U Mari Tarraniu (o Mare Terraniu, o Mediterraniu) hè un mari intercuntinintali situatu trà Auropa, Africa è Asia. A so superficia apprussimativa hè di 2,51 milioni di k ed hà un sviluppu massimu longu i paralleli di circa 3 700 km. A lunghezza tutali di i so costi hè di 46 000 km, a prufundità media essendu di circa 1 500 m, mentri quidda massima hè di 5 270 m vicinu à i costi di u Pelupunnesu. A salinità media ammonta da 36,2 à 39 ‰.

Thumb
U Mari Tarraniu vistu da u satellitu

A pupulazioni prisenti in i Stati bagnati da i so acqui ammonta à circa 450 milioni di parsoni. Sicondu a sturiugrafia hè tradiziunalamenti cunsidaratu, à tempu cù u Prossimu Urienti è à u Mediu Urienti, com'è a culla di a civiltà uccidintali à parta da u mondu anticu. Ci sfocia u fiumu più longu di u mondu: u Nilu.


Generalità

Thumb
Manuali par a navigazioni di Diego Homem (1563). Bibbiuteca Naziunali, Firenza

U Mari tarraniu hè culligatu à punenti à l'uceanu Atlanticu, à traversu u Strittone di Gibilterra. À livanti à traversu u mari di Marmara, par via di i Dardaneddi è u Bosforu, hè culligatu à u Mari Neru. U mari di Marmara hè à spessu cunsidaratu parti di u Mari tarraniu, mentri u Mari Neru hè in generali cunsidaratu un mari distintu. U canali di Suez à sudu-livanti cullega u Mari tarraniu à u Mari Rossu.

I marei sò assà limitati par via di u schersu culligamentu incù l'uceanu, chì limiteghja a massa d'acqua tutali cuncirnata da u finominu.

I tampiraturi di u Meditarraniu ani estremi cumpresi frà i 10 °C è i 32 °C. In generali s'oscilla frà i 12 °C - 18 °C in i mesa invirnali finu à i 23 °C - 30 °C in i mesa estivi, sicondu i zoni.

À l'azzioni di u mari Meditarraniu com'è cistarra termica hè in bona parti divutu u clima meditarraniu, carattarizatu generalamenti da inguerni umiti è istati caldi è secchi. I culturi carattaristichi di a rigioni sò: alivu, uva, agrumi, è lecci suvarini.

Thumb
Putinziali distribuzioni d'alivi in u bacinu di u Meditarraniu. Indicatori biulogicu di u bacinu di u Meditarraniu. (Oteros, 2014)[1]

Etimulugia

Thumb
L'Imperu rumanu in u 120 d.C.

U terminu Meditarraniu diriveghja da a parola latina Mediterraneus, chì significheghja à mezu à i terri. U mari Meditarraniu à traversu a storia di l'umanità hè statu cunnisciutu incù parechji noma. L'antichi Rumani u chjamavani, par asempiu, "Mari nostrum", veni à dì u nosciu mari (è infatti a cunquista rumana tuccò tutti i rigioni affacciati annantu à u Meditarraniu).

A dinuminazioni البحر الأبيض المتوسط in arabu, à u-Biiḥr à u-Abyaḍ à u-Mutawassiṭ, veni à dì "Mari Biancu di Mezu", hà inspiratu a dizioni turca di Akdeniz, "Mari Biancu". In l'altri lingui di u mondu, di solitu si hà sia un prestitu da u latinu o da lingui niulatini (par asempiu inglesa Mediterranean Sea), sia, più spessu, un calcu da u sensu di "mari mediu, à mezu (à i terri)" (par asempiu tedescu Mittelmeer, ebraicu Hayam Hatikhon (הַיָּם הַתִּיכוֹן), "u mari di mezu", berberu ilel Agrakal, "mari trà-terri", giappunesa Chichūkai (地中海), "mari à mezu à i terri", albanesa deti mesdhe, U mari à mezu à i terri).

Storia

Thumb
H. Letter, riprisintazioni di a Battaglia di Lepanto (Londra, Museiu marittimu naziunali)

Vera è probbiu ponti trà tarritorii, a rigioni di u Mari tarraniu hè cunsidarata com'è a culla di parechji trà i più antichi civiltà di a Pianeta, è ancu u tiatru principali di a storia è di a cultura di a civiltà uccidintali. L'agricultura à tempu cù l'addivamentu si diffusi annantu à i so costi intornu à u 6000 a.C. Più dopu, in a so parti uriintali, una più accintuata dinamicità culturali purtò à a nascita d'arii urbani carattarizati da floridi attività artisgianali è da un certu dinamisimu in i cummerci. Grazia à l'azzioni mediatrici di i Critesi, da l'isula di Creta, centru di a civiltà minoica - micenia - trà u III è u II millenniu a.C. - si svilupponi intensi flussi cummirciali chì cuncirnàni i costi anatolichi, a Grecia, l'Egittu, i costi di u Libanu, di l'Italia Miridiunali, di a Sicilia è di a Sardegna, cuntribuendu à intinsificà i rapporti culturali trà i numarosi populi custieri. Dopu à a crisa di u 1200 a.C., quandu u sistemu intreiu di i cummerci fù sconvoltu da l'invasioni distruttivi di i Populi di u mari caghjunendu l'affundamentu di l'Imperu ittitu è di a Civiltà micenia, i mutamenti pulitichi successivi criàni in a zona siru-palistinesa i cundizioni par u sviluppu di i centri fenici è a nascita di a statu ebraicu.

Abili navigatori è altrettantu abili in i cummerci i Fenici (nomu grecu par riferiscia si à i Cananei) navigàni in longu è in largu par tuttu u Meditarraniu spurtendu i prudutti di u so floridu artisgianatu in i centri è porti cummirciali, dendu impulsu à a criazioni di cità custieri com'è Cartaghjina. In u VII seculu longu i stradi cummirciali trà urienti è uccidenti, à i Fenici s'affiancàni i Grechi chì impiantàni culonii in u bacinu ionicu, in u Mari Tirrenu, in u Mari Egeiu finu à u Mari Neru. A custanti crescita di novi insidiamenti criàni forti tinsioni frà i populi custieri par via di a cuncurrenza in i marcati è l'espansioni greca in Uccidenti fù bluccata in u 541 a.C. da l'allianza trà Etruschi è Cartaghjinesi in a Battaglia di u Mari sardu. In u seculu dopu i Grechi funi prutagunisti in l'epicu scontru chì in u 480 a.C. l'opposi à i miri di Sersi in a Battaglia di Salamina, salvendu i so terri da l'accupazioni pirsiana. I nascenti putenzi di Roma è Cartaghjina svaccaghjàni di novu u Meditarraniu è longhi guerri si cunclusini incù a cunsacrazioni di a putenza rumana è a distruzzioni di i Punichi. Da tandu u Meditarraniu divintò par i Rumani u Mari nostrum è annantu à tuttu u so bacinu si irradiò a civiltà è a putenza di a Roma ripublicana è imperiali. Dopu à a caduta di l'Imperu rumanu d'Uccidenti è a stagnazioni di i cummerci in u bacinu uccidintali, in l'Imperu rumanu d'Urienti i Bizantini mantensini intensi i traffichi marittimi finch'è in u VII è in u VIII seculu l'espansioni islamica scambiò di novu l'intreiu bacinu, oltripassendu u Strettu di Gibilterra è ghjunghjendu finu à a Spagna incù a so civiltà.

I Ripublichi marinari d'Amalfi, Vinezia, Pisa è Ghjenuva l'intaressi cummirciali in Urienti erani minacciati da i pirati saraceni, s'opposini efficaciamenti à st'espansioni, ma sii i cuntrasti incù i marinarii aragunesi, in aspra cuncurrenza annantu à i stradi versu Livanti, sii a caduta di Bisanziu in u 1453, purtàni à u diclinu di i traffichi meditarranii, diclinu chì s'accintuò sempri di più dopu à u 1492 incù a scuparta di l'America è chì mancu a vittoria in a Battaglia di Lepanto in u 1571 riiscì à firmà, ghjunghjendu in u seculu XVII à a drastica riduzioni di a putenza navali viniziana. In u Setticentu i dibulezzi di l'Imperu ottumanu favuritini i scopi espansiunisti di l'Inglesi in u bacinu uccidintali, di l'Austriachi versu l'Adriaticu è di i Russii in u bacinu uriintali. In u seculu XIX, duranti i guerri nabulionichi Francia è Gran'Britagna si scuntràni viulintamenti in u Meditarraniu cumbattendu una guerra chì vidi l'inglesi privalè è assicurà si cusì u duminiu incuntrastatu di i mari. Sempri in l'Ottucentu, a custruzzioni di u canali di Suez resi pussibuli u culligamentu di u Mari tarraniu à l'Uceanu Indianu è custituì un avvinimentu di grandi impurtanza par i cummerci marittimi chì s'evitava in 'ssa menra a circunnavigazioni di l'Africa par righjunghja via mari i ricchi marcati asiatichi.

Murfulugia

Riguardu à a tupugrafia di u fundali u mari tarraniu hè divisu in dui parti principali:

  • u mari tarraniu uccidintali, dilimitatu da u canali di Sicilia è carattarizatu da ampii piani abissali;
  • u mari tarraniu uriintali, moltu più accidintatu è duminatu da u sistemu di a dursali Meditarrania.

Mari tarraniu uccidintali

Thumb
Mari tarraniu: bacinu uccidintali

U mari tarraniu uccidintali cumprendi dui bacini principali, quiddu algerianu-pruvinzali è u bacinu tirrenicu. U prima accupa un'aria più o menu triangulari chì cumprendi u mari d'Alborán, u mari di i Baliari, u canali di Sardegna, u mari di Sardegna, u mari di Corsica è u mari Liguru. Hà una superficia di circa 240 000 k è una prufundezza massima di circa 2 800 m. In parechji zoni custieri, tipicamenti à i foci di l'Ebru è di u Rodanu a piattaforma cuntinintali righjunghji ancu i 60 km di larghezza, incù un massimu di 72 km vicinu à u Golfu di u Lionu. A larghezza minima occorri inveci trà Ghjenuva è Tulone, induva u fundali hè carattarizatu da ampii è prufondi canyon. L'isuli di Maiorca è Minorca ani una piattaforma cumunu mentri Ibiza hè siparata da un bracciu di mari prufondu 800 m. À u centru di u bacinu si trova a piana abissali di i Baliari, prufonda da i 2600 à i 2800 metri. U bacinu tirrenicu hè a parti più prufonda di u mari tarraniu uccidintali, è righjunghji infatti i 3800 m di prufundità (Fossa di u Tirrenu). U fundali hè carattarizatu da a prisenza di numarosi dursali è di rilievi di tipu vulcanicu. Ci sò muntagni sottumarini chì in parechji casi coddani insin'à -500 m com'è u Monti Marsili è u Monti Vavilov.

Pochi è di mudesti diminsioni sò i piani abissali frà li quali si trovani a piana di Corsica, a piana d'Orosei, a piana d'Olbia, a piana abissali tirrenica è u rialzu plinianu. U bacinu hè praticamenti chjusu, hè missu in cumunicazioni incù i bacini aghjacenti da pochi stretti passaghji. À u nordu un canali prufondu circa 3/400 m u metti in cumunicazioni incù u Mari Liguru, u strettu di Bonifaziu, micca prufondu più di i 50 m, u metti in cumunicazioni incù u bacinu algerianu à tempu cù u prufondu canali di Sardegna, carattarizatu da a prisenza di a fossa algerianu-tirrenica, metti in cumunicazioni i dui bacini à sudu di a Sardegna.

U canali di Sicilia, incù un fundali bassu è carattarizatu da a prisenza di banchi chì poni riducia a prufundezza à pochi dicini di metri, u metti in cumunicazioni incù u Meditarraniu Uriintali.

Meditarraniu uriintali

Thumb
Mari Meditarraniu: u bacinu uriintali

Facini parti di u Meditarraniu uriintali u bacinu di u mari Adriaticu, u mari Ioniu, u mari Egeiu, u mari Libicu è u bacinu di u mari di Livanti. L'Adriaticu hà una superficia di circa 135 000 k è una prufundezza massima di 1 230 m.

Thumb
U mari Adriaticu

Da un puntu di vista murfulogicu pò essa divisu in trè arii: a parti sittintriunali cumplittamenti duminata da u delta di u Pocu hè un lentu declivu in u quali a prufundezza ùn supareghja micca i 75 m. A parti cintrali, trà Ancona è u Gargano, hè carattarizata da a prisenza d'una diprissioni ditta "fossa di u mediu Adriaticu" (266 m). A zona miridiunali hà una piattaforma cuntinintali chì si ristringhji in currispundenza di a Puglia finu à circa 20 km. Frà a Puglia è l'Albania si trova a piana adriatica incù una prufundezza media di circa 1 000 m è a massima di 1 200 m. Da quì a prufundezza ricodda à circa 800 m in currispundenza di u canali d'Otranto chì sipara u Mari Adriaticu da u Mari Ioniu.

U mari Ioniu si stendi annantu à una superficia di circa 616 000 k da i costi di a Libia è di a Tunisia fina à l'Albania, Grecia è à l'Italia miridiunali. Righjunghji una massima prufundità (5 270 m) in a fossa Calypso (ditta ancu fossa ellenica), à u largu di a costa miridiunali di u Peluponnesu. In u Mari Ioniu si trova a più stesa piana abissali di u mari tarraniu.

U mari Egeiu hà una superficia di circa 80 000 k è conta più di 200 isuli. U cullega à u Mari Ioniu u Golfu di Corintu (56 m) è numarosi canali prufondi frà i 300 m è i 800 m frà l'isuli di Rodi è Creta. Righjunghji a so massima prufundità (2 500 m) in currispundenza di a fossa di Creta chì si stendi da u Golfu di Argolide à Rodi.

U Mari Libicu si stendi da a costa sudu di Creta fina à i spondi di a Libia.

U Mari di Livanti hè a parti più uriintali d u mari tarraniu, ed hà una superficia di circa 320 000 km2. Hè dilimitatu à punenti da a linia chì cunghjunghji Capu Ra's à u-Hilal, in Libia incù l'isula di Gavdos vicinu à Creta. A piattaforma cuntinintali hè assà stesa sii vicinu à u delta di u Nilu sii in u golfu di Iskenderun. A massima prufundezza hè di 4 384 m in currispundenza di a fossa di Pliniu.

Mari interni

  • Mari Adriaticu
  • Mari Ioniu
  • Mari Liguru
  • Mari Tirrenu
  • Mari Egeiu
  • Mari Libicu
  • Golfu di u Lionu
  • Golfu di Tarantu
  • Mari di Marmara
  • Mari di Sardegna
  • Canali di Sardegna
  • Mari di Corsica
  • Canali di Sicilia
  • Canali di Malta
  • Mari di i Baliari
  • Mari d'Alborán
  • Canali d'Otrantu
  • Mari di Livanti

Clima

U clima di gran'parti di i paesa chì s'affacciani annantu à u bacinu di u Meditarraniu hè carattarizatu da istati caldi è asciutti incù piuviusità cuncintrata in u periodu vaghjimali è inguirnali. Sti carattaristichi climatichi sò riscuntrati ancu in altri parti di a pianeta è pricisamenti in a California centru-miridiunali, in Australia uccidintali, in Sudafrica è in a parti centru sittintriunali di u Cili. L'influenza di i currenti marini ni custituisci unu di i fattori fundamintali chì quiddi carrieghjani acqui incu una tampiratura più alta rispettu à a latitudina. Inoltri a vicinanza di u tropicu parmetti in i periodi estivi a pirmanenza di massi d'aria calda è asciutta, com'è in i climi sub-trupicali.

Di seguitu hè ripurtatu un graficu chì discrivi a tampiratura di u Meditarraniu sicondu parechji cità marittimi chì ci s'affacciani.

Ulteriori informazioni Ghj, Fri ...
Tampiratura marina (°C)
Ghj Fri Mar Apr Mag Ghj Lug Aos Sit Utt Nuv Dic
Marseglia[2] 13 12 11 13 16 18 21 22 21 18 16 14
Barcilona[3] 13 13 12 14 17 20 23 25 23 20 17 15
Valencia[4] 14 13 14 15 17 21 24 26 24 21 18 15
Napuli[5] 15 14 14 15 18 22 25 27 25 22 19 16
Vinezia[6] 11 10 11 13 18 22 25 26 23 20 16 14
Málaga[7] 16 15 15 16 17 20 22 23 22 20 18 16
Gibilterra[8] 16 15 16 16 17 20 22 22 22 20 18 17
Atena[9] 16 15 15 16 18 21 24 24 24 21 19 18
Heraklion[10] 16 15 15 16 19 22 24 25 24 22 20 18
Malta[11] 16 16 15 16 18 21 24 26 25 23 21 18
Larnaca[12] 18 17 17 18 20 24 26 27 27 25 22 19
Limassol[13] 18 17 17 18 20 24 26 27 27 25 22 19
Antalya 17 17 17 18 21 24 27 28 27 25 22 19
Alissandria d'Egittu[14] 18 17 17 18 20 23 25 26 26 25 22 20
Tel Aviv[15] 18 17 17 18 21 24 26 28 27 26 23 20
Chiudi

Noti

Wikiwand in your browser!

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.

Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.