Leeds

Dinas yng Ngorllewin Swydd Efrog, Swydd Efrog a'r Humber, Lloegr, yw Leeds.^[1] Fe'i lleolir mewn ardal ddi-blwyf ym mwrdeistref fetropolitan Dinas Leeds.

Leeds

Math	dinas, ardal ddi-blwyf, dinas fawr, tref goleg
Ardal weinyddol	Dinas Leeds
Poblogaeth	789,194
Gefeilldref/i	Brașov, Siegen, Lille, Dortmund, Brno, Colombo, Louisville
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Saesneg
Daearyddiaeth
Sir	Gorllewin Swydd Efrog (Sir seremonïol)
Gwlad	Lloegr
Arwynebedd	551.7 km²
Uwch y môr	51 metr
Gerllaw	Afon Aire, Leeds and Liverpool Canal, Meanwood Beck
Cyfesurynnau	53.7975°N 1.5436°W
Cod OS	SE297338
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Daw'r enw o'r enw ar fforest yn nheyrnas Elfed, sef Loidis. Saif ar lan Afon Aire yng Ngorllewin Swydd Efrog gyda chamlesi hanesyddol yn ei chysylltu â Lerpwl a Goole. Sefydlwyd Prifysgol Leeds yno yn 1904.

Yng Nghyfrifiad 2011 roedd gan ardal adeiledig Leeds boblogaeth o 474,632.^[2]

Hanes

Yn yr Oesoedd Canol cynnar roedd teyrnas Elfed - a gyfeirir yn aml fel Elmet - yn gysylltiedig â'r rhan yma o Swydd Efrog. Teyrnas Frythonig ôl-Rufeinig oedd Elmet. Nid oes sicrwydd am ei ffiniau, ond credir fod Afon Sheaf yn ffin iddi yn y de, ac Afon Wharfe yn y dwyrain. Yn y gogledd roedd yn ffinio ar Deira ac yn y de ar Mersia.

Ymosodwyd ar Elmet gan Northumbria yn hydref 616 neu 626. yn yr Historia Brittonum, a briodolir i Nennius, ceir sôn am Edwin, brenin Northumbria "occupauit Elmet, et expulit Cretic, regem illius regionis" ("meddiannodd Elmet ac alltudiodd Certic, brenin y wlad honno").

Canol dref Leeds

Bridgewater Place

Cedwir yr enw mewn nifer o enwau lleoedd yn y cylch, megis Barwick-in-Elmet a Sherburn-in-Elmet. Gelwir yr etholaeth seneddol hon hefyd yn "Elmet".

Mae'r deyrnas wedi cael ei choffau gan nifer o feirdd o Gymru o'r 6g hyd y presennol.

Roedd y bardd Ted Hughes hefyd yn ymwybodol iawn o etifediaeth Frythoneg ei sir enedigol a chyhoeddodd lyfr o gerddi a ffotograffiau o'r enw "Remains of Elmet" hefo Fay Godwin ym 1979. Ail-gyhoeddwyd y llyfr ym 1994 gan Faber and Faber dan yr enw "Elmet".

Mae'r ddinas hefyd yn enwog iawn am ei thim pêl-droed fu'n hynod llwyddiannus yn y 60au a'r 70au ac yn enillwyr cyson yn haen uchaf cynghreiriau Lloegr ac yn y cwpannau Ewropeaidd o dan arweiniaeth Don Revie - bu Terry Yorath cyn gapten a rheolwr Cymru yn rhan allweddol o dim a gynhwysai Billy Bremner, Joe Jordan, Peter Lorimer ac eraill. Cafodd y cyfnod cythrublys a ddilynodd ymadawiad Revie pan ddaeth Brian Clough i reoli'r time ei goffau yn llyfr enwog David Peace - 'The Damned United' a wnaethpwyd yn ffilm gyda'r Cymro Michael Sheen yn actio Clough. Bellach mae Leeds United yn chwarae ym mhencampwriaeth Lloegr - sel ail reng y cynghreiriau.

Mae ar y ffordd Ewropeaidd E22.

Adeiladau a chofadeiladau

• Abaty Kirkstall
• Adeilad Lumiere
• Marchnad Kirkgate
• Neuadd y Dref
• Neuadd Lotherton
• Plas Bridgewater ("Y Dalek")
• Y gyfnewidfa ŷd, sydd bellach yn llawn siopau bach a gweithdai crefft.

Enwogion

• John Smeaton (1724-1792), peiriannydd
• Theresa Garnett (1888 - 1966), ffeminist a swffragét
• Ernie Wise (1925-1999), comediwr
• Peter O'Toole (g. 1932), actor
• Alan Bennett (g. 1934), awdur
• Tony Harrison (g. 1937), bardd
• Elizabeth Dawn (g. 1939), actores (Vera Duckworth)
• Jeremy Paxman (g. 1950), newyddiadurwr
• Marco Pierre White (g. 1961), cogydd
• Chris Moyles (g. 1974), cyflwynydd radio

Gefeilldrefi

Brno, Czech Republic[3]  Sri Lanca Colombo, Sri Lanca[4]  Yr Almaen Dortmund, yr Almaen [5]  De Affrica Durban, De Affrica[6]

Tsieina Hangzhou, Gweriniaeth Pobl Tsieina[7]  Ffrainc Lille, Ffrainc[8]  Unol Daleithiau America Louisville, Unol Daleithiau America[9]  Yr Almaen Siegen, yr Almaen[10]

Rwmania Braşov, Romania  Jamaica St Mary, Jamaica

Sweden Stockholm, Sweden

Dinaswedd

Golygfa o dinas Leeds

Gweler hefyd

• Gorsaf reilffordd Leeds