континент From Wikipedia, the free encyclopedia
К:Çутçанталăкри географи объекчĕсем, алфавитпаК:ТĔР:ГЕО:Юлашки тӳрлетни: пĕр çул ытла каярах
Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Африка (пĕлтерĕшсем) пăхăр.| Африка | |
.svg) | |
| Африка çурчăмăрлăх картти çинче | |
| Территори | 30 221 532 км² |
| Пурăнан халăх | 1,1 млрд (2013)[1] çын |
| Йышлăх | 30,51 çын/км² |
| Пурăнакансен ячĕсем | африкансем |
| Унăн шутĕнче | 55[2] патшалăх |
| Пăхăнуллă патшалăхсем | Ят-йыш
|
| Чĕлхесем | Африка чĕлхисем |
| Вăхăт тăрăхĕсем | UTC-1 — UTC+4 |
| Шĕкĕр хуласем |  Лагос (12,9 млн.)
 Кейптаун (3,4 млн.) |
Африка — Вăтаçĕр тинĕсĕн тата Хĕрлĕ тинĕсĕн кăнтăр енче, Атлантика океанĕнчен тухăç енче тата Инди океанĕнчен анăç енче вырнаçнă континент.
Лаптăкĕ — 30 065 000 çм², е Çĕр çинчи 20,3 % пайĕ. Африкăра 800 млн. яхăн çын пурăнать.
Иккӗмӗш материк Еврази хыҫҫӑн тӳремре Вӑтаҫӗр тинӗспе, Ҫурҫӗр — хӗвелтухӑҫ енчен, Атлантика океанӗпе анӑҫ енчен тата кӑнтӑр енчен Инди океанӗпе ҫӑвӑнать. Африкӑра Ҫавӑн пекех Африка материкӗнчен тата ҫыран хӗрринчи утравсенчен тӑракан ҫуттӑн пӗр пайне калаҫҫӗ. Африка лаптӑкӗ утравсемсӗр пуҫне 29,2 млн млн кумпа танлашать, утравсемпе — 30,3 млн млн яхӑн[3] 12, ҫапла Вара ҫӗр ҫийӗнчи пӗтӗмӗшле лаптӑкӑн 6 проценчӗ тата типӗ ҫӗр ҫийӗн 20,4% чухлӗ. Африкӑра 55 патшалӑх вырнаҫнӑ.
Африкӑра миллиард ытла ҫын пурӑнать. Африка этемлӗх сăпки шутланать: шӑпах ҫакӑнта чи авалхи гоминидсен тата вӗсен пӗр шухӑшлӑ асаттесен чи авалхи йӑлисене, Ҫав шутра сахелантропсен, Avstralopitecus africanus, A.afarensis, Homo erectus, H. habilis тата H. ergaster.
Африка континенчӗ урлă экватор каҫать, кунта климат зони нумай; ку вӑл ҫурҫӗрти субтропик климатӗнчен пуҫласа субтропи енӗпе кӑнтӑрти пӗртен-пӗр континент. Пӗрмаях хупӑрласа илнипе тата шӑварӑнса тӑнӑран — ҫавӑн пекех ту — сӑртлӑ тытӑмсемпе шывлӑ горизонт евӗр-климата хӑй тытӑмлӑн йӗркелесе пынипе ниҫта та, ҫырансемсӗр пуҫне, урӑх никам та сӑнаманпа пӗрех.
Африкӑри культура, экономика, политика тата социум йывӑрлӑхӗсене тишкерекен ăслăха африканистика теççĕ.
Ҫурҫӗр — Бланко сăмсахĕ (Бен-Секка, Рас-Энгела, Эль-Абъяд) 37°20′28″ с. ш. 9°44′48″ в. д.
Кӑнтӑр-Игольный сăмсахĕ (Агульяс) 34°49′43″ ю. ш. 20°00′09″ в. д.
Хӗвеланӑҫ — Альмади сăмсахĕ 14°44′27″ с. ш. 17°31′48″ з. д.
Хӗвелтухӑҫ- Рас-Хафун сăмсахĕ 10°27′00″ с. ш. 51°24′00″ в. д.
Чи малтан "афри" сӑмахпа авалхи Карфаген ҫыннисем хуларан инҫех мар пурӑнакан ҫынсене палăртнӑ. Ҫак ят Финикири afar ("тусан") тенине пӗлтерет. Римлянсем Карфагена ҫӗнсе илнӗ хыҫҫӑн Африкӑри провинцие (лат) тенӗ. Africa). Каярахпа Африкӑна ҫак континентӑн паллӑ регионӗсем те, каярахпа континентрисем хӑйсем те чӗнме пуҫланӑ. Тепӗр теорипе, "афри" халӑх ячӗ берберски ifri-мӗш, "ҫӗр хӑвӑлӗ", ҫӗр хӑвӑлӗнче пурӑнакансем пирки каланӑ. Каярахпа ҫак вырӑнта мăсăльман провинцийӗ ифрик провинцийӗ те ҫак тымара хӑйӗн ятӗнче упраса хӑварнӑ.
Топонимран тухнӑ ытти версисем те пур.
Мезозой эри пуçламăшĕнче — Африка ун чухне пĕрлĕ Пангея континента кĕнĕ[3] — тата триас тапхăрĕн вĕçĕнче çак регионта тероподсемпе ахаллĕ кайăк-кĕшĕк хуçаланнă. Ирттернĕ археологи ĕçĕсем триас тапхăрĕн вĕçĕнче материкăн кăнтăрĕнче, çурçĕртипе танлаштарсан, чĕрчун нумайрах пурăннине кăтартаççĕ[3].
Африка этемĕн тӑван ҫӗршывĕ шутланать. Кунта авалхи Homo йышĕн шăммисене тупнă. Ҫав йышăн сакӑр тӗсĕнчен пӗр тĕсĕ кăна — 1000 яхăн ӑслӑ-тӑнлӑ ҫын — сыхланса юлнă, 100 000 ҫул каялла Африка территоринче сарăлнă. Африкӑран вара ҫынсем Азие (60 — 40 пин ҫул каялла), унтан Европӑна (40 пин ҫул каялла), Австралипе Америкӑна (35 -15 пин ҫул каялла) куҫса кайнӑ. Этемлӗхӗн авалхи ӗҫ-хӗлӗн йӗрӗсене Сири çесенхирхирĕнче тупнă, вĕсем Эфиопире тупнӑ авалхи япаласенчен пӗр хут ҫурӑ хушă тенӗ пекех аслăрах.
Гобире тупнӑ, пирӗн эрӑчченхи 150 пин çул каялла тунă керамика савӑчӗсем, тавлашуллӑ шутланаҫҫӗ.
Археологсем тупнă питĕ авалхи япаласем (пирĕн эрăччен 13-мĕш пинçуллăх) Африкăра тырпула тирпеленине кăтартаççĕ. Сахарăра (пушхир пулса кайиччен) выльăх-чĕрлĕхе ĕрчетме пирĕн эрăччен 7500 çул тĕлнелле, Нил таврашĕнче ял хуçалăхне йĕркелеме пирĕн эрăччен 6-мĕш пинçуллăхра, тытăннă.
Ун чухне пулăхлă пулнă Сахарăра пулăçсем, сунарçăсем чылай пурăннă, çакна археологи артефакчĕсем кăтартаççĕ. Мĕнпур Сахарăра (хальхи Алжир, Ливи, Икĕпат, Чад тата ур.) пирĕн эрăччен 6000 çул — VII ĕмĕр тапхăрпа палăртнă нумай петроглиф тата чул касса çырнисене тупнă. Çурçĕр Африкăри чи паллă палăк — Тассилин-Аджер платовĕ.
Сахӑр палӑкӗсен ушкӑнӗсӗр пуҫне живопиҫӗ те ҫавӑн пекех ЮАРТА та тӗл пулать (авалхи ӳкерчӗксене пирӗн эрӑчченхи 25-мӗш пин ҫуллӑх хушса параҫҫӗ).
Лингвистика хыпарĕсем ҫакна кӑтартса параҫҫӗ: банта чĕлхипе калаçакан этноссем (коса, зулу тата ур.) кӑнтӑр-хӗвеланӑҫ еннелле куҫнӑ, унта вĕсем койса йăхӗсене (бушменсем, готтоттсем тата ур.) хӗссе пынӑ. Банта йăхĕсем пурăннă вырăнсенче Африкăри тропикра ӳсекен тӗштырӑ культурине, ҫав шутра маниоку тата ямс, тупса палӑртнӑ.
Хăшпĕр этнос ушкӑнӗсем халĕ те (сӑмахран, бушменсем), темиҫе пин ҫул каярах хӑйсен мӑн аслашшӗсем пурăннă пекех, сунара çӳреççĕ, çутçанталăкри çимĕçе пуçтараççĕ.
Африкăри патшалăхсем ирĕклĕхшĕн кĕрешнĕ тапхăрта нумайăшĕ тĕрлĕ сăлтава пула (сецесси, пĕрлешĕнни, режима улăштарни е суверенитета илни) хăйсен ятне улăштарнă. Африка евĕрлĕхне кăтартас тĕллевпе Африкăри харпăр ятсене (патшалăхсен, пайăр çынсен) африканизациленĕ.
| Малтанхи ячӗ. | Ҫулталӑк | Хальхи ят. |
|---|---|---|
| Португальская Юго-Западная Африка | 1975 | Республика Ангола |
| Дагомея | 1975 | Республика Бенин |
| Протекторат Бечуаналенд | 1966 | Республика Ботсвана |
| Республика Верхняя Вольта | 1984 | Республика Буркина-Фасо |
| Убанги-Шари | 1960 | Центральноафриканская Республика |
| Республика Заир | 1997 | Демократическая Республика Конго |
| Среднее Конго | 1960 | Республика Конго |
| Берег Слоновой Кости | 1985 | Республика Кот-д’Ивуар* |
| Французская территория афаров и исса | 1977 | Республика Джибути |
| Испанская Гвинея | 1968 | Республика Экваториальная Гвинея |
| Абиссиния | 1941 | Федеральная Демократическая Республика Эфиопия |
| Золотой Берег | 1957 | Республика Гана |
| часть Французской Западной Африки | 1958 | Республика Гвинея |
| Португальская Гвинея | 1974 | Республика Гвинея-Бисау |
| Протекторат Басутоленд | 1966 | Королевство Лесото |
| Протекторат Ньясаленд | 1964 | Республика Малави |
| Французский Судан | 1960 | Республика Мали |
| Германская Юго-Западная Африка | 1990 | Республика Намибия |
| Германская Восточная Африка / Руанда-Урунди | 1962 | Республика Руанда / Республика Бурунди |
| Британский Сомалиленд / Итальянский Сомалиленд | 1960 | Республика Сомали |
| Занзибар / Танганьика | 1964 | Пĕрлешĕннĕ республика Танзани |
| Буганда | 1962 | Республика Уганда |
| Çурçĕр Родези | 1964 | Республика Замби |
| Кăнтăр Родези | 1980 | Республика Зимбабве |
| Свазиленд короллĕхĕ | 2018 | Эсватини короллĕхĕ |
Африкӑра 55 ҫӗршыв тата палламан патшалӑхсем хӑйсене тӗрӗслесе пӑхнӑ. Вӗсенчен нумайӑшӗ европӑри патшалӑхсен колонийӗсем нумай вӑхӑт хушши пулнӑ тата XX ӗмӗрти 50-60-мӗш ҫулсенче кӑна никама пӑхӑнманлӑх тупнӑ. Унччен Египет (c922), Эфиопи (вӑтам Ӗмӗрсенчен Пуҫласа), Либерия (1847 ҫултан пуҫласа) тата КӐНТӐР (1910 ҫултанпа) ҫеҫ пӑхӑнман; КӐНТӐР тата Кӑнтӑр Родезире (Зимбабве) XX ӗмӗрӗн 80-90-мӗш ҫулӗччен апартеид режимӗ, дискриминаци халӑхӗн тымарӗ упранса юлнӑ. Хальхи вӑхӑтра африка ҫӗршывӗсенче нумай ҫӗршывра режимсем, халӑхпа ҫыхӑннӑ дискриминацисем тытса тӑраҫҫӗ. Тӗпчев организацийӗ Freedom House пӗлтернӗ тӑрӑх, юлашки ҫулсенче африкӑри нумай ҫӗршывсенче (сӑмахран, Нигерире, Мавритранире, Сенгалта, Конго (Киншас) тата Экваториллӗ Гвинейӑра) авторитаризм еннелле демократилле ҫитӗнӳсенчен пӑрӑнасси йӑлана кӗнӗ.
| Ҫӗршывсемпе территорисем. | Площадь (км²) | Халӑх
(на 2012, унта калаҫман) |
Халӑх тачӑлӑхӗ.
(на км²) |
Тӗп хула |
|---|---|---|---|---|
| Ҫурҫӗр Африки: | ||||
| Алжир | 2 381 740 | 35 200 000 | 14.8 | Алжир |
| Египет | 1 001 450 | 80 898 000 | 74 | Каир |
| Египет | 252 120 | 267 405 | 1,06 | Эль-Аюн |
| Ливия | 1 759 540 | 6 365 563 | 3,2 | Триполи |
| Марокко | 446 550 | 32 382 000 | 70 | Рабат |
| Судан | 1 886 100 | 30 894 000 | 16,4 | Хартум |
| Тунис | 163 610 | 10 383 000 | 61,6 | Тунис |
| Ҫурҫӗр Африкӑра испани тата португали территорийӗсем: | ||||
| Канарские острова (Испания) | 7 492, 360 | 2 103 992 | 282,5 | Лас-Пальмас-де-Гран-Канария, |
| Мадейра (Португалия) | 828 | 247 161 | 308,5 | Фуншал |
| Мелилья (Испания) | 12 | 65 500 | 5 311 | — |
| Сеута (Испания) | 18,5 | 78 320 | 4 016 | — |
| Малые Суверенные территории (Испания) | 1 | 0 | 0 | — |
| Хӗвеланӑҫ Африки: | ||||
| Бенин | 112 620 | 8 935 000 | 79 | Котону,
Порто-Ново |
| Буркина-Фасо | 274 200 | 15 746 232 | 57,5 | Уагадугу |
| Гамбия | 10 380 | 1 700 000 | 156 | Банжул |
| Гана | 238 540 | 24 233 431 | 88 | Аккра |
| Гвинея | 245 857 | 9 690 222 | 39,4 | Конакри |
| Гвинея-Бисау | 36 120 | 1 442 029 | 41 | Бисау |
| Кабо-Верде | 4 033 | 542 000 | 102 | Прая |
| Кот-д’Ивуар | 322 460 | 21 075 000 | 65 | Ямусукро |
| Либерия | 111 370 | 3 489 072 | 29 | Монровия |
| Мавритания | 1 030 700 | 3 086 000 | 2,6 | Нуакшот |
| Мали | 1 240 000 | 13 218 000 | 11 | Бамако |
| Нигер | 1 267 000 | 13 957 000 | 11 | Ниамей |
| Нигерия | 923 768 | 152 217 341 | 167 | Абуджа |
| Сенегал | 196 722 | 14 100 000 | 51 | Дакар |
| Сьерра-Леоне | 71 740 | 5 363 669 | 76 | Фритаун |
| Того | 56 785 | 6 300 000 | 108 | Ломе |
| Тӗп Африка: | ||||
| Габон | 267 667 | 1 497 525 | 5,4 | Либревиль |
| Камерун | 475 440 | 17 795 000 | 34 | Яунде |
| Демократическая Республика Конго | 2 345 410 | 67 758 000 | 28 | Киншаса |
| Республика Конго | 342 000 | 3 999 000 | 12 | Браззавиль |
| Сан-Томе и Принсипи | 1 001 | 163 000 | 169,1 | Сан-Томе |
| Центральноафриканская Республика | 622 984 | 3 799 897 | 6,1 | Банги |
| Чад | 1 284 000 | 11 100 000 | 11,5 | Нджамена |
| Экваториальная Гвинея | 28 051 | 650 000 | 16,9 | Малабо |
| Тухӑҫ Африки: | ||||
| Бурунди | 27 830 | 8 988 091 | 323 | Гитега |
| Британская территория в Индийском океане | 60 | 3 500 | 58,3 | Диего-Гарсия |
| Галмудуг | 46 000 | 1 800 000 | 39 | Галькайо |
| Джибути | 22 000 | 818 159 | 54 | Джибути |
| Кения | 582 650 | 37 953 838 | 65,1 | Найроби |
| Пунтленд | 116 000 | 3 900 000 | 18 | Гарове |
| Руанда | 26 338 | ~10,186,063 | 343 | Кигали |
| Сомали | 637 657 | 9 558 666 | 13 | Могадишо |
| Сомалиленд | 137 600 | 3 500 000 | 25 | Харгейса |
| Танзания | 945 090 | 37 849 133[4] | 41 | Додома |
| Уганда | 236 040 | 30 900 000 | 119 | Кампала |
| Эритрея | 117 600 | 4 401 009[5] | 37 | Асмэра |
| Эфиопия | 1 104 300 | 75 067 000[4] | 70 | Аддис-Абеба |
| Южный Судан | 619 745 | 8 260 490 | 13,33 | Джуба |
| Кӑнтӑр Африки: | ||||
| Ангола | 1 246 700 | 18 498 000 | 14,8 | Луанда |
| Ботсвана | 600 370 | 1 639 833[4] | 3 | Габороне |
| Замбия | 752 614 | 12 935 000 | 17,2 | Лусака |
| Зимбабве | 390 580 | 13 349 000 | 33 | Хараре |
| Коморы | 2 170 | 752 000 | 404 | Морони |
| Лесото | 30 355 | 2 125 262[6] | 62 | Масеру |
| Маврикий | 2 040 | 1 240 827 | 603 | Порт-Луи |
| Мадагаскар | 587 041 | 20 042 552 | 33 | Антананариву |
| Майотта | 374 | 208 783 | 558 | Мамудзу |
| Малави | 118 480 | 15 400 000 | 118 | Лилонгве |
| Мозамбик | 801 590 | 21 397 000[6] | 25 | Мапуту |
| Намибия | 825 418 | ~1 820 916[7] | 2,5 | Виндхук |
| Реюньон | 2 517 | 800 000[8] | 308 | Сен-Дени |
| Эсватини | 17 363 | 1 141 000 | 59 | Мбабане |
| Острова Святой Елены, Вознесения и Тристан-да-Кунья | 413 | 7 543 | 18 | Джеймстаун |
| Сейшельские Острова | 451 | ~80,699[5] | 178 | Виктория |
| Острова Эпарс | 38,6 | 56[9] | 1,45 | — |
| Южно-Африканская Республика | 1 219 912 | 43 786 828 | 39 | Блумфонтейн,
Кейптаун, Претория[10] |
Кунта икĕ раса халăхĕ тĕл пулать: негр евĕрлисем — Сахарăран кăнтăралла, европа евĕрлисем — çурçĕр Африкăра (арабсем) тата КАР (бурсемпе акăлчан-кăнтăрафриканецсем). Африкăра пурĕ 56 çĕршыв. Вĕсенчен чылайăшĕ Европа патшалахĕсен колонисем пулнă, ирĕклĕхе XX ĕмĕрти 50-60-мĕш çулсенче çеç çĕнтерсе илнĕ.
Унчен ирĕклĕхе Египет (1922), Эфиопи (1941), Либери (1847) тата Кăнтăр Африка Республики (1910) тухнă пулнă. Континентăн çурçĕрĕнче Испани çĕрĕсем — Сеута, Мелилья. Кунта ислам, христианлăх (католиксем, протестантсем, православсем, монофизитсем) тĕнĕсем сарăлнă.
Африкăри чи анлă сарăлнă чĕлхесем шутне араб, акăлчан, франци, суахили, конго, фульбе чĕлхисем кĕреççĕ.
Африка — планета çинчи чи шӑрӑх материк. Ҫакӑн сӑлтавӗ — материкӑн географи структуринче: Африкӑн мĕнпур çĕрĕ шӑрӑх ҫанталӑкра (субтропик шучӗпе) тата материк урлă экватор йӗрӗ каҫать. Шӑпах Африкӑра Ҫӗр ҫинче чи шӑрӑх вырӑн - Даллол.
Гвиней кӳлмекӗ вăта Африка ҫыранĕнчи районӗсем экваторăн пиҫиххи ярăмне кӗреҫҫӗ, унта ҫулталӑк тăршшипех чылай нӳрĕк ӳкет, ҫулталӑк вӑхӑчĕ улӑшăнмасть те. Экватор ярăмĕнчен ҫурҫӗрелле те, кӑнтӑралла та субэкватор ярамĕсем вырнаҫнӑ. Çулла нӳрӗк сывлӑш массисем (ҫумӑр сезонĕ) хуҫаланаҫҫӗ, хӗлле вара тропикри типӗ пассатсем (типӗ сезон) вĕреççĕ. Субэкватор ярăмӗсен ҫурҫӗр тата кӑнтӑр енчи тропик тӑрӑхӗсем вырнаҫнӑ. Вӗсенче нӳрĕк сахаллине пула вĕри температура тăрать, ҫакӑ вара пушхир патнелле илсе пырать.
Ҫурҫӗр енче Сахар пушхирӗ, кӑнтӑр енче — Калахар пушхирӗ, кӑнтӑр-хӗвеланӑҫ енче Намиб пушхирӗ вырнаҫнӑ. Материкӑн ҫурҫӗр тата кӑнтӑр вӗҫӗнче — субтропик тăрăхĕсем.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
