بیر

بیر توانایی و لێھاتووییی مێشکە لە بەکۆدکردن و کۆگاکردنی دراوەکان و ئاگادارییەکاندا (پێ ئەوترێ لەبەرکردن، بەر و بیر ھاوڕیشەن) و پاشان دۆزینەوە و ھێنانەوەیان لە کاتی پێویستدا (پێ ئەوترێ وەبیرھێنانەوە). ئەوەی کە مێشک لەگەڵ تێپەڕ بوونی کاتدا لێی ئاگادار ئەبێتەوە لە خۆیدا ھەڵی ئەگرێت بۆ ئەوەی لە داھاتوودا دەریان بخاتەوە و بەکاریان بێنێت.^[١] ئەو ڕووداو و بەرسەرھاتەش کە لە ڕابردوودا ڕووی داوە و لە بیردا ماوەتەوە پێ ئەوترێ بیرەوەری.^[٢]

ئەگەر تواناییی وەیادھێنانەوەی ڕووداوەکانی ڕابردوو نەدەبوو مەحاڵ بوو شتێ وەکوو زمان بتوانێ پەرە بستێنێ، یا کێیەتی و ناسنامەی مرۆڤەکان و پێوەندیی نێوانیان گەشە بکات.^[٣] کاتێ بیر بەڕێکوپێکی کاری خۆی نەکات، لە حاڵەتی ئاساییدا فەرامۆشی یا بیرچوونەوە و، لە حاڵەتی توند و بەتاودا ئەمنێزیا (amnesia) -ی پێ ئەوترێ.

زۆر جار وا دێتە بەر چاو کە بیر سیستمێکە بە شێوەیەکی ئاشکرا یا نھێنی ئاگادارییەکان و زانیارییەکان ڕێک ئەخات، یا بە زمانێکی تر، پیانەوە دەئاژوێت (پرۆسیسیان دەکات) و، لە سێ بەش پێک دێ:

1. ھەست ڕێکخەر: ئەم بەشە ڕێگە خۆش ئەکا بۆ ئاگادارییەکان و زانیارییەکانی دنیای دەرەوە کە بە شێوەی بزوێنەر و وریاکەرەوەی فیزیکی و کیمیایی بێنە ناوەوە و ھەستیان پێ بکرێت.
2. بیری کورت-ماوە (یا خەریکی کار): ئەرکی ئەم بەشە بەکۆدکردنە و دۆزینەوە. ئاگاداری بە شێوەی بزوێنەر ئەکرێ بە کۆد و دواتر لە کاتی خۆیدا لە شوێنی کۆگاکراودا ئەدۆزرێتەوە و ئەخرێتەوە بەر دەست.
3. بیری درێژ-ماوە: لە ئاکامدا، ئەوە ئەرکی ئەم بەشەیە کە بە بەکارھێنانی شێواز و نموونە جۆراوجۆرەکانی پۆلاندن داتاکە کۆگا بکات.^[٤]

بیر پێواژۆیەکی بێنوقسان و بێکەمایەسی نییە و زۆر فاکتۆر ھەیە کە ئەتوانێ شوێنەواری خراپی لەسەر دابنێ و بە چەشنێ کارکردی تێک بدات. ئەو ڕێگایانەی بە ھۆیانەوە ئاگادارییەکان ئەکرێن بە کۆد و کۆگا ئەکرێن و ئەھێنرێنەوە ھەموو لەوانەیە کەندوکۆسپ یا بەربەستیان تێ کەوێت. ئەو ڕادە سەرنجەی بە بزوێنەرەکان و وریاکەرەوەکانی دەرەوەی مێشک ئەدرێ ئەتوانێ ڕادەی ئەو ئاگادارییەی کە وەرئەگیرێت و پاشان کۆگا ئەبێت دابەزێنێ. ھەروەھا، پرۆسەی کۆگاکردن بۆ خۆی ئەتوانێ بە ھۆی گەیشتنی ئاسیو و گەزەنی فیزیکی بە بەشە پێوەندیدارەکانی مێشک بەڕێکوپێکی نەچێتە پێشەوە. لەوانەشە لەبەر لەناوچوون و فەوتانی بیری درێژماوە ھێنانەوەی ئاگادارییەکان بکەوێتە کێشەوە.

وشەڕەتناسی

وشەکانی «بیر» و «بیرەوەری» هاوڕیشەن لەگەڵ وشەی «بەر»دا:

بەر لە وشەگەلێکدا وەک لەبەرخوێندنەوە و لەبەروتن و لەبەربوون و لەبەرکردندا مانای شتێک ئەدا کە لە مێشکدا پاشەکەوت کراوە. ئەم «بەر»ە لە ئەوێستاییدا var و لە پاڵەویدا varom بووە و لەگەڵ بەر بە مانای سینگ ھەر یەکن و بەگشتی یانی ئەوەی لە سینگدا پارێزراوە و ڕاگیراوە.^[٥]

بیر لە ئەوێستاییدا vira و لە پاڵەویدا vir بووە. لە فارسیی کلاسیکیشدا بە شێوەی vir و bir ئەبینرێ.^[٥] بۆ نموونە فیردەوسی لە شانامەدا ئەڵێ: ایا مرد فرزانه و تیز ویر / ز شاهوی پیر این سخن یادگیر.^[٦]

وشەی بیرەوەریش ھەمان «بیرئاوەری»یە. ئاوەر لە لە چاوگی آوردن -ی فارسییەوە ھاتووە کە بە مانای ھێنان و هاوردنە.^[٥]

سەرچاوەکان

1. Lauralee Sherwood (1 January 2015). Human Physiology: From Cells to Systems. Cengage Learning. pp. 157–162. ISBN 978-1-305-44551-2. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
2. مەردۆخ ڕۆحانی، ماجد (۱۳۹۷). فەرھەنگی زانستگای کوردستان. سنە: پەخشانگای زانستگای کوردستان. pp. ۳۵۷. ISBN 9789642797912. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |year= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
3. Eysenck، Michael (2012). Attention and Arousal: Cognition and Performance. Berlin, Heidelberg: Springer Berlin Heidelberg. ISBN 978-3-642-68390-9.
4. Baddeley، Alan (2007-03-15). Working Memory, Thought, and Action. Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780198528012.001.0001. ISBN 978-0-19-852801-2.
5. نانەوازادە، عەلی (۲۰۱۷). فەرھەنگی ڕیشەی وشەی کوردی. تاران: پەخشانگای ھەمسەدا. pp. ۵۳۳، ۶۳۶، ۶۴۰. ISBN 9786009609574. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |year= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
6. شانامەی فیردەوسی لەسەر وێبگەی گنجور ٢ی تشرینی دووەمی ٢٠١٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

• دەروازەی پزیشکی
• دەروازەی دەروونناسی

کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە بیر تێدایە.