From Wikipedia, the free encyclopedia
Roma (italyanca ) yani Ruma ve Uruma — İtaliyanıñ paytahtı ve eñ büyük şeeri. Latsio regionınıñ memuriy merkezi ve aynı adlı Roma territorial birlemi, vilâyetke teñeştirilgen. Tiber özeni üstünde yerleşken. Roma territoriyasınıñ bir qısmı Vatikan kvazidevletine aittir.
| şeer
Roma/Ruma/Uruma 
Vikianbarda Roma/Ruma/Uruma |
753 m. e. senesi qurulğan Roma Avropanıñ eñ qadimiy şeerlerinden biri, qadimiy tsivilizatsiyanıñ paytahtıdır. Atta qadimiy devirlerde (m.e. III asır) Romağa «Ebediy Şeer» (latince ) dey ediler. Romanı böyle adlandırğan birincilerden biri romalı şairi Albius Tibull (m.e. I asır) öz ekinci elegiyasında edi. Romanıñ «ebediyligi» aqqında ğayeler qadimiy Roma tsivilizatsiyası yıqılğan soñ bile çoqça saqlanıp qaldı, bu ise uyğun epitetni zemaneviy tillerge ketirdi.
Romağa «yedi töpelikteki şeer» de deyler. Başta qasabalar Palatin töpesinde yerleşkenler, soñra qomşu töpelikler – Kapitolium ve Kvirinal – yerleştirildi. Biraz soñra soñki dört töpelikte (Keliya, Aventina, Eskilin ve Viminale) qasabalar peyda oldı.
Rim merkeziy İtaliyanıñ Latsio regionında Tiber (italyanca ) özeni yanında yerleşe. Başlanğıç yerleşüv Tiber adası yanındaki fordqa baqqan töpeliklerde peyda oldı, bu yerdeki yekâne tabiiy özen fordı edi. Qırallarnıñ Roması yedi töpe üstünde qurulğan edi: Aventin töpesi, Keliya töpesi, Kapitolium töpesi, Eskilin töpesi, Palatin töpesi, Kvirinal töpesi ve Viminal töpesi. Zemaneviy Romanı şeerniñ tarihiy merkezinden şimalde Tiberge aqqan daa bir özen — Agnena — keçe.
Şeerniñ merkezi Tirren deñizinden tahminen 24 kilometr içeride olsa da, şeerniñ territoriyası bütün yol boyu yalığace uzana, anda Östiyanıñ cenüp-ğarbiy rayonı yerleşe. Orta Romanıñ yüksekligi deñiz seviyesinden 13 metrden (43 fut) (Panteonnıñ tübünde) deñiz seviyesinden 139 metrge (456 fut) (Mönte-Mario töpesi) qadardır[3]. Roma kommunasınıñ umumiy meydanlığı tahminen 1285 kvadrat kilometrni qaplay, şu cümleden çoq terekli yerler de bar.
Seyaat efsanesine köre, özenniñ yanında taşlanğan Romul ve Rem qardaşlarnı bir qaşqır emizdirgen. Ösüp kelgen soñ, Romul ve Rem şeerniñ yerleştirilmesi ve akimiyetniñ bölünmesi aqqında kelişmeydiler, şunıñ içün qavğa ettiler, bunıñ neticesinde Romul Remnı öldürdi. Bundan soñ Romul şeerniñ temelini qoydı, onıñ şerefine Roma adını qoya ve onıñ birinci qıralı oldı (m.e. 754/753 seneleri). Onıñ devrinde Senat quruldı, vatandaşlar patritsiyler ve plebeyler, metsenatlar ve müşterilerge bölündiler, birinci legionlar meydanğa keldi. Cemaatnı keñleştirmek içün Romul yolcularğa, cinayetçilerge ve qaçqan qullarğa vatandaşlıqnı paylaştıra, sabin qadınlarını qaçırmaqnı teşkil etti.
Türklerde de böyle bir efsane bar — boz qaşqır Aşına efsanesi.
Zemaneviy Romanıñ yerinde birinci qasabalar şeerniñ temeliniñ ananeviy tarihından (m.e. 753 senesi) çoq evel peyda olğan. Tiberniñ sol yalısında Palatin töpesinde ve onıñ eteginde meskenlerniñ ve defnlerniñ eñ qadimiy qaldıqları tapılğan. Özen yanındaki batırlı alçaqlıqlar üstünden köterilgen, esasen yerleşken töpelikler. Çalaşlar qayalı soyğa teşildi. Mında da, özen yanında, ticaret iştirak edildi. M.e. VIII-VII asırlarğa kelip meskenler em de bazarnıñ etrafında peyda olalar, kelecek şeerniñ temeline çevirile[4].
Milâttan evel I asırda Romanıñ qurulması içün bir qaç tarih esaplanğan, olarnıñ eñ bellisi m.e. 753 senesi aprelniñ 21-idir.
Romulnı Romanıñ birinci qıralı dep adlandıralar. Episi olıp, anane yedi qıralnı bile. Serviy Tulliy qıralnı ananeviy olaraq meşur Serviy divarınıñ qurucısı dep adlandıralar. Kapitolium töpesindeki divar ve onen bağlı qale şeerni eñ azından VI asırdan berli qorçalay. Şu vaqıttan başlap, özen üstünde iskele peyda oldı, şeerde onıñ memuriy ve ticaret merkezi olaraq cemaat binaları, azizlikler ve Forum peyda oldı. Qırallıq devrinde Romada birinci ibadethaneler peyda oldı, olarnıñ arasında Yupiter ibadethanesi, Vesta ibadethanesi ve Yanus ibadethanesi[4].
Tarihçı Tit Liviyniñ yazğanına köre, Serviy Tulliy birinci cedvelde Rimde 80 biñ vatandaşnı esaplağan.
Uzaq vaqıt devamında şeerni Serviy divarı sıñırlay edi, bu divarı şeerniñ muqaddes (fizik degil) sıñırı edi (Romanıñ sıñırını belgilemek içün pömeriy termini qullanılğan edi). Milâttan evel V asırdan başlap Aventin töpesi şeer sıñırlarına kire[4]. Roma devleti kenişlegen sayın, başta Rimni İtaliyadaki müstemlekelernen, soñra ise uzaq vilâyetlernen bağlağan yollar quruldı.
Romanıñ merkeziy meydanı Palatin ve Kvirinal arasındaki vadiyge çevirildi, ki Forum adınen belli edi. Bu yerden eñ müim soqaqlar ayırıla: , ki Romanıñ baş ziyarethanesine Yupiter Kapitoliumlınıñ İbadethanesine köterileyatqan. Oña muvaqqat olaraq, Palatinniñ eteginde, ve digerleri şeerniñ içindeki daa bir müim meydan Tiber yanındaki ayvan bazarı edi – şeerniñ eñ meşğul ticaret yerinde yerleşken Sığır forumı. Yanında, lâkin şeer divarlarından tış, sebze bazarı yerleşken edi.
Cumhuriyet Romasınıñ ibadethaneleriniñ sayısı Roma halqınıñ teren dindarlığını isbatlay: şeerniñ er bir qısmında, bütünley olmağan ananege esaslanıp, bir qaç büyük azizlikni saymaq mümkün. Bundan da ğayrı, şeerde qadimiy üçlük ibadethanesi bar edi, ki efsanege köre, m.e. 496 senesi qurulğan edi.
Roma devletiniñ ösmesinden soñ, endi büyük bir imperiyanıñ paytahtı olğan şeerniñ özünde yavaş-yavaş deñişüvler peyda oldı. Lutsiy Körneliy Sulla tarafından pömeriyniñ kenişletilmesi ve Gney Pömpeyniñ yañı bina qurması Tsezar ve Oktavian Avgustnıñ faaliyetinden evel oldı. Tiber boyunda, Martius kampusında, Kapena portınıñ tışında, Appian yolu boyunda peyda olğan bütün şeerlerni, olar asılında onıñ bir qısmı olğan şeerniñ qanun ceetten qısmı yapmaq kerek edi. Tek böyleliknen şeerniñ merkezinde çıdamlı yaşayış şaraitlerini yaratmaq, ömürni çetke yöneltmek ve merkezde cemaat binaları içün daa çoq yer bermek mümkün edi.
Milâttan evel IV asırda Romağa gallar basqın yapıp, qadimiy divarnı yıqtılar. Yañı divarnıñ qurulmasınen kenişletilgen şeer 4 kvadrat kilometrden ziyade meydannı işğal etip başladı.
Milâttan evel II-I asırlarda, Yunanistandaki zaptlardan soñ, yunanıstan standartları Roma mimarlığına — qubbeler, kemerler, pörtikler siñdi. Cemaat binaları daa büyük ve ameliy oldı, meselâ, Aventin töpesiniñ cenübindeki Alış-beriş merkezi. Yunanlarnıñ tesiri altında ibadethane mimarlığınıñ yañı çeşiti — Roma bazilikası peyda ola. «Kampus Martiusnıñ» qurulması ve özenniñ qarşısındaki birinci taş köpürniñ — Pönte-Emiliyanıñ qurulması aynı devirge aittir[4].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
