From Wikipedia, the free encyclopedia
Organ ar ben gwddf y tetrapodau sy'n ymwneud ag anadlu, seinio ac amddiffyn y tracea rhag mewnsugno bwyd yw'r laryncs (ll. laryncsau; o'r Hen Roeg lárynx (λάρυγξ)) a elwir yn gyffredinol yn gorn gwddf, ceg wynt a beudag. Mae agoriad y laryncs i'r ffaryncs a elwir yn fewnfa laryngaidd tua 4-5 centimetr ar ei draws. Mae'r laryncs yn cynnwys tannau'r llais ac yn rheoli traw ac uchder sain, sy'n hanfodol i leisio. Fe'i leolir yn union o dan le mae llwybr y ffaryncs yn hollti i'r tracea a'r esoffagws.
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | anatomical cluster type, dosbarth o endidau anatomegol  |
|---|---|
| Math | clwstwr anatomegol heterogenaidd, endid anatomegol arbennig |
| Rhan o | llwybr anadlu uchaf |
| Cysylltir gyda | ffaryncs, tracea |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Mae 'na chwe cartilag, tri heb eu paru a thri pâr, sy'n cefnogi'r laryncs mamal ac yn ffurfio ei sgerbwd.
Cartilagau heb eu paru:
Cartilagau par
Mae cyhyrau'r laryncs wedi'u rhannu'n gyhyrau cynhenid ac estroniol.
Rhennir y cyhyrau cynhenid i gyhyrau anadlol a chyhyrau seiniol (cyhyrau seineg). Mae'r cyhyrau resbiradol yn symud y cordiau lleisiol ar wahân ac yn gwasanaethu'r anadlu. Mae'r cyhyrau seineg yn symud y cordiau lleisiol at ei gilydd ac yn gwasanaethu cynhyrchiant llais. Yr anghynhenid, sy'n pasio rhwng y laryncs a'r rhannau o'u cwmpas; a'r cynhenid, wedi'u cyfyngu'n llwyr. Y prif gyhyrau anadlol yw'r cyhyrau cricoarytenoid parwydol. Rhennir y cyhyrau seiniol i'r ychwanegion (cyhyrau cricoarytenoid ochrol, cyhyrau arytenoid) a'r tensorau (cyhyrau cricothyroid, cyhyrau thyroarytenoid).
Mae'r cyhyrau laryngeal cynhenid yn gyfrifol am reoli gwneud y sain.
Noder mai'r unig gyhyrau sy'n gallu gwahanu'r cordiau lleisiol ar gyfer anadlu arferol yw'r cricoarytenoid ôl. Os yw'r cyhyr hwn wedi ei analluogi ar y ddwy ochr, bydd anallu i dynnu'r plygiau lleisiol ar wahân (abduct) yn achosi anhawster anadlu. Byddai anaf dwyochrog i'r nerf laryngeal rheolaidd yn achosi'r cyflwr hwn. Mae hefyd yn werth nodi bod yr holl gyhyrau yn cael eu heffeithio gan gangen laryngeal y fagws sy'n ail-ddigwydd ac eithrio'r cyhyr cricothyroid, sy'n cael ei guddio gan gangen laryngeal allanol y nerf laryngeal uwchraddol (cangen o'r fagws).
Yn ogystal, mae'r cyhyrau laryngeal cynhenid yn cynnwys proffil cyfansoddol Ca2 + proffeil 'buffering' sy'n rhagweld gwelliant yn eu gallu i drin newidiadau calsiwm o'i gymharu â chyhyrau eraill.[1] Mae'r proffil hwn yn cytuno â'u swyddogaeth fel cyhyrau cyflym iawn sydd â gallu datblygedig ar gyfer gwaith estynedig. Mae astudiaethau'n awgrymu bod mecanweithiau sy'n gysylltiedig â dilyniant prydlon Ca2 + (reticulum sistoplasmig Ca2 + proteinau atal, pympiau pilema'r bilen a phroteinau Ca2 + gyrru cytosolig) yn arbennig o uchel mewn cyhyrau laryngeal, sy'n nodi eu pwysigrwydd ar gyfer y swyddogaeth myofiber ac amddiffyniad rhag clefyd, fel dystroff cyhyr Duchenne.[2] Hefyd, mae lefelau gwahaniaethol o Orai1 mewn cyhyrau laryngeal cyfrannol a chyhyrau extraocular dros cyhyr yr aelod yn awgrymu rôl ar gyfer sianelau mynediad calsiwm gweithredol yn swyddogaethau a mecanweithiau signalau y cyhyrau hynny.
Mae cyhyrau anghynhenid y laryncs yn cynnal a lleoli'r laryncs o fewn y tracea.
Caiff y laryncs ei nerfogi gan ganghennau'r nerf fagws ar bob ochr. Mae synhwyraeth i'r glottis a'r ffenestr laryngaidd yn digwydd trwy gangen mewnol y nerf laryngaidd uwch. Mae cangen allanol y nerf laryngaidd uwch yn nerfogi'r cyhyrau cricothyroid. Mae nerfogaeth i bob cyhyr arall o'r laryncs a'r synhwyraeth i'r isglotis yn cymryd lle gan nerf laryngaidd sy'n ail-ddigwydd. Tra bod y mewnbwn synhwyraidd a ddisgrifir uchod yn synhwyraeth gweledol (cyffredinol) (tryledu, mewn lleoliad gwael), mae'r plygiad lleisiol hefyd yn derbyn mewnbwn synhwyraeth somatig cyffredinol (propriodderbyniaeth a chyffwrdd) gan y nerf laryngaidd uwch.
Mae anaf i'r nerf laryngaidd allanol yn achosi seineg wan oherwydd na ellir tynhau'r plygiadau lleisiol. Mae anaf i un o'r nerfau laryngaidd rheolaidd yn achosi crygni, os caiff y ddau eu difrodi, efallai y bydd neu na fydd y llais yn cael ei gadw, ond bydd yr anadlu'n anodd.
Mewn oedolion, mae'r laryncs i'w canfod yn mlaen y gwddf ar lefel y fertebra C3-C6. Mae'n cysylltu'r rhan isaf o'r ffaryncs (hypoffaryncs) gyda'r tracea. Mae'r sgerbwd laryngeol yn cynnwys chwe cartilag: tri sengl (epiglottig, thyroid a cricoid) a thri pâr (arytenoid, corniculate, a cuneiform). Nid yw'r asgwrn hyoid yn rhan o'r laryncs, er bod y laryncs yn cael ei atal o'r hyoid. Mae'r laryncs yn ymestyn yn fertigol o flaen yr epiglotis i ffin israddol y cartilag cricoid. Gellir rhannu'r tu mewn yn supraglottis, glottis ac isglottis.
Mewn babanod newydd-anedig, mae'r laryncs ar y dechrau ar lefel y fertebra C2-C3, ac mae'n ymhellach ymlaen ac yn uwch o'i gymharu â'i safle mewn corff oedolyn. Mae'r laryncs yn disgyn wrth i'r plentyn dyfu.
Mae sain yn cael ei gynhyrchu yn y laryncs, a dyna lle mae traw a lefel y sain yn cael eu trin. Mae nerth yr anadliad allan o'r ysgyfaint hefyd yn cyfrannu at gryfder y sain.
Defnyddir y defnydd o laryncs i greu ffynhonnell sain gydag amlder sylfaenol, neu draw. Caiff y ffynhonnell sain hon ei newid wrth iddi deithio drwy'r llwybr lleisiol, wedi'i ffurfweddu'n wahanol yn seiliedig ar leoliad y dafod, gwefusau, ceg a pharyncs. Mae'r broses o newid ffynhonnell sain wrth iddi basio trwy hidliad y llwybr lleisiol yn creu nifer o wahanol seiniau llafariad a chytseiniau ieithoedd y byd yn ogystal â thôn, gwireddiadau penodol o straen a mathau eraill o ymyrraeth ieithyddol. Mae gan y laryncs hefyd swyddogaeth debyg i'r ysgyfaint wrth greu gwahaniaethau pwysau sy'n ofynnol ar gyfer cynhyrchu sain; gellir codi neu ostwng laryncs tyn sy'n effeithio ar gyfaint y ceudod llafar yn ôl yr angen mewn cytseiniau glotalig.
Gellir cadw'r plygellau lleisiol yn agos at ei gilydd (trwy gludo'r cartilagau arytenoid) fel eu bod yn dirgrynu (gweler seinyddiaeth). Mae'r cyhyrau sydd ynghlwm wrth y cartilagau arytenoid yn rheoli maint yr agoriad. Gellir rheoli hyd plygiad a thensiwn lleisiol trwy siglo'r cartilag thyroid yn ol ac ymlaen ar y cartilag cricoid (naill ai'n uniongyrchol trwy gontractio'r cricothyroids neu'n anuniongyrchol trwy newid lleoliad fertigol y laryncs), trwy drin tensiwn y cyhyrau o fewn y plygellau lleisiol, a thrwy symud yr arytenoids ymlaen neu yn ôl. Mae hyn yn achosi i'r traw a gynhyrchir yn ystod y seinyddiaeth godi neu ostwng. Yn y rhan fwyaf o wrywod mae'r plygiadau lleisiol yn hwy a gyda thalp mwy na phlygiadau lleisiol y rhan fwyaf o ferched, gan greu traw is.
Mae'r cyfarpar lleisiol yn cynnwys dau bâr o blygiadau mwcosol. Mae'r plygiadau hyn yn flygiadau lleisiol ffug (plygiadau vestibular) a gwir blygiadau lleisiol (plygiadau). Mae'r plygiadau lleisiol ffug yn cael eu gorchuddio gan epitheliwm anadlol, tra mae'r plygiadau lleisiol yn cael eu gorchuddio gan epitheliwm sgleipiog haenog. Nid yw'r plygiadau lleisiol ffug yn gyfrifol am gynhyrchu sain, ond yn hytrach am atsain. Mae'r eithriadau i hyn i'w gweld yn y Tibetan Chant a Kargyraa, arddull canu gwddf Tuvan. Mae'r ddau'n gwneud defnydd o'r plygiadau lleisiol ffug i greu islais. Nid yw'r plygiadau lleisiol ffug hyn yn cynnwys cyhyrau, tra fod gan y gwir blygiadau lleisiol gyhyr ysgerbydol.
Rôl bwysicaf y laryncs yw ei swyddogaeth amddiffynnol; atal gwrthrychau tramor rhag mynd i mewn i'r ysgyfaint trwy beswch a gweithrediadau atblygol eraill. Mae peswch yn deillio o'r anadliad dwfn trwy'r plygiadau lleisiol, ac yna codiad y laryncs ac ychwanegiad tynn (cau) y plygiadau lleisiol. Mae'r anadliad allan gorfodol a ddilynir, a gynorthwyir gan adenyn meinwe a chyhyrau'r anadliad allan, yn chwythu'r plygiadau lleisiol ar wahân, ac mae'r pwysedd uchel yn gwthio'r gwrthrych llidus o'r gwddf. Mae clirio'r gwddf yn llai ffyrnig na pheswch, ond mae'n debyg i'r ymdrech gynyddol i anadlu allan yn y tynhau o'r cyhyrau laryngeol. Mae peswch a chlirio'r gwddf yn weithrediadau ragweladwy ac angenrheidiol gan eu bod yn clirio'r llwybr anadlu, ond mae'r ddau yn gosod y plygiadau lleisiol o dan straen sylweddol.
Rôl bwysig arall y laryncs yw datrysiad yr abdomen, math o symudiad Valsalva lle mae'r ysgyfaint yn cael ei llenwi ag aer er mwyn cryfhau'r thorax fel bod modd i'r nerth a ddefnyddir i godi yn medru trosglwyddo lawr i'r coesau. Cyflawnir hyn trwy anadliad dwfn ac yna nodiadau'r plygiadau lleisiol. Mae'r rhochian wrth godi gwrthrychau trwm yn deillio o ganlyniad i'r ychydig awyr sy'n dianc trwy'r plygiadau lleisiol yn barod i'r seinyddiaeth.
Mae llathludiad y plygiadau lleisiol yn bwysig yn ystod ymarfer corfforol. Mae'r plygiau lleisiol yn cael eu gwahanu gan ryw 8 milimetr (0.31 yn) yn ystod anadliad arferol, ond mae hyn yn cael ei ddyblu yn ystod anadliad gorfodol.
Wrth lyncu, mae symudiad y dafod am yn ôl yn gwthio'r epiglotis dros agoriad y glottis i atal y deunydd a lyncwyd rhag mynd i mewn i'r laryncs sy'n arwain at yr ysgyfaint; mae'r laryncs hefyd yn cael ei dynnu i fyny i gynorthwyo'r broses hon. Mae ysgogiad y laryncs trwy fater a lyncwyd yn cynhyrchu adwaith peswch cryf i ddiogelu'r ysgyfaint.
Hefyd, mae'r cyhyrau laryngeal cynhenid yn cael eu gwahardd rhag anhwylderau difrod cyhyrau, megis dystroffi cyhyrau Duchenne, yn gallu hwyluso datblygiad strategaethau newydd ar gyfer atal a thrin difrod i'r cyhyrau mewn amrywiaeth o senarios clinigol. Mae gan ILM broffil system rheoleiddio calsiwm sy'n awgrymu ffordd well i drin newidiadau calsiwm o'i gymharu â chyhyrau eraill, a gall hyn ddarparu mewnwelediad mecanyddol am eu nodweddion pathoffiolegol unigryw.
Mae sawl peth sy'n gallu achosi laryncs i beidio â gweithredu'n iawn.[3] Rhai symptomau yw crygni, colli llais, poen yn y gwddf neu glustiau, ac anawsterau anadlu. Mae trawsblaniad Laryncs yn weithdrefn brin. Cynhaliwyd llawdriniaeth lwyddiannus gyntaf yn y byd ym 1998 ynn Nghlinig Cleveland,[4] a chynhaliwyd yr ail ym mis Hydref 2010 yng Nghanolfan Feddygol Davis Prifysgol Califfornia yn Sacramento.
Arloeswyd yn adeiledd ac esblygiad y laryncs yn y 1920au gan yr anatomydd cymharol Prydeinig Victor Negus, gan arwain at ei waith syfrdanol The Mechanism of the Larynx (1929). Fodd bynnag, tynnodd Negus sylw at y ffaith fod disgyn y laryncs i'w briodoli i ail-lunio a disgyn y tafod dynol i mewn i'r ffaryncs. Nid yw'r broses hon yn gorffen tan 6 i 8 oed. Mae rhai ymchwilwyr, megis Philip Lieberman, Dennis Klatt, Brant de Boer a Kenneth Stevens trwy ddefnyddio technegau modelu cyfrifiadurol wedi awgrymu bod y dafod ddynol sy'n benodol i rywogaethau yn caniatáu i'r llwybr lleisiol (y llwybr anadlu uwchben y laryncs) gymryd y siapiau angenrheidiol i wneud seiniau lleferydd sy'n gwella cadernid y lleferydd dynol. Mae seiniau megis llafariaid yn y geiriau see a do, [i] a [u], (mewn nodiant seinegol) wedi'u dangos i fod yn llai tueddol i ddryswch mewn astudiaethau clasurol megis ymchwiliad Peterson a Barney 1950 o'r posibiliadau ar gyfer cydnabyddiaeth lleferydd cyfrifiadurol.
Mewn cyferbyniad, er bod gan rywogaethau eraill laryncsau isel, mae eu tafodau yn dal wrth angor yn eu cegau ac ni all eu llwybrau lleisiol gwneud y cwmpas dynol o seiniau lleferydd. Mae'r gallu i ddisgyn y laryncs dros dro mewn rhai rhywogaethau yn ymestyn hyd eu llwybr lleisiol, sydd fel y dangosodd Fitch yn creu y rhith acwstig eu bod yn fwy o faint. Dangosodd ymchwil yn Labordai Haskins yn y 1960au fod lleferydd yn caniatáu i bobl gyrraedd cyfradd y cyfathrebu lleisiol sy'n fwy nag amlder ymyliad y system glywedol drwy gyfuno seiniau gyda'u gilydd mewn sillafau a geiriau. Mae'r seiniau lleferydd ychwanegol y mae'r dafod ddynol yn ein galluogi i gynhyrchu, yn enwedig [i], yn caniatáu i bobl yn anymwybodol anwybyddu hyd llwybr lleisiol y person sy'n siarad, elfen hanfodol wrth adennill y ffonemau sy'n ffurfio gair.
Mae gan y rhan fwyaf o rywogaethau tetrapodaidd laryncs, ond mae ei adeiledd fel arfer yn symlach na'r hyn a geir mewn mamaliaid. Mae'n debyg bod y cartilagau sy'n amgylchynu'r laryncs yn weddillyn o fwâu tagell y pysgod, ac maent yn nodwedd gyffredinol arno, ond nid yw pob un ohonynt bob amser yn bresennol. Er enghraifft, dim ond mewn mamaliaid y ceir cartilag thyroid. Yn yr un modd, dim ond mamaliaid sy'n meddu ar wir epiglotis, er bod caead o mwcosa anghartilagaidd i'w gael mewn sefyllfa debyg mewn llawer o grwpiau eraill. Mewn amffibiaid byw, mae sgerbwd y laryncs yn cael ei leihau'n sylweddol: dim ond y cartilagau cricoid a'r arytenoid sydd gan y brogaod, tra bod gan salamandrau'r arytenoidau yn unig.
Dim ond mewn mamaliaid a rhai madfallod y ceir tannau'r llais. O ganlyniad, mae llawer o ymlusgiaid ac amffibiaid yn ddi-lais. Mae brogaod yn defnyddio gwrymiau yn y tracea i fodylu sain, tra bod gan adar organ swnio ar wahân, sef y syrincs.
Disgrifiodd y meddyg Groegaidd hynafol Galen y larynx yn wreiddiol fel "offeryn cyntaf a phwysicaf y llais"
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
