Тутарсем

Тутарсем (тăван ячĕ — тут. татар, tatar, нум. х. татарлар, tatarlar) — Раççейĕн европа пайĕн вăта облаçĕсенче, Атăлçире, Уралçумĕнче, Çĕпĕрте, Казахстанра, Вăтам Азире, Синьцзянра тата Инçет Тухăçра пурăнакан тĕрĕк халăхĕ.

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Тутарсем (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

Тутарсем
Ӳкерчĕк:Salih Saydashev.jpg Габдулла Тукай • Хади Такташ • Галиаскар Камал • Гаяз Исхаки Садретдин Максудов • Юсуф Акчурин • Муса Джалиль • Салих Сайдашев Сара Садыкова • Рашид Вагапов • Габдулхай Ахатов • Марат Сафин • Руслан Нигматуллин • Алсу
Тăван ячĕ	Татарлар
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ
Пурӗ: 7 млн. яхăн[1] Раççей Федерацийĕ:  5 310 649 (2010 çыр.)[2] Тутарстан: 2 012 571 (2010)[2] Пушкăртстан: 1 009 295 (2010)[2] Челепи облаçĕ: 180 913 (2010)[2] Ăренпур облаçĕ: 151 492 (2010)[2] : 149 873 (2010)[2] : 149 043 (2010)[2] Шаблон:Свердловск облаçĕн ялавĕ: 143 803 (2010)[2] Самар облаçĕ: 126 124 (2010)[2] Перĕм Ен: 115 544 (2010)[2] Хантă-Манси автономи тăрăхĕ — Югра: 108 899 (2010)[2] Тĕмен облаçĕ [[]] (кăнтăр енĕ): 102 587 (2010)[2] Шаблон:Чулхула облаçĕн ялавĕ Чулхула облаçĕ: 44 103 (2010)[2] Узбекистан: 324 080 (2002) [3] - 665,000 (2002) [4] Казахстан: 204 229 (перепись 2009)[5] Караганда облаçĕ: 34 215 (2010)[6] Алма-Ата: 25 619 (2010)[6] Тухăç Казахстан облаçĕ: 21 780 (2010)[6] Кăнтăр Казахстан облаçĕ: 21 429 (2010)[6] Кустанай облаçĕ: 16 706 (2010)[6] Павлодар облаçĕ: 15 532 (2010)[6] Украина: 73 304 (перепись 2001)[7] Донецк облаçĕ: 19 161 (2001 çыр.)[7] Шаблон:Крым ялавĕ Крым АР: 11 090 (2001 çыр.)[7] Туркменистан: 62 000[8] Кăркăсстан: 31 491 (2009 çыр.)[9] Бишкек: 12 712 (2009 çыр.)[10] Чуй облаçĕ:  6 482 (перепись 2009)[11] Азербайджан: 25 900 (2009 çыр.)[12] Баку: 25 171 (2009 çыр.)[12] Турци: 25 000[8] Таджикистан: 19 300 (2000 çыр.)[13] Израиль:15 000 АПШ: 11 000[8] Китай: 7400[8] Беларуç: 7316 (2009 çыр.)[14] Грузи: 3300[8] Литва: 3235 (2001 çыр.)[15] Молдави: 2800[8] Латви: 2739 (2010)[16] Эстони: 2445 (2010)[17] Афганистан: 500  (2005) [18] Польша:  495 (2002 çыр.)[19]
Чĕлхе	тутар, вырăс тата ур.
Тĕн	ислам (суннизм), православи, атеизм тата ур.[20]
Расă тĕсĕ	ытларахăшĕ европеоидсем, сахалрахăшĕ монголоидсем
Кĕрет	Тĕрĕк турачĕ    Кăпчак ушкăнĕ     Атăлçи кĕçĕн ушкăнĕ
Этнос ушкăнĕсем	хусан тутарĕсем, мишерсем, кряшенсем, çĕпĕр тутарĕсем, аçтăрхан тутарĕсем, касимов тутарĕсем, поляк-литва тутарĕсем
Пулса кайни	пăлхарсем, половсем, пăртассем, финн-укăрсем

Раççейри тутар халăх йышĕ 5554,6 пин çын (2002 çулхи халăх çыравĕпе) — Раççейре пурăнан халăхăн 3,83 %^[21]. Раççей Федерацинче йышĕпе иккĕмĕш вырăнта (вырăссем хыççăн). Виççĕ тĕп этнотерритори ушкăна: атăл-урал тутарĕсем, çĕпĕр тата аçтăрхан, хăш чухне поляк-литва тутарĕсене те палăртаççĕ, пайланаççĕ. Тутарсем Тутарстан Республикин çурринчен ытларах пайĕ (52,9 %, 2002 çулхи çыравпа^[22]). Тутар чĕлхи алтай çемьинчи тĕрĕк ушкăнĕн кăпчак кĕçĕн ушкăнне кĕрекен чĕлхе, унăн виççĕ диалект: анăç (мишер), вăта (хусан-тутар) тата тухăç (çĕпĕр-тутар). Тутарсен ытларах пайĕ мăсăльман сунит тĕнне ӗненет, пӗчӗк пайĕ — кряшенсем — Православине ӗненеҫҫӗ.

Йăла

Тутар йăлине кĕнĕ кил-çурт — пураллă, урамран картишпе уйăрнă пӳрт. Пӳртĕн мал енне тĕрлĕ тĕслĕ ӳкерчĕксемпе илемлетнĕ. Аçтăрхан енчи тутарсен, ытларах енĕпе хирте пурăннă йăла юлнипе, çулла пурăнмашкăн юртăна усă курнă.

Çавăн пекех пăхăр

• Çĕпĕр тутарĕсем

Вуламалли

Энциклопеди словарĕсем тата хыпар кĕнекисем

• Народы мира: Историко-этнографический справочник / Тĕп ред. Ю. В. Бромлей; Ред. коллеги: С. А. Арутюнов, С. И. Брук, Т. А. Жданко и др. Институт этнографии АН СССР имени Н. Н. Миклухо-Маклая. — М.: Совет энциклопедийĕ, 1988. — 100 000 экз. (куçар.)
• Народы России: Энциклопедия / Тĕп ред. В. А. Тишков; Ред. коллеги: В. А. Александров, С. И. Брук, Н. Г. Волкова тата ур.. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1994. — С. 320-331. — 480 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-85270-082-7 (куçар.)
• Хайруллин Г. История татар 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 6-мӗшӗнче архивланӑ.
• Баяр А. Тайная история татар 2007 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 27-мӗшӗнче архивланӑ.
• Имамов В. Запрятанная история татар 2012 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ.
• Ишболдин Б. Очерки из истории татар 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 6-мӗшӗнче архивланӑ.
• Исхаков Д. Татарская нация: история и современное развитие 2011 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 22-мӗшӗнче архивланӑ.
• Римзиль Валеев. Татары у себя дома 2011 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ.
• Фәхретдинов Р. Татар халкы һәм Татарстан тарихы 2019 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 16-мӗшӗнче архивланӑ. (Татарский народ и история Татарстана, на татарском языке)
• Ибятов Ф. М. Тохтамыш и Тимур
• Проблемы консолидации татарской нации 2019 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 18-мӗшӗнче архивланӑ.
• Фотографии татарского народа в фондах Кунсткамеры. Вся информация защищена, использование в сторонних ресурсах недопустимо, только ссылки на сайт МЭА 2012 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 22-мӗшӗнче архивланӑ.

Асăрхавсем

1. Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries
2. Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
3. Этнический атлас Узбекистана. Ташкент — 2002 г.
4. Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries
5. Итоги переписи населения Казахстана 2009 г.
6. Численность населения по областям, городам и районам, полу и отдельным возрастным группам, отдельным этносам на 1 января 2010 года
7. Всеукраїнський перепис населення 2001 (русская версия)
8. Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries
9. Численность постоянного населения Кыргызской Республики по национальностям
10. Перепись населения Киргизии 2009. Бишкек
11. Перепись населения Киргизии 2009. Чуй облаçĕ
12. Ethnic composition of Azerbaijan 2009
13. Итоги переписи населения Таджикистана 2000 года: национальный, возрастной, половой, семейный и образовательный составы
14. Белстат. Предварительные итоги переписи 2009
15. Национальный состав населения Литвы. 2001 çыр.
16. Распределение населения ЛР по национальному составу и государственной принадлежности на 01.07.2010. (латыш.)
17. Национальный состав населения Эстонии. 2010
18. Joshua Project - Tatar Ethnic People in all Countries
19. Национальный состав населения Польши. Перепись 2002
20. Каариайнен Киммо, Д.Е.Фурман. Татары и русские - верующие и неверующие, старые и молодые. // Вопросы философии. - 1999. - №11. - С. 68-80.
21. Результаты всероссийской переписи населения 2002 года. Национальный состав. (2003). Тĕрĕсленĕ çĕртме, 5 2008. 2008 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 2-мӗшӗнче архивланӑ.
22. Пĕтĕм Раççейри халăх çыравĕ, 4-мĕш том 2012 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.; Национальный состав населения Республики Татарстан: Статистический сборник по итогам Всероссийской переписи населения 2002 г, том 4/Комгосстат РТ — Казань: Издательский центр Комгостстата РТ, 2004, С.13.