тĕрĕк чĕлхисен кăпчак йышĕ шутне кĕрекен чĕлхе From Wikipedia, the free encyclopedia
Тутар чĕлхи, — тĕрĕк чĕлхисен кăпчак чĕлхисем патне кĕрекен чĕлхе. Ытларах енĕпе пушкăрт чĕлхине çывăх, унăн хыççăн каракалпак, казах, нугай, балкар, узбек тата кумăк чĕлхисемпе тăван. Тутарстанра вырăс чĕлхипе пĕрле патшалăх чĕлхи шутланать.
Тутар чĕлхи | |
---|---|
Патшалăхсем: | Раççей, малтанхи СССР республикисем, Турци, Румыни, Китай Халăх Республики, Австрали, ... |
Регионсем: | Тутарстан, Пушкăрт Республики, Мари Эл, Удмурт Республики, Мордва Республики, ... |
Официаллă статус: | Тутарстан |
Калаçакансен пур йышĕ: | 7 млн.[1] |
Рейтинг: | 95 |
Классификаци | |
Категори: | Еврази чĕлхисем |
Алтай çемьйи
| |
Çырулăх: | кириллица (тутар алфавичĕ) |
Чĕлхе кочĕсем | |
ISO 639-1: | tt |
ISO 639-2: | tat |
ISO 639-3: | tat |
Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика |
Тутарстансăр пуçне тата Пушкăрт Республикинче, Мари Элре, Удмуртире, Мордовире калаçаççĕ. Раççейре ку чĕлхепе калаçакан йышĕ 2002 çулхи халăх çыравĕпе 5,3 млн патнелле пулнă (1989 çулхи çыравпа — 5,1 млн).
Виçĕ тĕп диалект уйăраççĕ:
XIX ĕмĕр варринче тутарсен авалхи литература чĕлхи пулнă.
Пин çул патнелле каялла тутар чĕлхинче арап графиккипе усă курнă. 1927 çулта СССРа кĕрекен тĕрĕк халăхсем пурĕ те тенĕ пекех латин алфавичĕ (Яналиф графики) çине куçнă. 1939 çулта тутар алфавитне ултă çĕнĕ саспалли хушнă кириллица çине куçарнă. Анчах та çак алфавит та тутар фонетикине анлă сарма пулăшман. 80-мĕш çулсем варринелле лингвистсем тата виçĕ-тăватă саспалли хушмалли пирки шутланă.
1999 çулхи авăн уйăхĕн 15 Тутарстан парламенчĕ «О восстановлении татарского алфавита на основе латинской графики» саккуна йышăнать. 2001 çулхи авăнăн 1 ку саккун вăя кĕнĕ. Анчах та кăна Раççей Патшалăхĕн Конституци сучĕ саккуна хирĕçле тесе пăрахăçланă, латин алфавичĕ çине куçарма ирĕк паман.
Халӗ Тутар алфавичӗ
А а | Ә ә | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё |
Ж ж | Җ җ | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м |
Н н | Ң ң | О о | Ө ө | П п | Р р | С с | Т т |
У у | Ү ү | Ф ф | Х х | Һ һ | Ц ц | Ч ч | Ш ш |
Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Нумаййи (Күплек сан)
Камсем?, Мĕнсем? | -лар/-ләр, -нар/-нәр |
Камсен?, Мĕнсен? | -ларның/-ләрнең, -нарның/-нәрнең |
Камсене?, Мĕнсене? | -ларга/-ләргә, -нарга/-нәргә |
Камсене?, Мĕнсене? | -ларны/-ләрне, -нарны/-нәрне |
Камсенче?, Мĕнсенче? | -ларда/-ләрдә, -нарда/-нәрдә |
Камсенчен?, Мĕнсенчен? | -лардан/-ләрдән, -нардан/-нәрдән |
м, н, ң хыççăн -нан/-нән, -нар/-нәр
Хәзерге заман 2016 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ.
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | -ам/-әм, -ыйм/-им | -абыз/-әбез, -ыйбыз/-ибез |
2 | -асың/-әсең, -ыйсың/-исең | -асыз/-әсез, -ыйсыз/-исез |
3 | -а/-ә, -ый/-и (нишли?) | -алар/-әләр, -ыйлар/-иләр |
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | -мыйм/-мим | -мыйбыз/-мибез |
2 | -мыйсың/-мисең | -мыйсыз/-мисез |
3 | -мый/-ми (нишләми?) | -мыйлар/-миләр |
Билгеле үткән заман 2016 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ.
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | -дым/-дем, -тым/-тем | -дык/-дек, -тык/-тек |
2 | -дың/-дең, -тың/-тең | -дыгыз/-дегез, -тыгыз/-тегез |
3 | -ды/-де, -ты/-те (нишләде?) | -дылар/-деләр, -тылар/-теләр |
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | -мадым/-мәдем | -мадык/-мәдек |
2 | -мадың/-мәдең | -мадыгыз/-мәдегез |
3 | -мады/-мәде (нишләмәде?) | -мадылар/-мәделәр |
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | -ганмын/-гәнмен, -канмын/-кәнмен | -ганбыз/-гәнбез, -канбыз/-кәнбез |
2 | -гансың/-гәнсең, -кансың/-кәнсең | -гансыз/-гәнсез, -кансыз/-кәнсез |
3 | -ган/-гән, -кан/-кән (нишләгән?) | -ганнар/-гәннәр, -каннар/-кәннәр |
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | -маганмын/-мәгәнмен | -маганбыз/-мәгәнбез |
2 | -магансың/-мәгәнсең | -магансыз/-мәгәнсез |
3 | -маган/-мәгән (нишләмәгән?) | -маганнар/-мәгәннәр |
Билгесез киләчәк заман 2016 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ.
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | -армын/-әрмен, -ырмын/-ермен | -арбыз/-әрбез, -ырбыз/-ербез |
2 | -арсың/-әрсең, -ырсың/-ерсең | -арсыз/-әрсез, -ырсыз/-ерcез |
3 | -ар/-әр, -ыр/-ер | -арлар/-әрләр, -ырлар/-ерләр |
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | -мамын/-мәмен | -мабыз/-мәбез |
2 | -массың/-мәссең | -массыз/-мәссез |
3 | -мас/-мәс | -маслар/-мәсләр |
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | -ачакмын/-әчәкмен, -ячакмын/-ячәкмен | -ачакбыз/-әчәкбез, -ячакбыз/-ячәкбез |
2 | -ачаксың/-әчәксең, -ячаксың/-ячәксең | -ачаксыз/-әчәксез, -ячаксыз/-ячәксез |
3 | -ачак/-әчәк, -ячак/-ячәк (нишләячек?) | -ачаклар/-әчәкләр, -ячаклар/-ячәкләр |
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | -маячакмын/-мәячәкмен | -маячакбыз/-мәячәкбез |
2 | -маячаксың/-мәячәксең | -маячаксыз/-мәячәксез |
3 | -маячак/-мәячәк (нишләмәячәк?) | -маячаклар/-мәячәкләр |
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | -сам/-сәм | -сак/-сәк |
2 | -саң/-сәң | -сагыз/-сәгез |
3 | -са/-сә | -салар/-сәләр |
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | -масам/-мәсәм | -масак/-мәсәк |
2 | -масаң/-мәсәң | -масагыз/-мәсәгез |
3 | -маса/-мәсә | -масалар/-мәсәләр |
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | -ыйм/-им | -ыйк/-ик |
2 | ||
3 |
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | -мыйм/-мим | -мыйк/-мик |
2 | ||
3 |
Хушнă глаголĕ (Боерык фигыль)
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | ||
2 | - | -гыз/-гез, -ыгыз/-егез |
3 | -сын/-сен | -сыннар/-сеннәр |
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | ||
2 | -ма/-мә | -магыз/-мәгез |
3 | -масын/-мәсен | -масыннар/-мәсеннәр |
Хәзерге заман сыйфат фигыль | -учы/-үче, -а/-ә торган, -ый/-и торган |
---|---|
Үткән заман сыйфат фигыль | -ган/-гән, -кан/-кән |
Киләчәк заман сыйфат фигыль | -ачак/-әчәк, -ячак/-ячәк, -ыр/-ер, -р, -ар/-әр, -асы/-әсе, -ыйсы/-исе |
Хәзерге заман сыйфат фигыль | -маучы/-мәүче, -мый/-ми торган |
---|---|
Үткән заман сыйфат фигыль | -маган/-мәгән |
Киләчәк заман сыйфат фигыль | -маячак/-мәячәк, -мас/-мәс, -мыйсы/-мисе |
1 | -п, -ып/-еп |
---|---|
2 | -а/-ә, -ый/-и |
3 | -гач/-гәч, -кач/-кәч |
4 | -ганчы/-гәнче, -канчы/-кәнче |
1 | -мыйча/-мичә |
---|---|
2 | -мый/-ми |
3 | -магач/-мәгәч |
4 | -маганчы/-мәгәнче |
-ырга/-ергә, -арга/-әргә, -рга/-ргә (нишләргә?)
-маска/-мәскә (нишләмәскә?)
яз + арга - çырма
яз + маска - çырма мар
Герундийĕ (Исем фигыль):
-у/-ү (нишләү?)
-мау/-мәү (нишләмәү?)
яз + у - çырни (çыру)
яз + у + ны - çырнине (çыруна)
яз + у + лар - çырнисем (çырусем)
яз + у + лар + ым - çырнисем (çырусем)
яз + у + лар + ны - çырнисене (çырусене)
яз + у + лар + ым + ны - çырнисене (çырусене)
Камăнни (Тартым категориясе)
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | -ым/-ем, -м (Кам) | -ыбыз/-ебез, -быз/-без |
2 | -ың/-ең, -ң (Камă) | -ыгыз/-егез, -гыз/-гез, |
3 | -ы/-е, -сы/-се (Камĕ) | -лары-/ләре, -нары-/нәре |
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | минем (манăн) | безнең (пирĕн) |
2 | синең (санăн) | сезнең (сирĕн) |
3 | аның (унăн) | аларның (вĕсен) |
Күз + ләр + ем - куçсем
Күз + ләр + ем + нең - куçсен
Прототипĕ
Пит | Пĕррели | Нумайли |
---|---|---|
1 | мин (эпĕ) | без (эпир) |
2 | син (эсĕ) | сез (эсир) |
3 | ул (вăл) | алар (вĕсем) |
-лы/-ле
-сыз/-сез
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.