Арçури (поэма)

Арçури — Михаил Фёдоров (1848-1904) чăвашла çырнă сăвăлла хайлав, классикăлла поэма. Ячĕ чăваш мифологийĕнчи арçури сăнарне палăртать. Хăшпĕр чухне асăннă поэмăна баллада тени те пулать^[2], анчах та ку урăхларах лаптăкра вырнаçнă тата аяларах шайри ăнлав. Эппин кунта нимĕнле хирĕçӳлĕх те çук^[3][4][5].

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Арçури (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

Арçури
Арçури
Жанр:	поэма
Автор:	Михаил Фёдоров
Тăван чĕлхи:	чăваш
Хайланă çул	1884
Пичетленĕ:	1908
Уйрăм кăларăм:	1955, 1978, 2000
Куçару:	вырăсла (темиçе хут та) куçарнă, акăлчанла Питер Франс кĕскетсе куçарнă[1], ытти чĕлхесене куçарни-куçарманни паллă мар

Вăрманта арçури сăнарлă ÿснĕ йывăç

Поэмăна çырнин тата вăл халăхра сарăлнин историйĕ

Чылай вăхăт хушши асăннă хайлава 1879 мĕш çулта çырнă пуль тесе шутланă^[6].

1879-мĕш çулхи çуркуннепе çулла вăхăтĕнче, хăй килте пурăннă чух, «Арçури» баллада çырать.

Паянхи кун, Геннадий Юмарт тĕпчевĕсем хыççăн^[7], 1884-мĕш çулта хайлани паллă.

Илле Тăхти (1889-1938) çапла аса илни пур:

Çав ман Ехвин юлташах хăйĕн куккăш патне сăра ĕçме чĕнме кайсан, "Арçури" сăввине çырса килчĕ. "Арçурине": "Хĕвел ансан Хĕветĕр, эсир уна пĕлетĕр..." — тесе вуласа кăтартачĕ те хутне каллех хăй кĕсйине персе чикетчĕ. "Арçурине" Ехвинтен çырса илсе пулмарĕ. "Пĕр çăмартапа пĕр кăранташ парсан хамах сана ку сăвва çырса парап", — тетчĕ вăл. Ехвинпе эпир хамăр ялта шкулта пĕрле вĕренеттĕмĕр, иксĕмĕр унпа класра юнашар лараттăмăр".^[8]

Палăрăннă тăрăх, çак пĕчĕк асаилӳре 1908-мĕш çулчченхи ĕçсем çинчен сăмах пырать. Вăл вăхăтра поэма пичетленсе тухайман-ха, апла пулин те, куратпăр ĕнтĕ, ун пирки Ехвин тата Илле йышши "шĕвĕрккесем" те пĕлеççĕ.

Пичетленичченхи алçырусем сыхланса юлни те поэма халăхра еплерех сарăлнине ĕнентерӳллĕн çирĕплетет. Тепĕр енчен, 1908-мĕш çул тĕлне Михаил Фёдоров хăй вилнĕ пулнă ĕнтĕ. Эппин, халăхра анлă сарăлман пулсан, вăл тĕле унăн тексчĕ Чĕмпĕрти анталогие кăларакансем патне çитеес те çукчĕ пуль.

«Пур йышши тӗшмӗше тӑрӑхлавлӑ / «Арҫури» сарӑлать хутсӑрах – чарма ҫук», – ҫырнӑ Петӗр Хусанкай «Шелепи шерепи» поэмӑра^[9]. Хутсăрах та сарăлнă пуль хăш чухне, анчах та, куратпăр ĕнтĕ, çапах та сарăласси ытларах хут урлă (хутпа, алçырусемпе) пулса пынă.

Текстăн канонла вариантне ăсталас ыйту

"Арçури" поэмăн авторĕ Михаил Фёдоров

Ыйту мĕнре иккенни ак çак танлаштаруран аван курăнать. Калăпăр, "Нарспи" поэмăн текстне пĕртен-пĕр çăлкуç тăрăх палăртаççĕ: ку вăл — 1908 мĕш çулхи кĕнеке (антологи). Асăннă кĕнекерех "Арçури" поэмăн тексчĕ те пур. Анчах та вăл уншăн пĕртен-пĕр çăлкуç мар. Михаил Фёдоров хайлавĕн тексчĕн ытти варианчĕсем те сыхланса юлнă. Эппин, хăшне-ха паян "чи тĕрĕсси" тесе шутламалла? Кун пек ыйтусем çине текстологи текен ăслав çеç тивĕçлĕ хуравсем пама пултарать.

Вара çав хуравсене тупсан тĕп (канонла) текст йĕркеленет.

Текст çăлкуçĕсем (вариантсем)

• Даниил Филимоновра упраннă алçыру, — 1900-мĕш çул тĕлнелле ăна Н.И.Ашмарина ярса панă.
• Чĕмпĕрте 1908-мĕш çулта пичетленсе тухнă вариант^[10]

Кунта икĕ çăлкуçа асăннă. В.Г.Родионов вара мĕнпурĕ пилĕк çăлкуç пурри пирки калать. В.П.Станьял ултă çăлкуç тени пур.

Çав çăлкуçсене еплерех пуçтарасси-майлаштарасси пирки тĕрлĕ шухăш пулнăран тата ытти сăльавсене те пула, поэмăна тĕрлĕ текстпа кун çути кăтартаççĕ.

Поэмăна пичетленĕ чухне час-часах сиктерсе хăваракан фрагментсем

1
Автан автать, тул çутăлать,
Праскав инке çанăх ал<л>ать,
Пет<ĕ>р пичче çил<л>енет.

2
Лапка-лапка юр çăвать,
Шулап пуçне шуратать.

3
Ачасене юратса,
Вăрăм юмаха кĕскетсе,
Юри сыртăм юрлама
Качча каяс хĕрсене,
Питĕ хÿхĕм вулама
Хут вĕреннĕ çынсене,
Урнă йыт пек улама
Улах ларан хĕрсене..
Эпĕ çыртăм саввине,
Эсир тупăр юррине.
Атал хушшĕнче, анатра,
Хăмăш й<у>рлать, хурланать,
Вăйлă çилпе хумханать

Çавăнпа пĕрлех чылай чухне хушса хуни те пулать: поэмăн эпиграфĕ хыççăн нихăш çăлкуçра та "ваттисен сăмахĕ" тени çук пулин те, çавна кĕртсе яраççĕ.

Канонлас тени поэмăн хăш йĕркисене тата хăш тĕле кĕртессине çеç мар, уйрăм сăмахсене еплерех çырассине те пырса тивет.

Тытăмĕ тата сюжечĕ, жанр уйрăмлахĕсем

Поэма тексчĕ темиçе блокран тăрать. Çав блоксем калăпăшĕпе те, шалти çеммипе те пĕр-пĕринчен самаях уйрăлса тăраççĕ. Çакăн пек блоксенчен кашнине Николай Иванов (Микки Микули) юхăм çавра е тирада тет^[11]. Асăннă блоксен шалти тытăмĕ те пĕр тикĕс мар темелле: састашсем мĕнле йĕркеленни тĕлĕшпе те, сыпăксен шучĕпе те: кашни йĕркере, тĕпрен илсен 7-шер сыпăк, анчах ытлараххи те пĕрре мар тĕл пулать. Çавна май, çирĕп изосиллабизм çуккине кура, поэма виçине "силлабика" теме те хĕн. Кăштах ирĕклĕ сăвă еннелле сулăнни сисĕнет.

Сăнарсем

Арçури — халапла сăнар. Хĕветĕр — хресчен. Кириле, Карчăк Микули, Лавраç пичче — хресченсем, Хветĕр юлташĕсем. Якур пичче — куштанрах çын. Энтри — чухăн, кĕлмĕç, çапкаланчăклăх еннелле сулăннă çын, Праскав, Петĕр — ял çыннисем, арăмĕпе упăшки пулма кирлĕ. Çавăн пекех уйрăммăн асăнкаланă: Хветĕрĕн арамĕ, ывăлĕ, хĕрĕ тата урăххисем те. Анчах та вĕсене сăнарсемех темелле мар.

Çав вăхăтрах калавçă сăнарне те сиктерсе хăварас марччĕ.

Урăх чĕлхесене куçарни

Чăваш кĕске энциклопедийĕнче çапла каланă^[12]:

Ҫӑлкуҫри текст(выр.)  

Переведена на англ., итал., немец., франц. и др. языки.

<Куçару: Акăлчан, итальян, нимĕç, хранццус тата ытти чĕлхесене куçарнă.>

Паллă ĕнтĕ, акăлчанла куçарни чăнах та пур. «Итальян, нимĕç, хранццус тата ытти чĕлхесене» илес пулсан вара, информаци сахалтарах. Çапах та çакна «тĕрĕс мар» тесе тÿрех çапса ан хуçăр, мĕншĕн тесен энциклопедири статья авторĕ, тем те пĕлекен В. П. Станьял, çавна ним чухламасăрах кĕртсе яман ĕнтĕ.

Вырăсла куçарусем

Поэмăна вырăсла чăн малтан куçаракансенчен пĕри Михаил Сироткин пулнă. Вăл 1947-мĕш çулта "М.Ф.Фёдоров" ятпа Шупашкарта тĕпчев ĕçĕ кăларнă. Ятарласа çав кĕнеке валли ăсталанă та ĕнтĕ хăйĕн куçарăвне. 1960, 1978 çулсенче Николай Евстафьев куçарни пичетленнĕ. Кайран 2000 çулта хайлава Чăваш патшалăх ăслăлăхĕсен институчĕ халăх патне çитернĕ. Вырăсла куçарăвне Çеçпĕл Мишши премийĕн лауреачĕ, паллă сăвăç Анатолий Смолин тунă^[13]. Поэмăн ятне асăннă куçарусенче пуринче те "Леший" тесе палăртнă. Пичетленнĕ тепĕр куçарура вара^[14] вырăсла ят "Арзюри".

Поэмăн тата ытти вырăсла куçарăвĕсем пурри пирки те калаççĕ хушăран. Анчах та вĕсем пичетленсе тухнă-ши е çук-ши — ку паллă мар.

П.Добрынинăн "Леший" журналти ӳкерчĕкĕ (1906)

Вырăсла куçарусенчен пĕри^[14]

АРЗЮРИ

Домосед собрался в путь —
Непременно жди пургу.

Сей селянин вам знаком:
Раз Хеведер вечерком
Заложил конягу-клячу,
Хлеба ломоть взял в придачу
И поехал, без чудес,
По дрова в дремучий лес.
От поездки, не юля,
Отказался Мигула.
У него беда: жена
Целый год уже больна.
Он сказал, что от молений
Проку мало и не внемлет
Киреметь. А потому
Собрался в путь-дорогу
Далёко от порога:
В Ижеке жеребёнка,
Помолившись Мигул-богу,
Надо в жертву принести.
Пригласил бы Кириле —
Нынче нет его в селе.
Да и дядюшка Лаврась
Рекрутов повёз вчерась.
Разгорается восток...
К непогоде, знаем толк.
Над кладбищем вьются тучи:
К Хаямату, видно, мчатся.
Лес гудит, шумит дремучий,
Стонет каждый куст, качаясь.
Целый мир вокруг дрожит,
А дорожный конь храпит.
— Не храпи, конь вороной,
Вяза пугаться не стоит...
Еле плетётся бедняжка:
Кляче, наверное тяжко:
Коль кормить ржаной соломой,
Добрый конь — и тот устанет.
Весною, всем известно,
Дороги ненадёжны.
Закидывает сани
То в левый бок, то в правый.
Вот мы с моим вороным
Возле оврага стоим.
А тот глубок и берег крут,
Положе нет уклона тут.

Кто идёт сквозь сумрак ночи,
Хоть убей, не видят очи.
То ли леший, то ль шайтан?
Иль разбойник? Иль верста?
Он ломает с треском палки,
Про себя бормочет байки.
Разным посвистом свистит!
Вороной, пугливый очень,
Глянь, несётся что есть мочи.
Леший тоже скачет следом,
заливаясь тихим смехом.
С пути сбивает он коня,
Кружит назло по сторонам.
Смотри-ка, леший снова
Хохочет и играет,
Черёмушник ломает.
Вот поближе прискакал,
Пополам дугу сломал!
Сам, как старец, с бородой,
Пучеглаз и длинноног,
На башке рога торчат.
В Ургас-Кушкинском лесу
Ходит вдоль и поперёк,
Завывет словно волк.
Дует, плюет и щекочет,
Видно, нас убить он хочет!
Пучеглазый вдруг татарским
Обратился ямщиком:
На тройке удалой летит,
Под ним земля дрожит, гудит!..
— Ах, Туро, помилуй, Туро, не бросай,
Ты меня оберегай!
Пигамбар, наш покровитель,
Своего пса обуздай!
Неужели леший хочет,
Чтоб я умер на дороге?
Неужели он хохочет,
Чуя, что пртяну ноги?
Умереть бы не в пути,
А в своей избе, тогда
Похоронят по-людски,
По-людски поминки справят.

Богатый человек умрёт —
Нажитый мул оставляет.
Коль знатный человек умрёт —
Оставляет славное имя.
Я ж умру — оставлю что?
Тестя дочь всю жизнь будет
Горе мыкать и страдать!
Дети недозрелы и наивны,
Не сумеют матери помочь...
Кто потом согреет лаской сына?
Кто потом согреет лаской дочь?...
Лучше быть усохшей веткой,
Чем несчастным сиротою.
Сдунет пусть осенний ветер
Ветку с ддерева родного.
И её ручей весенний
Унесёт с печальной песней
До мельничного пруда...

А леший всё мелькает,
Мне сердце надрывая...
Возле Таронвара веглом
Схожим стал с солдатом беглым.
У Виснера оказались —
Стал покойницей-старушкой.
Позади Виснер остался —
На овцу он стал похожим.
Позже леший небывалый,
Ускакав от нас подальше,
Превратился вмиг в дворняжку!
Но она пропала — глянь-ка! —
Возле мельницы-ветрянки.

Как будто светает, так что вот-вот
Где-то в деревне петух запоёт.
А тётя Праскав, не глядя на рань,
Хлопоча по дому, выйдет в чулан,
Хоть этому вовсе не рад дядя Педер...

Идёт пушистый белый снег, —
Дом опорошенный стал сед!
Идёт пушистый белый снег, —
Но рядом — зайца свежий след.
Вороной конь, не храпи:
Ведь деревню Идельмес
Позади оставил.
Значит, нам не страшен лес,
А овраг — подавно.
Хоть раскатиста дорога,
На душе уже спокойно!
Как проехали Чибер-Уй,
Оказались снова в чаще.
Но сей лес красив и строен,
Восхваленья он достоин.
Превосходны ели, сосны,
Словно на подбор берёзы.
Вот эта рябина ветвиста —
Пожалуй, на вилы годится.
Тот стройный вяз, ей-богу,
Пошёл бы на оглоблю!
Дуб старый изувечен:
Видать, гулял тут ветер.

Кто он, леший, что в овраге
За деревней обитает?
Молва людская говорит,
Что леший раньше был старик
И звался тот старик Эндри.
Как-то летом иль весною,
Запрягши башкирску лошадь,
По лесной дороге гордо
Мчался дядюшка Ягур.
Тот Эндри, что ныне леший,
Неизвестно, чем ведомый,
В это время плёлся пеший,
Словно позабыв о доме.
Трубку он курил степенно, —
Будучи со слабым зреньем,
Под коня попал — и помер.
Так погиб Эндри, несчастный!
В этот день старик из дому
Выходил, видать, напрасно.
Ну зачем бродить ему,
На ночь глядя, одному?..
Братец, жизнь у нас такая:
Бедность, нищета кругом.
Хлеба нет — и ты шагаешь
К богачу с пустым мешком.
Чтобы подати внести,
Землю исполу сдаёшь,
А хушпу в заклад несёшь.
Коль совсем уж невтерпёж
Озимь с корня продаёшь...
А потом, глянь, и недолго
По миру идти с котомкой...

Холщовые штаны, лычина да лубок —
Имущество Эндри, которое дал Бог!

Убедился я, недаром
Говорит народ, что рядом,
За деревней, обитает
Дух лесной, который воем,
С новолунием, весною,
Нашенских людей пугает.
Эти строки посвящаю,
Адресую милым детям.
И, понятно, сокращаю
Длинный сказ, хотя он этим
Теряет многое... Но всё ж
Это может распевать
На посиделках молодёжь,
А всяк умеющий читать
Приятно время проведёт.

Окончен труд. К стихам мотив
Теперь попробуйте:
На Волге, у воды растущий,
Поёт камыш, печалится
И на ветру качается...

Ку куçару çумне çакншкал ăнлантарусем хушмалла: асăнакан çырман ячĕ "Тăвар варĕ", "веглом" тени — куçаруçăн "неологизмĕ" (арçурие пĕлтерет), "Хурăншур" текен топоним куçарăва кĕреймесĕр юлнă, çавăн пекех Карчăк Микулине те "Мигула" тенипех çырлахнă.

Акăлчанла кĕскетсе куçарни^[1]

Питер Франс куçаруçă

ARZYURI THE WOOD DEMON
(extract from the ballad)

When the stay-at-home comes out
There will be a storm.
(folk saying)

... The Eastern sky grows red,
The fine weather is breaking,
Black clouds are racing.
From the graveyard they rise up
And vanish into nothing!
The black wood is raging,
The black horse snorts.
- Don't snort, black horse,
Why fear the elm tree?
And look at him, good friends,
He jogs along somehow;
Feed him with rye straw
And the good horse soon grows tired.
The rascal, he's not pulling,
Hardly moving his legs.
The road is bad in spring;
On our left hand there's a bump,
On our right a deep hollow,
On all sides pits and ruts,
Where can we find a flat place?
It's pitch dark, you can't see,
Can't make out what's over there ­
Mile-post, devil or wood demon,
Or some spirit or a robber.
The soul quakes, the heart trembles,
From the crown of the head come fumes.
Like a man it whistles 'shevyk',
Something mutters and grumbles,
Something crushes and crashes -
The wood demon at his tricks,
Telling stories, talking nonsense,
Leading poor folk astray,
Mixing up all the distances.
Look, now you can see him:
Whirling like a whirlwind,
Breaking branches of bird cherry,
He leaps up from the hollow,
Breaks the shaft bow in two pieces.
Like an old white-bearded man
With the horns of a goat,
Pop-eyed and long-legged,
He races up and down
In the Urkhas-Kushak wood.
Like a mad dog he rages,
Puffs, spits and pushes you
Or tickles you to death.
Or he harnesses the horse,
And transformed into a Tatar,
He shakes the earth galloping,
Makes earth tremble with his shouts.
God have mercy, don't leave us,
Defend your creation!
God Pikhambar, our protector,
Call your dog to order.
Must we die here on this road?
Better die when you reach home,
Better die a proper death,
Live till senile old age
And die in your own bed.
If I died a peaceful death,
They would say: 'He was no kitten',
And quietly, not hurrying,
Setting all things in order,
Would give me an ancient burial.
The rich man dies, his wealth remains,
The good man dies, his name remains,
If I die now, what will remain?
My wife, my dark-skinned wife
Will remain behind to grieve.
My little foolish children
Have never yet held a plough.
Who will look after my son?
Who have pity on my daughter?
Better than be an orphan
To become a dead branch
Blown off by the autumn wind,
Blown away over the field
And vanish in the mill pond . . .

Çыравçăсемпе ытти паллă çынсем поэмăна хаклани

Петĕр Хусанкай çапла çырнă:

...пур йышши тĕшмĕше тăрăхлавлă
"Арçури" сарăлать хутсăрах — чарма çук.
Кам пĕлет, тен, пытаранчĕ пуль "Калевала"
Çав Хĕветĕр Михалипеле çавăн чух!^[9]

Ак тата Митта Ваçлейĕ каласа хăварнисем:

Чăваш поэзийĕн ытарми илемĕпе ("Арçури", "Нарспи" произведенисемпе) паллашни пуçăмра хам вăя виçсе пăхма хĕтĕртекен шухăш хускатрĕ...^[15]

Иван Никонорович Михайлов, çурттăвăм ертсепыравĕн пуçлăхĕ, Комсомольски районĕнчи Хирти Сĕнтĕрте çуралса ÿснĕскер мĕн каланине кăтартни^[16]:

Иван Никонорович хăй каланă тăрăх — литературăпа яланах кăсăкланнă. Ача чухне Михаил Федоровăн «Арçури» балладине алăран яман,

М. Ставский шучĕпе^[2], М. Ф. Фёдоровăн «Арçури» поэми

хăй хыççăнхи ăрусемшĕн классикăлла тĕслĕх пулса тăнă.

Вуламалли

• Вдовина И. Г., Егоров Н. И. «Арçури» балладăри ятсем. / Ленин ялавĕ. — 1983 (хăш уйăхра хăш кунта иккенĕ халлĕхе паллă мар).
• Вдовина И. Г., Егоров Н. И. М. Ф. Фёдоров тата унан «Арçури» баллади: (Çуралнăранпа 135 çул çитнĕ май). / Ленин ялавĕ. — 1983. Август 25, 27.
• Вдовина И. Г., Егоров Н. И. «Арçури» сукмакĕпе... (М. Ф. Фёдоров çуралнăранпа 135 çул çитнĕ тĕле) — 1983. Сентябрь 29, октябрь 1.
• Вдовина И. Г., Егоров Н. И. М. Ф. Фёдоров тата унан «Арçури» баллади. / Октябрь ялавĕ. — 1983. Ноябрь 19, 22, 24.
• Долгов В. М.Ф. Федоров «Арçурине» уйрăм кĕнекепе кăларнă май пĕр-ик сăмах // Ялав. – 1956. – № 6. – С.30-32
• Родионов В.Г. Михаил Фёдоров: "Арçури" ăнлантарăвĕ. Шупашкар, 1999, 76 С.
• Фёдоров В. "Арçурие" тепре вуланă май. /"Хыпар" хаçат, 1998, чӳк, 4.
• Хлебников, Г. Я. Первое произведение классики чувашской литературы / Г. Я. Хлебников // Изв. Нац. акад. Чуваш. Респ. – 1997. – № 6. – С. 61–70.
• Воробьев, М. Н. О звуке и цвете в поэме М. Ф. Федорова «Арзюри» / М. Н. Воробьев // Ашмаринские чтения. – Чебоксары, 2007. – С. 379-387.
• Арланова, Е. «Эсир ăна пĕлетĕр...» / Е. Арланова // Хыпар. – 2008. – 11 раштав. – С. 4.
• А<тнер>.Х<узангай>. <Текст поэмы "Арçури" в чувашской словесности с самого начала своего появления и распространения в списках стал культовым.> // // Халăх шкулĕ — Народная школа. 2003. — №4. — С.105.
• Юмарт Г.Ф. "Арçури" поэма мĕнпе вĕçленет? — Статья хăçан тухнине халлĕхе тупса палăртман, анчах пысăк пулаяслăхпа "Хыпар" хаçатра пуль темешкен май пур.
• Федотова Е.В. Жизнь и творчество классика чувашской литературы Михаила Фёдорова // Халăх шкулĕ. - 2020. - Утă-çурла. - № 4. - С. 52-57.

Асăрхавсем

1. AN Anthology of CHUVASH poetry. FOREST BOOKS. London & &ston POETRY An Anthology Compiled and Introduced by Gennady A ygi Translated by Peter France UNESCO — 1991
2. Ставский, Михаил. «Арçури» балладăн реализмĕ. // Тăван Атăл, 11 № (ноябрь), 1988, с.71-73.
3. Баллада / Толковый словарь Даля. В.И. Даль. 1863-1866.
4. Баллада / Словарь литературоведческих терминов.С.П. Белокурова. 2005.
5. 1988, с.71-73.mic.ru/277/поэма Поэма / Словарь литературоведческих терминов. С.П. Белокурова. 2005.(ĕçлемен каçă)
6. Аноним. М. Ф. Фёдоровăн «Арçури» баллади. // Чăваш календарĕ. 1959. — с.48. (Аноним тени кунта М. Я. Сироткина пĕлтерме пултарать).
7. Г. Ф. Юмарт, тĕпрен илсен, Д. Ф. Филимоновран килекен çăлкуçсем çине таяннă.
8. Илле Тăхти. Поэзи. Проза. Публицистика. Шупашкар, 1979. — 318 с.
9. Петĕр Хусанкай. Суйласа илнисем. 2-мĕш том. Шупашкар, 1970. — 158 С.
10. Пичете хатĕрленĕ чухне пĕр-пĕрне çывăх икĕ текстпа усă курнă (Революцичченхи чăваш литератури. Текстсем. I том. Шупашкар, 1984. — 439 С.).
11. Иванов Н.И. Чăваш сăвви. Шупашкар, 1977. — 133-138 С.
12. «АРÇУРИ» – мифологизированая лиро-эпическая поэма М.Ф. Фёдорова
13. Арçури — Леший. Чăвашла тата вырăсла. Шупашкар, 2000. 2022 ҫулхи Ака уйӑхӗн 19-мӗшӗнче архивланӑ.
14. Михаил Фёдоров. Арзюри. Перевёл с чувашского Элли Илле. // Халăх шкулĕ — Народная школа. 2003. — №4. — С.105-107.
15. Митта Ваçлейĕ. Пурнăçĕпе пултарулăхĕ. Шупашкар, 1974. — 3 С.
16. Смирнова, Надежда. Юрату хăвачĕ иксĕлми. — «Хыпар», 27.07.2016.

Каçăсем

• Е.Ф.Арланова. Ырă ячĕ ĕмĕр-ĕмĕр упранĕ. Публиковаци: 28, ноябрь, 2008 ç. — Чăваш Ен Кĕнеке палатин сайчĕ.
• Наумов, Никифор. Тăвар вăрри. «Арçури» халапа аса илсе. — 18 Июн, 2014 | Хыпар |
• М.Фёдоровăн "Арçури" поэмипе чăваш литературин урокне ирттересси.(ĕçлемен каçă)
• 1978-мĕш çулхи кĕнекери "Арçури" поэмăн тексчĕ.(ĕçлемен каçă)
• "Арçури" поэмăн "Хыпарта" (2 Jul, 2015) тухнă тексчĕ.
• Урок по теме "Михаил Федоров. Своеобразие поэмы "Леший": жанровые особенности, композиция, средства выразительности, значимость произведения"
• https://vk.com/wall1909420_10053?w=wall1909420_10053 (Мария Готлиб социалла тетелте «френдсемпе» «Арçури» пирки сăмахлани).