Магас

Магас (инг. Магас) — Ингуш Республикин тĕп хули, Раççей кăнтăр енче вырнаçнă. Чи çамрăк пурăнан вырăнсенчен РФ-н субъекчĕн центрĕ.

Хула Магас Ялав Герб Патшалăх РаççейРаççей Федераци субъекчĕ ИнгушетиИнгушети Хула округĕ Магас хули Координатсем 43°09′00″ с. ш. 44°49′00″ в. д.HGЯO{{#coordinates:}}: нельзя иметь более одной первичной метки на странице Пуçлăх Арсамаков Руслан[1] Никĕсленĕ 1994 Хула  Хула Лаптăк 12,63[2] çм² Центр çӳллĕшĕ 600 м Йышлăх 1340,54[3] çын/çм² Наци йышĕ ингушсем, вырăссем Этнохороним магассем Вăхăт тăрăхĕ UTC+4 Телефон кочĕ +7 8734 Автомобиль кочĕ 06 ОКАТО кочĕ 26 401

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Магас (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

Республика пĕлтерĕвпе хули, пĕр ячĕллĕ хула округĕ йĕркелет^[4].

Хула пуҫлӑхӗ Арсамаков Руслан^[5].

Этимологи

«Магас» ячӗ Кодзоев Н.Д. хайласа тупнӑ^[6]. Ҫапла ят Авалхи Аланин тӗп хули пекех.

«Магас» топонимӗре «Ма» сӑмахӗ «хӗвел» пӗлтерет^[7], слогпа «га»/«го» («ҫавракӑш», «диск») — «мага»/«маго» пӗлтерет «хӗвел ҫавракӑшĕ, хӗвел дискӗ». «С» саспалли сӑмахӑн вӗҫӗнче — «са» сӑмахӗрен — «ҫӗр, вырӑн» ингуш топоформанчӗ.

Ҫапла ӗнтӗ, «Магас» сӑмахӗ «ҫӗр, хӗвел вырӑнӗ», тата «хӗвел хули»^[8][9].

Географи

Магас Назраньран кӑнтӑр-хӗвелтухӑҫра 4 ҫухрӑмра, Ингушетипе Ҫурҫӗр Алани - Осети чиккирен 500 метртан вырнаҫнӑ. Хула Сунжа юханшывӗ инҫех мар вырнаҫнӑ, абсолютлӑ ҫӳллӗшӗ — тинӗс шайӗнчен 540 метртан - 600 метр таран. Магас мускав вăхăчĕн зонинче вырнаҫнӑ.

Кунҫул

Нарӑс, 23-мӗшӗнче 1994 ҫулта, Руслан Аушев, пӗрремӗш Ингушетин президенчӗ, Магас хулин пӗрремӗш чулне хывнӑ^[10]. Ака, 15-мӗшӗнче 1994 ҫулта, Борис Ельцин, пӗрремӗш РФ президенчӗ, "Ингуш Республикин тӗп хулин туни ҫинчен"^[11] указӗ алӑ пуснӑ. Ҫак кун "Магас хули кунӗ" пекех ирттерет. Ака, 3-мӗшӗнче 1998 ҫулта, Ингушетин Халӑх Пухӑвӗ - Парламенчӗ "Ингуш Республикин тӗп хулине ят пар — Магас хули ҫинчен"^[12] постановленине йышӑннӑ. Юпа, 31-мӗшӗнче 1998, пӗрремӗш объект - Президент керменӗ, ӑҫта Ингушетин Пуҫлӑхӗн Администрацийӗ вырнаҫнӑ, уҫса уяв иртрӗ. Унтан Ингуш Республикин Правительстви тата Ингуш Республикин Халӑх Пухӑвӗ - Парламенчӗ ҫурчӗсем уҫнӑ. Раштав, 20-мӗшӗнче 2000 ҫулта Раҫҫей Федерацийӗн Федераци Пухӑвӗн Федераци Канашӗн постановленипе № 149-ФС "Ингуш Республикин тӗп хулине ят пар — Магас ҫинчен"^[13] Федераци саккунӗ йышӑннӑ. Раштав, 26-мӗшӗнче РФ президенчӗ В.В. Путин ӑна алӑ пуснӑ. 2013 ҫулта хула варринче наци стилӗпе, ингуш традициллӗ башня пекех, 100 метрлӑ Килӗшӳ Башни тунӑ.

Халăх

Наци йышĕ

2010 çулхи Пĕтĕм Раççей халăх çырăвĕпе^[14]:

• ингушсем — 1961 çын (78,38 %)
• вырăссем — 406 çын (16,23 %)
• аварсем — 26 çын (1,04 %)
• ыттисем— 109 çын (4,36 %)

2020 çулхи Пĕтĕм Раççей халăх çырăвĕпе кунта малалла халăхсем пурăнаççĕ (халăхсем пĕчĕкрех 1 % тата урăхлă, «Ыттисем» сноскинче пăхăр)^[15]:

Халăх	Йыш, çын	Процент
Ингушсем	13 180	86,31 %
Вырăссем	1213	7,94 %
Ыттисем[16]	878	5,75 %
Пĕтĕмпе	15 271	100,00 %

Вĕренӳ

Ăслăлăх

• Ингуш Чах Ахриев ячĕллĕ гуманитарлă ăслăлăхсен ăслăлăх-тĕпчев институчĕ

Ăслă вĕренӳ шкулĕ:

• Ингуш патшалăх университечĕ (ИнгГУ) (Тĕп корпусĕ)

Шкулсем

• Лицей номер 1
• Лицей-ача сачĕ

Транспорт

Почта марки. Ингуш Республики

Хуларан 8 çухрăмпа Назрань чукун çул станцийĕ вырнаçнă, 33 çм — «Магас» аэропорчĕ, юнашар «Кавказ» автоçулĕ пур.

Хула общество транспорчĕ 2015 çулхи пуçланă тата кашни кунпа 7-рен 22-ччен сехетсенче ĕçлет^[17].

2017 çултан хулара велосипед çулчĕкĕ пур, паянхи велотакси (велокэб) ĕçлет^[18].

Фотогалерей

• 
  Магас, тунин пуçламăшĕ
• 
  Президент керменĕ
• 
  Республика Аллейĕ (сулахайран — Никита Хрущёвăн урамĕ). 2010 çул
• 
  Республика Аллейĕ (ингуш патшалăхне 80-çуллĕ тунă). 2010 çул
• 
  Ингуш Республикин Правительствин çурчĕ. 2010 çул
• 
  Магас хулин Администраци çурчĕ. 2010 çул
• Магас центрĕ. 2021 çул
  Магас центрĕ. 2021 çул
• 
  Магас Тауэрте курав, Аланин хапхинчен (2015)
• Ингуш паттăрĕн скульптури, хулари кĕрни хапхинче
  Ингуш паттăрĕн скульптури, хулари кĕрни хапхинче

Асăрхавсем

1. Исполняющим обязанности главы Магаса избран Руслан Арсамаков
2. Официальный сайт муниципального образования «Городской округ город Магас». История
4. Закон от 23 февраля 2009 года № 5-РЗ «Об установлении границ муниципальных образований Республики Ингушетия и наделении их статусом сельского поселения, муниципального района и городского округа»
5. Администрация. Глава города Магас.
6. «К проекту Федерального закона «О присвоении столице Республики Ингушетия наименования город Магас» «КонсультантПлюс»
7. инг. Малх - хӗвел
8. Кодзоев, Местонахождение и значение, 2001, с. 44
9. Исторический проект «Ингушетия:Исторические Параллели» АЛАНЫ в I—IX вв. (выр.). Ghalghay.com (2009-11-28). Тĕрĕсленĕ 9 Чӳк уйӑхӗн 2015.
10. Информационно-туристический портал «Точка на карте» Магас (выр.). Tochka-na-karte.ru. Тĕрĕсленĕ 9 Кӑрлач уйӑхӗн 2016.
11. вырӑсла "О строительстве столицы Республики Ингушетия"
12. вырӑсла "О наименовании столицы Республики Ингушетия — город Магас"
13. № 149-ФЗ «О присвоении столице Республики Ингушетия наименования — Магас»
14. Том 4. Таблица 04-04 Население Ингушетии по национальности и владению русским языком.
15. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года. Том 5. Национальный состав и владение языками. Таблица 1. Национальный состав населения Кабардино-Балкарской Республики, городских округов и муниципальных районов
16. Абазинсем (1), Аварсем (29), Агулсем (2), Адыгейсем (3), Азербайджансем (18), Алтайсем (3), Арапсем (1), Эрменсем (14), Балкарсем (39), Пушкăртсем (8), Белоруссем (5), Бурятсем (5), Грексем (3), Грузинсем (3), Даргинсем (21), Кабардасем (25), Казахсем (50), Калмăксем (16), Карачайсем (1), Корейсем (2), Кумыксем (1), Лаксем (16), Лезгинсем (42), Çармăçсем (5), Мордвасем (4), Нимĕçсем (1), Нухайсем (7), Осетинсем (31), Рутулсем (8), Словенсем (1), Табасарансем (15), Таджиксем (10), Тутарсем (30), Тывасем (5), Туркменсем (5), Удмуртсем (7), Украинсем (13), Черкессем (1), Чеченсем (51), Чăвашсем (33), Якутсем (1), Ытти халăхсене çырăнакансем (7), Халăха çырман çынсем (5), Çынсем, хăшпĕр çырăв лисчĕсенче халăх çырман (330)
17. В Магасе появился общественный транспорт.
18. В Магасе запустили велотакси на солнечных батареях // Интернет-газета «Ингушетия», 18.09.2017.

Литература

• Долгиева М. Б., Картоев М. М., Кодзоев Н. Д., Матиев Т. Х. История Ингушетии. — Ростов-на-Дону: Южный издательский дом, 2013. — ISBN 978-5-98864-056-1
• Заяц Д. В. — Магас — Город Солнца — новая столица Ингушетии. 2001
• Кодзоев Н. Д. — Местонахождение и значение названия аланской столицы города Магас. 2001
• Кодзоев Н. Д. — Археологические памятники Магаса. 2001
• Тхакахов В. Х. 2018

Каçăсем

• Магас Администрацийӗ
• Магас сайчӗ 2021 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 4-мӗшӗнче архивланӑ.
• Магас в энциклопедии «Мой Город»
• Современные фотографии города Магас
• Указ Президента Российской Федерации от 15.04.1994 г. № 788
• Постановление Совета Федерации ФC РФ О Федеральном законе «О присвоении столице Республики Ингушетия наименования — Магас»

Шаблон:Ингушети