgylchu plastig.[12][13]
Llywodraeth Cymru oedd y llywodraeth cyntaf yn ynysoedd Prydain i wneud y weithred o werthu nwyddau mewn bagiau plastig yn anghyfreithlon.[14][15] Yn ei 'Nodion Gwyddonol' wythnosol ym mhapur Y Cymro ar 23 Ebrill 1969, mewn erthygl o'r enw 'Y Chwyldro Plastig', sgwennodd Owain Owain:
| “ |
Cynhyrchodd y byd 16 miliwn tunnell o ddefnyddiau plastig yn y cyfnod 1950-1965 - ond disgwylir i'r cyfnod 1965-1980 esgor ar 82 miliwn tunnell! Faint o geir plastig di-echel a doliau plastig di-bennau a chaneris di-drydar Made in Hong Kong fydd yn crensian dan ein traed tadol pan dyr y cenlli o 82 miliwn tunnell ar ein cartrefi tlawd?[16] |
” |
O 2020 ymlaen, mae màs byd-eang y plastig a gynhyrchir yn fwy na biomas yr holl anifeiliaid tir a morol gyda'i gilydd.[17] Mae diwygiad Mai 2019 i Gonfensiwn Basel yn rheoleiddio allforio / mewnforio gwastraff plastig, a fwriedir yn bennaf i atal cludo gwastraff plastig o wledydd datblygedig i wledydd sy'n datblygu. Mae bron pob gwlad wedi ymuno â'r cytundeb hwn.[18][19][20][21] Ar 2 Mawrth 2022 yn Nairobi, addawodd 175 o wledydd greu cytundeb cyfreithiol rwymol erbyn diwedd y flwyddyn 2024 gyda'r nod o ddod â llygredd plastig i ben.[22]
Yr Unol Daleithiau yw'r tramgwyddwr pennaf, o ran cynhyrchu gwastraff plastig, gan gynhyrchu 42 miliwn o dunelli metrig blynyddol o wastraff plastig.[23][24] Mae gwastraff plastig y pen yn yr Unol Daleithiau yn uwch nag mewn unrhyw wlad arall, gyda'r Americanwr cyffredin yn cynhyrchu 130.09 cilogram o wastraff plastig y flwyddyn. Mae gan wledydd incwm uchel eraill, megis gwledydd Ewrop (58.56kg y pen, yn flynyddol), hefyd gyfradd cynhyrchu gwastraff plastig uchel iawn. Cynhyrcha Japan, ar y llaw arall, 38.44kg, y pen, sy'n llawer llai o wastraff plastig y pen.[25][26]
Amcangyfrifodd Academi Wyddoniaeth Genedlaethol yr Unol Daleithiau yn 2022 fod y swn o blastig, yn byd-eang, sy'n llifo i'r cefnforoedd yn 8 miliwn o dunelli metrig y flwyddyn.[27] Amcangyfrifodd astudiaeth yn 2021 gan The Ocean Cleanup fod afonydd yn cludo rhwng 0.8 a 2.7 miliwn o dunelli metrig o blastig i'r cefnfor, ac yn rhestru gwledydd yr afonydd gwaethaf: (o'r mwyaf i'r lleiaf): Philippines, India, Malaysia, Tsieina, Indonesia, Myanmar, Brasil, Fietnam, Bangladesh, a Gwlad Thai.[28]
Y 10 llygrwr mwyaf Tsieina (27.7%) Indonesia (10.1%) Philipinau (5.9%) Fietnam (5.8%) Sri Lanka (5.0%) Gwlad Thai (3.2%) Yr Aifft (3.0%) Maleisia (2.9%) Nigeria (2.7%) Bangladesh (2.5%) De Affrica (2.0%) India (1.9%) Gweddill y byd (27.3%)
Mae tua 275 miliwn tunnell o wastraff plastig yn cael ei gynhyrchu bob blwyddyn ledled y byd; mae rhwng 4.8 miliwn a 12.7 miliwn tunnell yn cael ei ollwng i'r môr. Daw tua 60% o'r gwastraff plastig yn y cefnfor o'r 5 gwlad ganlynol.[29] Mae'r tabl isod yn rhestru'r 20 llygrydd plastig mwyaf yn 2010, yn ôl astudiaeth a gyhoeddwyd gan Science, Jambeck et al (2015).[5][30]
| Swydd | Gwlad | Llygredd plastig (mewn 1000 tunnell y flwyddyn) |
|---|---|---|
| 1 | Tsieina | 8820 |
| 2 | Indonesia | 3220 |
| 3 | Pilipinas | 1880 |
| 4 | Fietnam | 1830 |
| 5 | Sri Lanca | 1590 |
| 6 | Gwlad Thai | 1030 |
| 7 | yr Aifft | 970 |
| 8 | Malaysia | 940 |
| 9 | Nigeria | 850 |
| 10 | Bangladesh | 790 |
| 11 | De Affrica | 630 |
| 12 | India | 600 |
| 13 | Algeria | 520 |
| 14 | Twrci | 490 |
| 15 | Pacistan | 480 |
| 16 | Brasil | 470 |
| 17 | Myanmar | 460 |
| 18 | Morocco | 310 |
| 19 | Gogledd Corea | 300 |
| 20 | Unol Daleithiau | 280 |
Byddai holl wledydd yr Undeb Ewropeaidd gyda'i gilydd yn ddeunawfed ar y rhestr.[5][30]
Mae cyfansoddion a ddefnyddir mewn gweithgynhyrchu yn llygru'r amgylchedd trwy ryddhau cemegau i'r aer a'r dŵr. Mae rhai cyfansoddion sy'n cael eu defnyddio mewn plastigion, fel ffthalatau, bisphenol A (BRA), ac ether diphenyl polybrominated (PBDE), yn cael eu rheoli'n llym gan eu bod yn niweidiol iawn. Er hyn, fe'u defnyddir wrth weithgynhyrchu pecynnau bwyd, dyfeisiau meddygol, deunyddiau lloriau, poteli, persawr, colur a llawer mwy.
Profwyd bod anadlu microblastigau (MB) yn un o'r prif ffactorau sy'n cyfrannu at y nifer o MBau sy'n cael eu defnyddio mewn bodau dynol. Mae MBau ar ffurf gronynnau llwch yn cael eu cylchredeg yn gyson trwy systemau awyru a thymheru dan do.[31] Profwyd fod dos mawr o'r cyfansoddion hyn yn beryglus i bobl, gan ddinistrio'r system endocrin. Mae BRA yn dynwared hormon y fenyw, o'r enw estrogen. Mae PBD yn dinistrio ac yn achosi niwed i hormonau thyroid, sy'n chwarennau hormon hanfodol sy'n chwarae rhan bwysig ym metaboledd, twf a datblygiad y corff dynol. Gall MBau hefyd gael effaith andwyol ar y gallu i atgenhedlu mewn dynion. Gall MBau fel BPA ymyrryd â biosynthesis steroid yn y system endocrin gwrywaidd a chyda chyfnodau cynnar o sbermatogenesis.[32] Gall MBau (microblastigau) mewn dynion hefyd greu straen ocsideiddiol a difrod DNA mewn sbermatosoa, gan achosi llai o hyfywedd sberm.[32]
Er bod lefel yr amlygiad i'r cemegau hyn yn amrywio yn dibynnu ar oedran a daearyddiaeth, mae'r rhan fwyaf o fodau dynol yn profi amlygiad ar yr un pryd i lawer o'r cemegau hyn. Mae lefelau cyfartalog amlygiad dyddiol yn is na'r lefelau y bernir eu bod yn anniogel, ond mae angen gwneud mwy o ymchwil i effeithiau dos isel ar bobl. Mae llawer yn anhysbys ynghylch pa mor ddifrifol y mae'r cemegau hyn yn effeithio'n gorfforol ar bobl.
Gall rhai o'r cemegau a ddefnyddir i gynhyrchu plastig achosi dermatitis wrth ddod i gysylltiad â chroen dynol. Mewn llawer o blastigau, dim ond mewn symiau bychan iawn y defnyddir y cemegau gwenwynig hyn, ond yn aml mae angen profion sylweddol i sicrhau bod deunydd anadweithiol neu bolymer yn cynnwys yr elfennau gwenwynig yn y plastig. Mae plant a menywod yn ystod eu hoed atgenhedlu yn y perygl mwyaf ac yn fwy tebygol o niweidio eu himiwnedd yn ogystal â'u system atgenhedlu o'r cemegau hyn sy'n tarfu ar yr hormonau. Mae cyfarpar fel poteli llaeth babanod, dymis, tegannau, ac offer bwydo plastig yn rhoi babanod a phlant mewn perygl uchel iawn.[31]
Canfu astudiaeth yn 2022 a gyhoeddwyd yn Environment International fod microblastig yng ngwaed 80% o’r bobl a brofwyd yn yr astudiaeth, ac mae gan ficroplastig o’r fath y potensial i wreiddio mewn organau dynol am byth.[33]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
