From Wikipedia, the free encyclopedia
Mae kōwhai ( </link> neu [ kɔːfai ]</link> ) yn goed codlysiog bach o fewn y genws Sophora yn nheulu'r Fabaceae sy'n frodorol i Aotearoa . Mae wyth rhywogaeth, gydag Sophora microphylla a S. tetraptera ymysg y rhai mwyaf adnabyddus fel coed mawr. Mae eu cynefin naturiol wrth ymyl nentydd ac ar ymylon coedwigoedd, ar dir isel neu fynyddoedd agored. Mae coed Kōwhai yn tyfu ledled y wlad ac maent yn nodwedd gyffredin yng ngerddi Aotearoa. Y tu allan i Aotearoa, mae kōwhai yn tueddu i gael ei gyfyngu i hinsoddau morol tymherus ysgafn.
Mae blodau'r kōwhai yn cael eu hystyried yn eang fel blodyn cenedlaethol answyddogol Aotearoa. [1] [2] [3] Diolch i hyn, mae'n aml yn cael ei ymgorffori fel symbol gweledol ar gyfer y wlad, fel yng ngorchudd priodas Meghan Markle a oedd yn cynnwys fflora nodedig yn cynrychioli holl genhedloedd y Gymanwlad . [4]
Mae'r gair Māori 'kōwhai' yn perthyn i eiriau mewn ieithoedd Polynesaidd eraill sy'n cyfeirio at wahanol rywogaethau sy'n edrych yn debyg megis Hawaiiaidd :'ōhai </link> ( Sesbania tomentosa ), Tahitiaidd ofai </link> ( Sesbania grandiflora ) a Marquesaidd kohai ( Caesalpinia pulcherrima ). [5] Kōwhai hefyd yw'r gair Māori am y lliw melyn. [6] Mae'r sillafiad kowhai (heb macron ) yn gyffredin yn Saesneg Aotearoa .
Yr wyth rhywogaeth o kōwhai yw: [2]
Mae'r rhan fwyaf o rywogaethau kōwhai yn tyfu i tua oddeutu 8m o uchder ac mae ganddynt risgl eithaf llyfn gyda dail bach. Mae gan S. microffylla ddail llai (0.5-0.7 cm o hyd a 0.3-0.4 cm o led) a blodau (2.5-3.5 cm o hyd) na S. tetraptera, sydd â dail o 1-2 cm o hyd a blodau sy'n 3-5 cm hir.
Mae'r codennau hadau nodedig sy'n ymddangos ar ôl blodeuo bron wedi'u segmentu, ac mae pob un yn cynnwys chwech neu fwy o hadau llyfn, caled. Mae gan y rhan fwyaf o rywogaethau hadau melyn, ond mae gan Sophora prostrata hadau du. Gall hadau Sophora microffylla fod yn niferus iawn ac mae presenoldeb cannoedd lawer o'r hadau melyn nodedig hyn ar y ddaear yn gyflym yn nodi presenoldeb coeden kōwhai gerllaw. Mae llawer o rywogaethau o kōwhai yn lled-gollddail ac yn colli'r rhan fwyaf o'u dail yn syth ar ôl blodeuo ym mis Hydref neu fis Tachwedd, ond yn cynhyrchu dail newydd yn gyflym. Mae amseroedd blodeuo kōwhai yn amrywio o fis Gorffennaf i fis Tachwedd, sy'n golygu y bydd pob coeden yn cael sylw gan adar fel tūī, kererū a chlychlys . Mae Tūī yn cael ei ddenu'n fawr at kōwhai a bydd yn hedfan yn bell i gael sipian o'i neithdar.
Mae pren kōwhai yn drwchus ac yn gryf ac fe'i defnyddiwyd yn y gorffennol ar gyfer gwneud offer a pheiriannau.
Mae Sophora yn un o'r pedwar genera o godlysiau brodorol yn Aotearoa; y tri arall yw Carmichaelia, Clianthus, a Montigena . [7]
Gellir tyfu Kōwhai o hadau neu doriadau blaen yn y gwanwyn a'r hydref. [8] Mae'r hadau melyn tywyll neu llachar yn egino orau ar ôl tsuro a chael eu socian mewn dŵr am sawl awr. Gallant hefyd elwa o gael eu trochi am sawl munud mewn dŵr berwedig i feddalu'r gragen galed ac yna cael eu cadw yn y dŵr, eu tynnu oddi ar y berw am sawl awr i amsugno'r dŵr. [9] Mae kōwhai ifanc yn eithaf tyner i rhew, felly dylid plannu toriadau neu eginblanhigion yn eu hail flwyddyn pan fyddant yn 30cm neu uwch. [10]
Os caiff ei dyfu o hâd, gall kōwhai gymeryd blynyddoedd lawer i flodeuo, mae nifer y blynyddoedd yn amrywio yn dibynnu ar y rhywogaeth. [11]
Defnyddir S. prostrata, a elwir weithiau yn "babi bach", fel coeden bonsai . Mae'n tyfu hyd at ddwy fedr o uchder, mae ganddi goesynnau sy'n dargyfeirio [12], a dail bach tenau. [13]
Mae pob rhan o'r kōwhai, ond yn enwedig yr hadau, yn wenwynig i bobl. [14] Fodd bynnag, nid yw'n ymddangos bod unrhyw achosion wedi'u cadarnhau mewn bodau dynol o wenwyno difrifol yn dilyn llyncu kōwhai yn Aotearoa. [15]
Yn draddodiadol defnyddiai'r Māori y canghennau hyblyg fel deunydd adeiladu yn eu tai ac i groglethu adar. Roedd y blodau kōwhai yn ffynhonnell lliw melyn. Hefyd, pan fydd y blodau kōwhai yn blodeuo, ddiwedd y gaeaf a dechrau'r gwanwyn, mae'n bryd plannu kumara (tatws melys). [16]
Roedd y Māori hefyd yn defnyddio'r goeden kōwhai fel meddyginiaeth. Defnyddiwyd lletemau wedi'u gwneud o goesyn kōwhai i hollti pren, fe'i defnyddiwyd ar gyfer ffensys ac ar gyfer adeiladu glanfeydd (cwt Māori), offer ac arfau. [17] Cynheswyd y rhisgl mewn calabash gyda cherrig poeth, a'i wneud yn bowltis i drin clwyfau neu ei rwbio ar gefn poenus neu ei wneud yn drwyth i drin cleisiau neu boenau cyhyrol. [18] Pe bai rhywun yn cael ei frathu gan forlo, byddai trwyth (wai kōwhai) yn cael ei baratoi o kōwhai a'i roi ar y clwyfau a dywedwyd bod y claf yn gwella o fewn dyddiau.
Mae astudiaethau o lystyfiant sych cronedig yng nghyfnod cyn-hanes dynol canol-diweddar yr Holosen yn awgrymu ecosystem coedwig Sophora microffylla isel yng Nghanol Otago a ddefnyddiwyd ac efallai ei chynnal gan adar moa enfawr, ar gyfer deunydd nythu a bwyd. Nid oedd y coedwigoedd na'r moa yn bodoli pan ddaeth ymsefydlwyr Ewropeaidd i'r ardal yn y 1850au. [19]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.