Cyngor Sir Gaerfyrddin, 1889–1974

Sefydlwyd Cyngor Sir Gaerfyrddin cyntaf yn 1889 o dan Ddeddf Llywodraeth Leol 1888. Cynhaliwyd yr etholiadau cyntaf ym mis Ionawr 1889.^[1]

Cyngor Sir Gaerfyrddin
Daearyddiaeth
Statws	Cyngor Sir
Pencadlys	Neuadd y Sir, Caerfyrddin
Hanes
Tarddiad	Ddeddf Llywodraeth Leol 1888
Crëwyd	1889
Diddymwyd	1974
Ailwampio	Dyfed
Israniadau
Math	Dosbarth Trefol, Dosbarth Gwledig, Bwrdeistref Ddinesig

Roedd pencadlys y cyngor yn Llanymddyfri nes iddo symud i Gaerfyrddin ym 1907. Dechreuwyd adeiladu Neuadd y Sir newydd ym 1939 ond, oherwydd y Rhyfel Byd, ni chafodd ei gwblhau tan 1955.^[2]

Diddymwyd y cyngor sir o dan Deddf Llywodraeth Leol 1972 ar 1 Ebrill 1974, pan sefydlwyd Dyfed.^[3] Sefydlwyd awdurdod unedol newydd yn Sir Gaerfyrddin yn ddiweddarach, o ganlyniad i Ddeddf Llywodraeth Leol (Cymru) 1994, a ddaeth i rym ar 1 Ebrill 1996.^[3]

Pwerau

Roedd y pwerau a’r cyfrifoldebau a drosglwyddwyd o’r sesiynau chwarter i’r cynghorau wedi’u rhifo yn y Ddeddf. Roedd y rhain yn cynnwys:

• Gwneud a chodi ardrethi
• Benthyg arian
• Pasio cyfrifon sirol
• Cynnal a chadw ac adeiladu adeiladau sirol megis neuaddau sir, neuaddau sir, llysoedd a gorsafoedd heddlu
• Trwyddedu mannau adloniant a chyrsiau rasio
• Darpariaethau lloches ar gyfer lloerig tlodion
• Sefydlu a chynnal ysgolion diwygiol a diwydiannol
• Atgyweirio ffyrdd sirol a phontydd[a]
• Penodi, diswyddo a gosod cyflogau swyddogion sirol
• Rhannu'r sir yn fannau pleidleisio ar gyfer etholiadau seneddol, a darparu gorsafoedd pleidleisio
• Rheoli clefydau heintus mewn anifeiliaid, a phryfed dinistriol
• Gwarchod pysgod a rheoli adar gwyllt
• Pwysau a mesurau

Etholiadau

• 1889 Etholiad Cyngor Sir Gaerfyrddin
• 1892 Etholiad Cyngor Sir Gaerfyrddin
• 1895 Etholiad Cyngor Sir Gaerfyrddin
• 1898 Etholiad Cyngor Sir Gaerfyrddin
• 1901 Etholiad Cyngor Sir Gaerfyrddin
• 1904 Etholiad Cyngor Sir Gaerfyrddin
• 1907 Etholiad Cyngor Sir Gaerfyrddin
• 1910 Etholiad Cyngor Sir Gaerfyrddin
• 1913 Etholiad Cyngor Sir Gaerfyrddin
• 1946 Etholiad Cyngor Sir Gaerfyrddin

Arfais

Arfbais Cyngor Sir Gaerfyrddin, 1889–1974

Nodiadau Caniatawyd ar 28 Awst 1935. Trosglwyddwyd trwy Drwydded Frenhinol dyddiedig 18 Mawrth 1996 i Gyngor Sir Caerfyrddin newydd. Enghreifftiau o Arms and Crest a Bathodyn a Chefnogwyr wedi'u rhoi ym 1997. Tarian On a wreath of the colours a dragon passant Gules gorged with a collar flory counterflory and resting the dexter foreclaw on a harp Or. Escutcheon Quarterly indented Or and Gules in the first and fourth quarters a dragon rampant and in the second and third quarters a lion rampant all counterchanged. Cefnogwyr On the dexter side a dragon Gules gorged with a collar flory counterflory attached thereto a chain reflexed over the back Or and on the sinister side a sea horse Argent the piscine parts Proper gorged with a collar flory counterflory attached thereto a chain reflexed over the back Or. Granted 1997. Arwyddair Rhyddid Gwerin Ffyniant Gwlad (The Freedom Of The People Is The Prosperity Of The Country)[4]

Cyfeiriadau

1. "County Councils. The Carmarthenshire Elections". Carmarthen Journal. 1 February 1889. Cyrchwyd 27 April 2015.^{[dolen farw]}
2. "County Hall, Carmarthen". Historypoints.org. Cyrchwyd 17 May 2019.
3. "Dyfed County Council Records". Archives Hub. Cyrchwyd 19 October 2019.
4. "Wales". Civic Heraldry of Wales. Cyrchwyd 22 March 2021.